شەشەن سويلەيتىن ساياساتكەرلەر. ولار كىمدەر؟
ءيا، راس، ەلدى وزىنە ۇيىتىپ اكەتۋگە ادامنىڭ تۋمىسىنان بەيىمدىگى بولۋى ءتيىس ەكەن. ەڭ باستىسى، ول كوپشىلىك ورتادا سويلەگەندى جاقسى كورۋى قاجەت، ءتىپتى مۇنداي كەزدە ەرەكشە شابىتى ويانىپ، ءوزىنىڭ سويلەگەن سوزىنەن ءوزى دە ءلاززاتتانۋى كەرەك.
كوپشىلىكتىڭ الدىنا شىققان كەزدە ادام ءبىرىنشى كەزەكتە، قىستىرما، جاتتاندى سوزدەردەن اۋلاق بولعانى ءجون. گازەت جۋرناليستەرى ماقالاعا تاقىرىپ قويۋعا باسا ءمان بەرەدى. «جاقسى تاقىرىپ - جارتى ماقالا» دەگەن ءسوز قالىپتاسقان.
ال شەشەندىك ونەردە العاشقى سويلەم ماڭىزدى رول وينايدى. ۇتىمدى باستالعان ءسوز، بۇكىل ايتىلعان ءسوزدىڭ جارتىسى سانالادى. شەشەن سويلەۋ ءۇشىن ادام الدىمەن اكتەرلىك ونەردى مەڭگەرۋى ءتيىس. كوپشىلىكتىڭ الدىندا ءوزىڭدى ەركىن، دەنەڭدى تىك ۇستاۋ، ءسوزدىڭ سالماعىن، ءمان- ماعىناسىن قيمىلمەن ءبىلدىرىپ وتىرۋ، ءبارى- ءبارى اكتەرلىك شەبەرلىكپەن عانا كەلەدى. ءبىراق، ەسىڭىزدە بولسىن، وسىنداي اقىل- كەڭەستەردى مۇلتىكسىز ورىندايمىن دەپ، جاساندىلىققا بارۋدىڭ قاجەتى جوق، ءبارى دە تابيعي بولۋى شارت.
ەۋروپادا شەشەندىك ونەردىڭ ورداسى - ەجەلگى گرەكيا. ول ءدال گرەكياداعىداي ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتە قويعان جوق. ەللادا جۇرتى شەشەندىك ونەردى ساتتىلىك پەن تابىستىڭ كىلتى دەپ ەسەپتەگەن. شەشەندىك ونەرگە ۇيرەتۋشى-سوفيستەر جەر- جەردى ارالاپ، بالالارعا وسى ونەردىڭ قىر- سىرىن ۇيرەتكەن. ولار شاكىرتتەرگە پىكىرتالاستىرۋدى، ءوزىنىڭ دالەلدەمەلەرىن سەنىمدى جەتكىزۋگە، جۇرتتى ءوز سوزىنە يلاندىرا الۋعا باۋلىپتى.
شەشەندىك ونەر تۋرالى العاش كىتاپ جازعانداردىڭ ءبىرى اريستوتەل. ول «ادامنىڭ سويلەگەن ءسوزى ىشكى جان دۇنيەسىمەن سايكەس كەلۋى ءتيىس» دەپ جازىپتى. «مىڭ جەردەن شەشەن بولسا دا جەڭىل ءجۇرىستى ايەلدىڭ اقىل- پاراسات، بالا تاربيەسى تۋرالى ايتقان سوزىنە ەشكىم سەنبەيدى» دەپتى ول.
ەجەلگى ريمنىڭ كەرەمەت وراتورى، فيلوسوف- عالىم سيسەرون كوپشىلىكتىڭ الدىنا شىعىپ سويلەۋ ءۇشىن الدىن الا تىڭعىلىقتى دايارلانىپتى. دايارلىقسىز ول ءبىر اۋىز ءسوز ايتا الماعان. ونىڭ «بايانداماسىنىڭ» ءبىراز بولىگىن ايەلى جازىپ بەرگەن كورىنەدى.
ەجەلگى گرەك شەشەنى دەموسفەن يىقتارىن سەلكىلدەتە بەرەتىن جۇيكە اۋرۋىنا شالدىققان ەكەن. ول بۇل ادەتتەن قۇتىلۋ ءۇشىن شەشەندىككە جاتتىعۋ كەزىندە ول يىقتارىنا قىلىشتىڭ وتكىر ءجۇزىن جاقىن ۇستاپ تۇرىپتى. العاشقى كەزدە جاراقات تا العان. ءبىراق، دەموسفەن اقىر ءتۇبى جامان ادەتتەن قۇتىلىپتى. ونىڭ داۋسى باسەڭ، ديكسياسى ناشار بولعان. بۇدان ارىلۋ ءۇشىن ول اۋزىنا تاستاردى سالىپ، وسىدان كەيىن سوزدەردى انىق ايتۋعا ۇيرەنگەن. دەموسفون «شەشەندىك ونەر - بۇل جاتتىعۋ، جاتتىعۋ جاتتىعۋ» دەگەن ەكەن.
لومونوسوۆ شەشەندىك ونەردى عىلىمداردىڭ ىشىندەگى ەڭ نەگىزگىسى دەپ ەسەپتەگەن.
ا ق ش پرەزيدەنتى اۆراام لينكولن ءوزىنىڭ ساياسي كارەراسىن 30 جاسىندا باستاعان. ول سايلاۋعا 18 مارتە ءتۇسىپ، ونىڭ 17 ىسىندە جەڭىلىس تاپقان. ول تەك ءبىر رەت قانا جەڭىسكە جەتىپ، ا ق ش-تىڭ 16- پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. لينكولن ادامزات تاريحىنداعى ەڭ شەشەن پرەزيدەنتتەردىڭ ءبىرى.
ءبىراق، العاشقىدا ول كوپشىلىكتىڭ الدىنا شىعىپ سويلەگەن كەزىندە قاتتى قىسىلادى ەكەن. اسىرەسە، زالدا وتىرعانداردىڭ اراسىندا ايەل بولسا، ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋعا دا جۇرەكسىنىپتى. دەگەنىمەن، تابيعات لينكولننىڭ بويىنا عاجاپ شىدامدىلىق پەن تاباندىلىق بەرگەن. ول كوشەدە كەتىپ بارا جاتقان كەزدە، تاماقتانىپ وتىرعاندا، باسقا دا كۇندەلىكتى شارۋالارمەن اينالىسىپ ءجۇرىپ ەڭ ۇتىمدى دەگەن سوزدەردى ويلاپ تابادى ەكەن.
ويىنا تۇسكەن بويدا ونى كەز-كەلگەن نارسەگە ءتۇرتىپ العان. كوبىنە باس كيىمىنە جازىپ، قول تيگەن ۋاقىتتا ونى قاعازعا تۇسىرەدى ەكەن. لينكولننىڭ سويلەگەن كەزدەگى قيمىل- قوزعالىسى دا ەرەكشەلەۋ بولعان. ول ەشقاشان اياقتارىن ايقاستىرماعان، ەشتەڭەگە سۇيەنبەگەن، ەرسىلى- قارسىلى جۇرمەگەن، قول سەرمەمەگەن. ول ءسوزىن قوزعالىسسىز، تىك تۇرىپ ايتقاندى جاقسى كورىپتى.
لەنين دە ادامزات تاريحىنداعى ەڭ شەشەن تۇلعالاردىڭ ءبىرى. كوپشىلىكتىڭ الدىنا شىققان كەزدە ول ايتقان سوزدەرىنىڭ ءمان- ماعىناسىن ءىس- قيمىلىمەن دە ايقىن اڭعارتىپ تۇرعان. جۇرتشىلىق لەنيننىڭ جيىنىنا كوممۋنيزمدى جاقسى كورگەنى ءۇشىن ەمەس، لەنيننىڭ سوزدەرىن جاقسى كورگەنى ءۇشىن كەلگەن كورىنەدى.
اعىلشىننىڭ تەمىر حانشايىمى- مارگارەت تەتچەردىڭ داۋسى قۇلاققا جاعىمسىز ەستىلەتىن بولعان. جۇرتتىڭ الدىنا شىققان كەزدە ول نازارىن قايدا اۋدارارىن بىلمەي، قاتتى قىسىلاتىن ادەتى بولىپتى. «تەمىر حانشايىم» شەشەندىك ونەردەن ارنايى ساباق الماسا بولمايتىنىن تۇسىنەدى. ءبىرىنشى كەزەكتە ول تاجىريبەلى تەاتر قىزمەتكەرلەرىنەن كومەك سۇراعان، ۋاقىت وتە كەلە جاقسى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزگەن. اكتەرلىك شەبەرلىك پەن شەشەندىك ونەردىڭ اراسىندا جاقىندىقتىڭ بارىن وسىدان-اق بايقاۋعا بولادى. مارگارەت تەتچەر حانىمعا «تەمىر حانشايىم» دەگەن ات ونىڭ ساياسي كوزقاراسىنداعى تاباندىلىققا ەمەس، داۋىسىنىڭ جاعىمسىزدىعىنا قاتىستى بەرىلگەن.
ۋينستون چەرچيلل «ءبىر ساعات بويى تاپجىلماستان سويلەۋ ءبارىنىڭ قولىنان كەلەدى، ال بەس مينۋت شەشەن سويلەۋ ءۇشىن ادام الدىن الا ءبىر اي بويى دايىندالۋى كەرەك» دەگەن. ول سوزدەن توسىلىپ قالۋدى ولىممەن تەڭەستىرىپ، 20 مينۋتتان ارتىق سويلەۋدىڭ قاجەتتىلىگى جوق دەپ ەسەپتەگەن.
ەل باسقارعان ساياساتكەرلەردىڭ ىشىنەن ءدال گيتلەردەي شەشەن ادامدى تابا قويۋ قيىن. گيتلەردىڭ سويلەگەن سوزدەرىن تالداعان ساراپشىلار ونىڭ بارلىق جاعىنان جۇرتشىلىققا اسەر ەتە العانىن مويىنداپتى. بارلىق جاعى دەگەنىمىز: ونىڭ ءسوزى، قيمىل- ارەكەتى (جەست)، سويلەمدەردىڭ اراسىنداعى ءۇزىلىسى، ەموتسياسى. گيتلەر سوعىستا ءوزىنىڭ قارسىلاستارىنان جەڭىلگەن شىعار، ءبىراق ءسوزسايىسىندا ول الدىنا ەشكىمدى سالىپ كورگەن جوق.
دەگەنمەن، «تىلدە سۇيەك جوق» دەگەن قازاقتىڭ اتالى ءسوزىن دالەلدەپ، گيننەسس رەكوردىنا ىلىككەن جاننىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى كۋبانىڭ بۇرىنعى جەتەكشىسى فيدەل كاسترو. ول 1960 -جىلى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مىنبەرىندە 4 ساعات 29 مينۋت توقتاماي سويلەگەن. «كاسترو ءسوز باستاسا، بوربايى بوستاردىڭ مازاسى كەتەدى» دەگەن ءازىل-شىنى ارالاس ءسوز دە وسىدان كەيىن قالسا كەرەك. ارينە، 2-3 ساعات بويى توقتاماي سويلەگەن سان ساتتەرىندە ءجىپسىز بايلانعان الاڭداعى كۋبالىقتاردىڭ جاعدايى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى ەمەس پە!
ميلليونداعان تۇرعىننىڭ الدىندا اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ سالعىش مەملەكەت باسشىلارىنىڭ قاتارىندا ۆەنەسۋەلا پرەزيدەنتى ۋگو چاۆەس الدىڭعى شەپتە. 2006 -جىلى ب ۇ ۇ- نىڭ مىنبەرىندە ا ق ش پرەزيدەنتى دجورج بۋش ءسوز سويلەگەن بولاتىن. ءبىر كۇننەن كەيىن ءسوز كەزەگى ۋگو چاۆەسكە جەتتى. سوندا ول بىلاي دەپ سالدى: «كەشە وسى جەرگە شايتان كەلدى. تاپ وسى جەرگە. ماعان قارسى تۇرعان مىنا ۇستەلدە سونىڭ ءيىسى ءالى مۇڭكىپ تۇر».
يراننىڭ التىنشى پرەزيدەنتى ماحمۋد احمادينەجاد تا ۇشقارى پىكىر ايتۋ جاعىنان ۋگو چاۆەستەن قالىسپايتىن. ماحمۋد احمادينەجادتى تاققا الىپ كەلگەن دە سايراعان قىزىل ءتىلى ەدى. تەرەڭ ويلى ەشتەڭە ايتپاسا دا، سايلاۋدا جەڭىپ شىقتى. بۇل قۇبىلىسقا تاڭ قالعان ماماندار زەرتتەي كەلە مىنا ماسەلەنى انىقتاعان: ميلليونداعان سايلاۋشىلاردىڭ الدىندا ساعاتتاپ توقتاماي سويلەگەن ماحمۋد احمادينەجاد ەلدىڭ ەسىندە تەز ساقتالىپ قالاتىن، قاراپايىم 18 ءسوزدى ۇنەمى قايتالاۋمەن بولعان.
ال قازىرگى بيلەۋشىلەردىڭ ىشىندە شەشەندىگىمەن كوزگە تۇسكەن كىم بار؟ رەسەيدىڭ پسيحولوگى، ۋاقتىسىندا شەشەندىك ونەرگە پرەمەر-مينيسترلەردى دە باۋلىعان دميتري ۋستينوۆ:
- وسى سالادا 20 جىلدان استام تاجىريبەسى بار مامان رەتىندە ايتارىم، پۋتيننىڭ شەشەندىك قارىم-قابىلەتى قالىپتاسقان ادام دەپ باعالاۋعا بولادى. ەگەر الەمدە پرەزيدەنت-شەشەندەردىڭ رەيتينگىسى جاسالسا، وندا پۋتين العاشقى ۇشتىككە ءسوزسىز ەنەدى. سونداي-اق، العاشقى ورىنداردى وباما مەن ساركوزي (فرانسيانىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى) يەلەنگەن بولار ەدى، - دەپتى.
شەشەندىگىمەن، اقىندىعىمەن اتى شىققان كەشەگى كوشپەلى حالىقتىڭ ۇرپاعى، بۇگىنگى قازاق ساياساتكەرلەرىنىڭ ىشىندە ءسوزدىڭ ءتۇبىن ءتۇسىرىپ، ەلدى وزىنە ۇيىتىپ اكەتەتىن كىم بار؟ مەملەكەت باسشىسى ن. نازاربايەۆتىڭ ءسوز ساپتاسىن ناشار دەپ ايتۋعا بولمايدى. پرەزيدەنتتىڭ اقىنجاندىلىعى، قازاقى قالجىڭعا كەلگەندە تاپقىرلىعى اڭعارىلىپ تۇرادى، ويىن قازاقشا دا، ورىسشا دا ايقىن جەتكىزە الادى. مۇحتار قۇل- مۇحامەد... استانانىڭ بۇرىنعى اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ دە ءسوزىن جۇپتاپ، ويىن اسەرلەپ جەتكىزۋگە اۋەستىگى بارىن بىلەمىز...
باقىتجان ءابدىراش ۇلى
«rgmedia.kz»
