قازاق حانىنىڭ مىندەتتەرى قانداي بولعان؟
تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى جامبىل ارتىقبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، بولاشاق حاندى تاربيەلەۋگە اتابەك لاۋازىمىنداعى ارنايى ادام تاعايىندالىپ وتىرعان. سول اتابەك بالانى جاستايىنان مەملەكەت باسقارۋ ىسىنە باۋلىدى.
حان تۇقىمىنىڭ وكىلدەرى وڭىرلەر مەن ءىرى ۇلىستاردى باسقاردى.
حان باس قولباسشى بولدى. ال اسكەري بولىمدەر حاننىڭ جاقىن تۋىستارى مەن حان ۇرپاقتارىنا جۇكتەلدى. ولارعا تۇراقتى اسكەر ۇستاۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى. ەر بالالار ەر جەتكەننەن ات ۇستىندە جۇرەتىندىكتەن ولاردى سوعىسقا جۇمىلدىرۋ قيىن ەمەس-تى. تۇراقتى اسكەر سوعىس كەزىندە عانا جاساقتالاتىن.
حان حالىقارالىق قاتىناستاردا دا باستى تۇلعا بولدى. حاننىڭ اتىنان نەمەسە سونىڭ تاپسىرماسىمەن ۇلتاندار، باتىرلار، بيلەر الىس- جاقىن شەت ەلدەرگە شىعا بەرەتىن. كەلىسسوزدەر جۇرگىزەتىن. كەلگەن قوناقتاردى قابىلدادى. ماسەلەن، جوعارى مارتەبەلى قوناقتاردى ورداعا جەتۋىن كۇتپەستەن، الدىنان شىعىپ قارسى العان.
15 -عاسىردا التىن وردا مەملەكەتىندە بولعان نەمىس ي. شيلتبەرگەر حاننىڭ قالاي سايلاناتىنىن بىلاي سۋرەتتەدى: «حاندى اق كيىزگە وتىرعىزىپ، ءۇش رەت كوتەرەدى. سوسىن شاتىردى اينالا كوتەرىپ جۇرەدى، تاققا وتىرعىزادى، قولىنا التىن قىلىش ۇستاتادى. وسىدان كەيىن ءوز عۇرىپتارى بويىنشا انت بەرەدى».
ارادا 4 -عاسىر وتكەن سوڭ قازاق ەلىنە كەلگەن ا. لەۆشين دە حاننىڭ سايلانۋ ءۇردىسىن وسىلاي سۋرەتتەيدى: «سايلاۋعا كەلگەندەردىڭ سانى ۇلعايعاندا جالپى جينالىس تاعايىندالادى جانە كىلەم مەن كيىز توسەلىپ، ولارعا سۇلتاندار، اقساقالدار، بيلەر، رۋباسىلار، تانىمالدىعى نەمەسە بيلىكتەگى مارتەبەسىنە قاراي جايعاسادى، قارا حالىق سولاردىڭ ارتىندا تۇرادى. مۇنداي ءماجىلىستىڭ باستالۋى ادەتتە تىنىش، اياعى شۋلى. ونى جاسى ۇلكەن نەمەسە تاجىريبەسى مول قۇرمەتتى ادام اشادى، باتىلدارى جانداندىرادى، ىرىلەرى باعىت بەرەدى.
ەڭ سوڭىندا ءبارى قوسىلىپ، ەكى، ءۇش نەمەسە ودان دا كوپ كۇنگە سوزىلاتىن پىكىرتالاسقا كىرىسەدى. حان سايلانعان سوڭ بىرنەشە بەدەلدى سۇلتان مەن اقساقال وعان حابار جەتكىزەدى، جۇقا اق كيىزگە وتىرعىزىپ، توبەلەرىنە كوتەرەدى، قايتا جەرگە تۇسىرەدى. ىلە شالا ولاردى الماستىراتىن قالىڭ كوپشىلىك جاڭا بيلەۋشىنى كوتەرۋگە لاپ بەرەدى. ءارى وراسان زور داۋىسپەن جانە ايعايمەن الدەنەشە ۋاقىت كوتەرىپ، تۇسىرەدى. اقىرىندا تاق ورنىنا پايدالانىلعان كيىز، كەيدە ءتىپتى حاننىڭ ۇستىندەگى كيىمى تالاپايعا ءتۇسىپ، سايلاۋعا قاتىسقاننىڭ ايعاق- دالەلى رەتىندە اركىمنىڭ قولىندا كەتەدى».
حاننىڭ بيلىگىنە مەرزىمدىك شەكتەۋ جوق. بىرنەشە ايدان جارتى عاسىرعا جۋىق مەملەكەت باسقارعان حاندار بار. ونىڭ اۋىسۋى: جاسى ۇلعايىپ، ومىردەن وزعاندا؛ سوعىس دالاسىندا قازا تاپقاندا؛ مەملەكەتتى باسقارۋعا كۇش قايراتى جەتپەگەندە؛ ەل ىشىندەگى بيلىككە تالاس كەزىندە قارسىلاسىنان جەڭىلگەندە بولۋى مۇمكىن.
قازاق حاندىعىندا الەۋمەتتىك جىكتەلۋ بولعانى راس. ءبىراق ەۋروپا ەلدەرىندەگىدەي شارۋالاردىڭ بيلىكتى باسىپ الۋى، كوتەرىلىسكە شىعۋى سياقتى جاعدايلار بولعان ەمەس.
«قازاق قاشاندا ءوزىنىڭ حانىن سىيلاپ وتكەن حالىق، سەبەبى حان ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ، بىرلىگىنىڭ سيمۆولى. ايتپەسە، بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىپ، اق كيىزگە كوتەرىپ نەسى بار، «الديار» ، «حان يەم» دەپ الدىندا نەسىنە قۇراق ۇشادى؟ كەشەگى وتكەن كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدى جوقتاعان جىرلاردى وزگە ۇلت ەمەس، قازاقتىڭ سوڭعى جىراۋلارى شىعارعان:
قاراشىدا نە كۇي بار،
ايبىندى حانى بولماسا؟
قايران ەسىل حانداردى،
ەندى ءبىر كورەر كۇن بار ما؟
ءتىپتى ارىگە بارماي- اق قويايىق، 1916 -جىلعى پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىس كەزىندە دە قازاق اۋەلى حان سايلاعان»، - دەيدى تاريحشى جامبىل ارتىقبايەۆ.
جانات قاپالبايەۆا
