قىزىلاعاش قويناۋىنداعى قۇپيا
ەتەگى قۇلاما، تابانى قاقپا تاس بولىپ كەلەتىن جول سۇرلەۋىنە عانا قاراپ، كوپ جايدى اڭعارا بەرمەپپىز. سويتسەك، كۇننىڭ تۋرا تۇسكەن ساتىندە اينەكتەي جالتىراپ تۇراتىن جاقپار تاستاردا نەبىر عالامات ونەر تۋىندىلارى جاتىر ەكەن.
بىلتىر الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىنداعى تاڭبالىتاس شاتقالىنا ادەيى ات باسىن بۇرعانبىز. سوندا باعزى زامانعى حاس شەبەرلەردىڭ قاشاپ سالعان بىرەگەي تۋىندىلارىن كورىپ تامساندىق. سول كەرەمەتتىلىگىنىڭ ارقاسىندا تاڭبالى يۋنەسكو- نىڭ الەمدىك مادەني مۇرا تىزىمىنە ەنگەنى - زور مارتەبە.
قىزىلاعاشتىڭ ءدال ىرگەسىندەگى تاۋعا بارماس بۇرىن كوز الدىما كەسكىنگە تولى تاڭبالىنىڭ تاستارى ەلەستەدى. عاجاپ ءوڭىردىڭ كوكەيدە قالىپ قويعان سىلەمى ءدال سونداي تاماشا جايتقا تاپ كەلتىرەردەي ىلگەرى جەتەلەدى.
جولباستاۋشىمىز - قۇرداسىم سەرىكباي اقماديەۆ. ول وسى قىزىلاعاشتا تۋعاننان ەشقايدا تابان اۋدارماعان. سوندىقتان جەر جادىسىن جاقسى بىلەدى. ونىڭ «مىنا تاۋدىڭ ءبارى سۋرەت» دەگەن ءسوزى مەنى اۋەلدەن قىزىقتىراتىن.
ءبىز ارشاحان سايىنا تارتتىق. شاتقالعا دەندەپ ەنە بەرگەنىمىزدە، الدىمىزدان ءۇش- ءتورت بالا ۇشىراستى. ءبىر- ەكەۋى كەۋدەلەرىنە دەيىن جالاڭاشتانىپ العان، ۇستىلەرى كۇنگە كۇيگەندىكتەن قايىستاي.
- قايدان كەلەسىڭدەر؟
- بالىق اۋلاپ، الما تەرىپ.. .
ءارقايسىنىڭ قولىندا ءبىر- ءبىر دۇنيەدەن: بىرەۋى قارماق، كەلەسىسى شولمەككە سالىنعان شاباق ۇستاپ، ەندى ءبىرى جەيدەسىنە جابايى كوك الما ءتۇيىپ الىپتى. اۋەلى وزەننەن بالىق اۋلاپ، سوسىن مىنا شاتقالعا جابايى الما تەرۋ ءۇشىن كوتەرىلىپ، قايتىپ بارا جاتقان بەتتەرى ەكەن. «شىركىن- اي، كەزىندە اۋىلدىڭ ورتاسىندا كەرەمەت الما باعى بار ەدى.. .»
ءبىز ىلگەرىلەپ كەتتىك. كوپ وتپەي- اق، سەكەڭ كانىگى گەولوگتاي شيمايلاي سالىنعان سۋرەتتى جاقپار تاستىڭ ۇستنەن ءتۇسىردى. مەن اۋزىمدى اشىپ قايران قالدىم، تاڭبالىدان ەش ايىرماشىلىعى جوق. سۋرەتتەردىڭ دەنى اڭشىلىق سيپاتتا. سونىمەن قاتار كەيبىر كەسكىندەمەلەر تۇرمىستىڭ مازمۇنىن ىشىنە بۇككەن قۇپياعا تولى.
ءبىز بۇل سالاداعى مامان بولماعاندىقتان، ءارى بارماي كەرى قۇلديلادىق. ارشاحان سايىنىڭ اۋزىنا قىزىلاعاش وزەنى ءتيىپ تۇر. ەسىمە وكتيابر ريەۆوليۋتسياسىنىڭ اۋانىمەن قىزىلاعاشقا كەلگەن كەڭەستەر بيلىگىنىڭ قاراكەتى ورالدى. ەلدىڭ قولىنداعى استىعىن ۇجىمدىق شارۋاشىلىق جاسايمىز دەپ جيىپ الىپ، قامباعا تىعىپ، حالىقتىڭ ءوز تاماعىن وزىنە بەرمەي قويعان. مۇنداي امال- ايلا جالعىز قىزىلاعاشتا ەمەس، قازاق دالاسىندا ءجۇرىپ جاتىر ەدى. اشتىقتان بۇرلىققان ەل قويمانى كۇزەتكەن قىزىل اسكەرلەرگە قارسى دۇرسە قويا بەرەدى. وسى ارشاحان سايىندا جاسىرىنىپ، قىزىلاعاش وزەنىنىڭ جيەگىندەگى قويمالاردى كۇزەتكەن سولداتتارمەن اتىسادى.
موكەي باستاعان اۋلەتتىڭ ادامدارى اسكەردى قيا باستىرماي، ءۇش كۇن ۇستاعان ەكەن. شولگە شىداماي، بۇقپانتايلاي ەڭبەكتەپ، سايعا قۇلداعان ءبىر سولداتتى جارالايدى. سودان كەيىن وق، ءتىپتى ارشاحاننىڭ اۋزىنا قاراي قارشا بورايدى. شەكارا جابىلىپ قالعان، ەندى قولعا تۇسسە، مىنا قىزىل اسكەرلەر ەشكىمدى ءتىرى قويمايدى. سوسىن موكەي ۇلى بيداقىمەتكە:
- بالام، ەندى ءبىزدىڭ ەشقايسىمىز ءتىرى قالمايمىز. سەن ءبارىمىزدى بايلاپ- ماتاپ ايداپ الىپ بار، تىم بولماسا سەنى امان قويار. ۇرپاعىم قالسىن سوڭىمدا، - دەگەن ەكەن. بالاسى ۇلكەندەردىڭ قالاۋىمەن اكەسىنىڭ ايتقانىن جاساپ، تۋىستارىن ايداپ اپارىپتى.
بيداقىمەت اقساقال بەرتىنگە دەيىن جىلقىشى بولىپ ءجۇردى. ءۇرىم- بۇتاعى بار.
ال قالقادا تۇرىپ اتىسقاندارى ءۇشىن سلەساريەۆ، ۆارونين دەگەن سولداتتاردىڭ اتىنا كوشە بەرىلىپ، كەيىننەن، ءتىپتى كەڭەس وكىمەتى كەمەلدەنگەن تۇستا ولارعا ارناپ ءمارماردان بيىكتىگى ون مەتردەي مەموريالدى وبەليسك ەسكەرتكىش ورناتتى. كەشەگى كۇنگى تاسقىن شايىپ كەتپەگەندە، ول ءالى تۇرار ما ەدى.
سول ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋى وبلىس دەڭگەيىندەگى ۇلكەن ءىس- شاراعا اينالدى. ءبىراق ءبىرقاتار اقساقالدار بۇل سالتاناتقا بارمادى.
تاۋەلسىزدىك الساق تا، ەسكەرتكىشتىڭ ۇزاعىراق تۇرىپ قالعانى تۇرعىندارعا ۇنامايتىن. اۋىلدا ەلدىڭ ءبارى «پارتاش» دەپ اتاپ كەتكەن امىربەك دەگەن كوكەمىز ەسكەرتكىشتىڭ قاسىنان ارى- بەرى وتكەندە: «مىنالاردىڭ ورنىنا بىزگە شىداپ جۇرگەندەرى ءۇشىن مۇقاننىڭ، ابىلايدىڭ جانە ءبىر- ەكى قۇرداسىنىڭ اتىن اتاپ، سولاردىڭ جانە مەنىڭ ايەلىمنىڭ باسىن (بيۋستىن) قويۋ كەرەك» دەيدى ەكەن.
ونى «پارتاش» اتاندىرعان دا - قۇرداستارى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ سوڭعى جاعىندا م ت م- دەگى پارتيا ۇياشىعىنىڭ حاتشىسى بولىپ، پاپكى ۇستاي قالىپتى. سويلەيتىنى - پارتيانىڭ ءسوزى. سودان «پارتاش» بولىپ شىعا كەلگەن. وسى كۇنى ونىڭ شىن اتىن قايسىبىر جۇرت بىلە دە بەرمەۋى مۇمكىن.
ارشاحان سايىنىڭ كومەيىنەن تومەن قاراپ بوگەلگەنىمدە، ەل اۋزىنداعى وسى ءبىر جايت كوكەيىمدە تۇردى.
قىزىلاعاشتىڭ قويناۋىنداعى جۇمباق دۇنيەگە تاستاعى پەتروگليفتەرمەن بىرگە وبا توبەلەر دە جاتادى. دوسەت ءبيدىڭ كەسەنەسى تۇرعان وڭىردەن باستاپ، اۋىلدىڭ وزىنە دەيىن ونداعان قورىم توبەلەر بار. بۇرىن «مەملەكەت قورعاۋىندا ەكەن، بىرەۋلەر بارىپ ماڭىن كۇرەكپەن قازعاندا، تالدىقورعاننان سول زاماتتا ادامدار كەلىپتى» دەگەندى ەستيتىنبىز. قازىر سولاردىڭ بارىنە تەمىر تاقتايشالار ءىلىپ، «وبالى قورىم ەرتە تەمىر ءداۋىرى» دەگەن ءسوز جازىلىپتى.
بىلتىرعى جىلى تەلەكوممۋنيكاتسيا قىزمەتىنىڭ ادامدارى وڭىردەگى بايلانىستى بۇگىنگى زاماناۋي تالاپقا كوشىرىپ، جول بويىمەن وپتيكالىق- تالشىقتى جەلى تارتادى. ءبىراق ءدال وسى وبالاردىڭ تۇسىنا كەلگەندە، بىرەسە تراكتورلارى، بىرەسە سايماندارى سىنىپ، يت اۋرەگە تۇسەدى. سىنعان بولاتتى دانەكەرلەۋ ءۇشىن كوپشىلىكتىڭ سىلتەۋىمەن سەرىكبايعا كەلەدى. ويتكەنى بۇل ماڭدا تەمىردى قورىتىپ، ءبىر- بىرىنە بايلاپ بەرەتىن سەرىكبايدان وتكەن شەبەر جوق. دانەكەرلەۋ وقۋىن ول ماسكەۋدەن ءبىتىرىپ كەلگەن. وزگەلەر سىرتتان باسقاداي ءبىلىم ىزدەگەنىمەن، سەكەڭ قولايىنا جاعاتىن، كوڭىلىنە قوناتىن، ازداپ اقشا تاباتىن، ىرىس- قۇتى بولاتىن وسى كاسىپتىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى بىلىكتىلىگىن مەڭگەرگەن.
ءبىر رەت تەمىرلەرىن دانەكەرلەپ بەرەدى، ەكى رەت دانەكەرلەيدى. ءۇشىنشى رەتىندە «نە بولدى، سىنا بەردىڭدەر عوي؟ » دەپتى.
- بىلمەيمىز، ءبىر اي بولدى ءبىر توبەنى وتە الماي جاتىرمىز.
الگىنىڭ بەتىنە ادەتتەگى جىميا قارايتىن قالپىمەن نازارىن توقتاتىپ:
- سەندەر ونى تىكە وتە المايسىڭدار، اينالىپ وتىڭدەر، - دەيدى سەكەڭ.
- ويباي، جوبا سىزباسى سولاي عوي.
- جوبانى كەي تۇستا وزگەرتۋگە تۋرا كەلەدى.
جوبا اكىمشىسى ۇندەمەيدى، ءبىراق سودان قايتىپ كەلمەپتى.
وسى وبا- توبەلەر تاريحىمىزعا قاتىستى كوپ نارسەلەردى بۇگىپ جاتقانداي. بۇل جەرلەرگە 1890 -جىلى كەلىپ قايتقان ورىس زەرتتەۋشىسى ن. ن. پان تۋسوۆتان بەرى بىردە- ءبىر ارحەولوگتىڭ تا- بانى تيمەگەن.
نيكولاي نيكولايەۆيچ پانتۋسوۆ پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندەگى شىعىس تىلدەر فاكۋلتەتىن تامامداپ، شىعىستانۋشى ماماندىعىن العان. ول 1872 -جىلى جەتىسۋ وبلىسىنداعى اسكەري گەنەرال- گۋبەرناتورىندا ەرەكشە تاپسىرمالار بويىنشا شەنەۋنىك بولىپ تاعايىندالادى. جانە وسى قىزمەتتە 1908 -جىلعا دەيىن بولادى. ن. ن. پانتۋسوۆ جەتىسۋ وبلىسىندا كوپتەگەن جەرلەردى ارالادى. 1890 -جىلى قىزىلاعاش شاتقالىنان (قاپال قالاسىنان سولتۇستىك- باتىسقا قاراي) بىرنەشە وبالار قازادى .
قىزىلاعاش شاتقالى تاۋعا قاراي كەتكەندىكتەن، ن. ن. پانتۋسوۆ قازعان وبالار ەتەكتەگى ەجەلگى قورىمدار ەمەس ءتارىزدى. قالاي بولعاندا دا، الىپ توبەلەر بىزگە بەيمالىم سىرىن سارى مايداي ساقتاپ، قۇپياسىن اشۋعا اسىعاتىنداي. قىزىلاعاش قويناۋىنا كەڭ اۋقىمدى ارحەولوگيالىق جانە پەتروگليفتىك زەرتتەۋلەر قاجەت. ىزدەنىستەر تاس، قولا، ەرتە تەمىر، ورتاعاسىرلىق كوشپەلىلەر ەسكەرتكىشتەرىنە جاڭا سۇبەلى ۇلەس قوسارىنا ءشۇبا جوق.
سونداي- اق تاريحي مادەني مۇرانى قورعاۋ، تۋريزم سىلەمىن قالىپتاستىرۋعا اۋىلداعى مەكتەپتىڭ دە اتسالىسۋىنا ابدەن مۇمكىندىك بار. تاڭبالى تاستارعا اپاراتىن باعىتتاردى انىقتاپ، بەلگىلەپ، وقۋشىلارعا كورسەتسە، ۇلكەن ولجا بولار ەدى. وسى تاريحي- مادەني مۇرانى ءوز دەڭگەيلەرىندە زەرتتەپ، سۋرەتتەرىن شىعارىپ مۇراجايلاندىرسا، بۇل شارا جەتكىنشەكتەردى ولكەتانۋ مەن وتان سۇيۋشىلىككە باستارى حاق. سونىمەن قاتار بالالار گەودەزيس، گەولوگ، گيدروگەولوگ، توپىراقتانۋشى، پالەونتولوگ پەن ارحەولوگ سياقتى بۇگىنگى زامانعا قاجەت ماماندىقتاردىڭ بار ەكەنىن ءبىلىپ وسەدى.
«جەتىسۋ ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى» ، «تالعار ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى» دەگەن ءتارىزدى كوپتەگەن دالالىق ىزدەنىستەردى بىلەمىز. ەندى قۇزىرلى ورگانداردىڭ تاراپىنان «قىزىلاعاش ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىن» قۇراتىن ۋاقىت جەتتى دەپ ويلايمىز. ويتكەنى ونىڭ قويناۋىنداعى قۇپياسى ەل يگىلىگىنە اينالۋى ءتيىس.
ادىلبەك ىبىرايىم ۇلى، جازۋشى الماتى وبلىسى،
اقسۋ اۋدانى، قىزىلاعاش اۋىلى
«ايقىن»
