دانىشپان ابايدى كوزكورگەندەردىڭ ەستەلىكتەرى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - م. اۋەزوۆ «اباي جايىن زەرتتەۋشىلەرگە» اتتى ماقالاسىندا: «اباي ۋاقىتىندا ءۇي- ءىشى تۇرمىس قانداي؟ كوپ قاتىندى، بايبىشە- توقالدى تۇرمىستىڭ كەسكىنى قانداي، - ونى دا جازىپ الۋ كەرەك.

ونان سوڭ قىستاۋ، كوكتەۋ، جايلاۋ، كۇزەۋ بار. وسىنداعى مال باققان كوشپەلى شارۋانىڭ نە ءتۇرلى وزگەشەلىك مەرزىم ماشىعى، تاجىريبە ءتارتىبى بار، - ولارىڭ دا مىسالدارىمەن جازۋ كەرەك...

فوتوگرافيالار قالعان جوق. ەندەشە، اباي وتىراتىن جازعى، قىسقى ۇيلەردىڭ ءىشىن تۇگەل سيپاتتاۋ، بار بۇيىمىن تۇگەندەپ، قاي ورىندا قانداي نارسەلەر تۇراتىنىنا شەيىن جازسا، - ول دا مەيلىنشە قاجەت. قىسقى- جازعى كيەتىن تىسقى كيىمدەر قانداي، ايەل نە كيەدى، بالا نەمەنە، - بۇل دا تەگىس كەرەك.

مىنە، وسى ايتىلعان، تاعى وسىعان ۇقساعان تالاي- تالاي جايلاردى قۇراستىرساق، ءبىز اباي زامانىن كوپ سىنىق اينانى جاماپ بارىپ تانىعانداي، دۇرىسىراق تانىر ەدىك»، - دەيدى. مۇنان اۆتور اباي ءومىر سۇرگەن ءداۋىر جانە سول قوعامدىق ورتانى جەتە تانىتاتىن ەتنو- مادەني بۇيىمداردى، دالا شارۋاشىلىعىن تولىق زەرتتەۋ ارقىلى اباي تۇسىنداعى قازاق حالقىنىڭ جالپى ءومىرىن تانىپ-بىلۋگە بولاتىندىعىن العا تارتادى.

ورتالىق عىلىمي كىتاپحانا مەن م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى قولجازبا قورىندا حاكىم ابايدىڭ ومىرىندەگى ءار الۋان ىستەرىنەن سىر شەرتەتىن كوپتەگەن ەستەلىك- اڭگىمەلەر ساقتالعان. بۇل ماتىندەر اباي تۇسىندا ءومىر سۇرگەن، ابايدىڭ جاقسىلىعىن كورگەن، ءتۇرلى داۋ- شارلارمەن اباي اۋلىنا بارعان كىسىلەردىڭ ايتۋى بويىنشا حاتقا تۇسكەن. سونىڭ ءبىر مىسالى، «ابايدىڭ قامقورلىعى» اتتى اڭگىمەدە:

«...بۇل كەزدە ءبيبىش ابايدىڭ قولىندا بولعان كەزدەرىندە اباي 34 جاستا ەدى. بۇل 1879 -جىلدارىندا. قايناعام ەستەمىر يگەمباي بالاسى جىلقىسىن باقتى، كۇيەۋىم شىنتاي قويىن باقتى. مەن ءۇي شارۋاسىنا اينالىستىم. جيىنى - ابايدىڭ وزىمەن، ونىڭ بالالارىنىڭ قولىندا 13 جىل بولدىم. ەڭ العاش بارعانىمىزدا مالىمىز جوق، قامقور ادامنىڭ قاراماعىندا بارعان ەدىك. ون ءۇش جىلدىڭ ىشىندە بىزگە 500 قوي ءبىتتى. مەن ابايدىڭ قولىنا بارعاندا 19 جاستا ەدىم. 32 جاسىمدا ءوز ەركىممەن قايتا كوشتىم» دەگەن ايەل ادامنىڭ ەستەلىگى ايتىلادى.

ىشەر اس، كيەر كيىمگە جالدانىپ، كۇنەلتكەن سول زامانعى كەدەي شارۋالار ءۇشىن بار- جوعى ون ءۇش جىلدىڭ ىشىندە مۇنداي مالدىڭ ءبىتۋى ارينە قول جەتپەيتىن قيال سەكىلدى كورىنەتىن. كوكباي اقىننىڭ اباي تۋرالى ايتقان ءبىر اڭگىمەسىندە: «ءوزى شارۋا باسقارىپ، قىردا مالدىڭ سانىن، قالادا اقشا پۇلدىڭ سانىن ەسكەرگەن ەمەس. قىر شارۋاسىندا ەسكەرسە، جىلقىنى عانا ەسكەرىپ، جاقسىدان ايعىر سالىپ، تەسە ءمىنىلىپ، ەر باتىپ كەتكەن ارىقتارى بولسا، سول جاعىن عانا ەسكەرەتىن. مالشىسىنا ەڭبەك اقىسىن تولىق قىلىپ بەرىپ، مىقتى مالشى سالۋدى ەسكەرەتىن» دەيدى. مۇنان ابايدىڭ ءوزىنىڭ شارۋا ادامدارىنا دەگەن قامقورلىعىن، جاناشىرلىعىن كورۋگە بولادى. داۋلەتيار بىتىمبايەۆتىڭ ەسىندە قالعان «ابايدىڭ قويشى كوكشەمەن اڭگىمەسىندە»: قىستىڭ كۇنى سەمەيگە كەتىپ بارا جاتقان اباي كىشى ايەلى ايگەرىمدىكىنە تۇسەدى. شاي ءىشىپ وتىرعاندا باسىندا تىسى جىرتىلعان ەلتىرى تىماعى بار، ۇستىندە جىرتىق قوي ءجۇنى شەكپەن، اياعىندا كيىزدەن سىرعان باشماق، القام- سالقام توڭعان كىسى كىرىپ كەلەدى. سوندا اباي ايگەرىمگە:

- مىناۋ كىم؟ ، - دەدى. ايگەرىم:

- بۇل مەنىڭ قويشىم. ءوزى - كوكشە. قىستاي قوي جايۋعا جالداپ الىپ ەدىم، - دەدى. اباي:

- ءاي، ايگەرىم، سەن قويدى جاقسى كورەسىڭ. قوي باققان كىسىنى جالاڭاش قوياسىڭ. توڭعان، اشىققان ادامدا اقىل- قايرات بولا ما؟ بۇ دا وزىڭدەي ادام ەمەس پە؟ مەن وسىندا ءۇش كۇن قونىپ، سەمەيگە جۇرەمىن. مەن جۇرگەنشە مىنا قويشىڭنىڭ كيىمىن بۇتىندە! - دەپ تاپسىرما بەرسە، قويشى شايعا تويىپ، تەرلەپ كەيىن بارىپ وتىرعان سوڭ اباي، كوكشەدەن اڭگىمە، ەرتەگى ايتۋىن سۇرايدى.

- اباي اعا، كەدەيدە ەرتەگى بولا ما؟ نە ايتامىن؟ - دەيدى. اباي ونان كىم كەدەي قىلعانىن سۇراعاندا، قويشى: «قۇداي-داعى»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى. سوندا اباي: «مىنە، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ كوبىنىڭ ءسوزى وسىلاي كەلەدى. بۇل - زور اداسقاندىق. جاس شاعىنان جالقاۋلىققا سالىنىپ الادى ما، تالاپ قىلىپ، تالپىنىپ، الىسقا بارىپ، ەڭبەك قىپ مال تاپپايدى. سول جالقاۋدىڭ قىرسىعىنان ءوز ەڭبەگىن ءوزى باعالاماي، مىنا ايگەرىم سياقتى مالدى جاقسى كورەتىن مالقۇمار ادامعا جالدانادى. مۇنداي ادامدار ىشسە تاماققا، كيسە كيىمگە جارىمايدى، جوقشىلىقتان ارىلمايدى»، - دەپ جالقاۋلىقتى، ناداندىقتى سىندايدى.

اباي كىم دە بولسا ادال ەڭبەك ىستەۋدى، كاسىپ، ونەر ۇيرەنۋگە، ورىسشا ءبىلىم الۋعا ۇندەيدى. ەسكىشە ءدىني ساۋاتتىق بىلىمنەن اسپايتىن قازاق بالالارىنا ءوزى قولجازبا كىتاپ جازىپ، مولداعا بەرىپ، بالالارعا وقىتۋىن تاپسىرعان. كىمدە كىم ادىلەتسىزدىككە ۇشىراسا، اباي سونىڭ جاعىنان تابىلادى.

«وتىرىك ايتپاي، شىنىن ايتاتىن بولسا، مال ۇرلايتىن ۇرىنى بولسا دا ءسۇيۋشى ەدى. ۇرىدان الاتىن پاراسى - شىنىن ايتقانى. شىندىققا، دۇرىستىققا قۇمارلىعىن بيلىكتە انىق كورسەتىپ ءجۇردى. بيلىككە كەلگەندە، ابايدان ءادىل، تازا، دۇرىستىعى كۇشتى ءبيدى توبىقتى ءىشى بۇرىنعى زاماندا كورگەن جوق دەپ ايتا الامىن»، - دەيدى ابايدىڭ قاسىندا جيىرما بەس جىل جولداس بولعانداعى كورگەن، تۇيگەنىن بايانداعان كوكباي اقىن.

وسىنداي اباي ادىلەتتىلىگى جايىندا تاعى دا: «ابايمەن كەزدەسكەندەرى جونىندە ەستە قالعاندارىنان»، «اباي ادىلەتتى ەدى»، «ىرىزدىقباي تىلەۋبەرلين اقساقالدىڭ اڭگىمەسى»، ت. ب. اڭگىمەلەردى اتاۋعا بولادى.

ارتىق مىنەز، وتىرىك ءدىندى بالا جاسىنان- اق ۇناتپايتىن اباي سەمەي مەدرەسەسىندە وقىپ جۇرگەن كەزىندە، قۇنانباي ەلگە ءدىن تۋرالى ۇگىت- وسيەت ايتقىزۋ ءۇشىن سەمەيدەن ءبىر مولدانى شاقىرىپ، ارنايى ءۇي تىكتىرىپ، قايىر- ساداقانى مول قىپ جيناپ بەرگىزەدى. اۋىل- ايماعىنا مولدانىڭ ۇيىنە رۇقساتسىز، دارەتسىز كىرمەۋىن تالاپ ەتەدى.

ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ شاي ءىشىپ وتىرعاندا اباي سول ۇيگە سالەم بەرىپ كىرىپ كەلەدى. قۇنانباي بالاسىنىڭ دارەتسىز، رۇقساتسىز كىرىپ كەلگەنىن جاراتپاي، بالاسىنا ۇرسادى. سوندا اباي:

- مەنىڭ يمامنان سۇرايتىن ءبىر اۋىز سۇراعىم بار ەدى، رۇقسات بولسا، - دەپتى. يمام:

- سۇرا؟ - دەپتى. سوندا اباي:

- ءبىز قۇلشىلىقتى كىم ءۇشىن ىستەيمىز؟ - دەپتى. يمام:

- ارينە، جاراتۋشى ءبىر قۇداي ءۇشىن، - دەپتى.

- تاقسىر، ول جاراتۋشى اللا تاعاللا تىستا ما، جوق، وسى ءۇيدىڭ عانا ىشىندە مە؟ ءبىزدىڭ تىسقارىدا، ءوز ۇيىمىزدە دارەتسىز قالاي وتىرىپ- جۇرۋگە قۇقىقتى بولىپ، بۇل ۇيگە عانا دارەتسىز كىرمەيتىنىمىز قالاي؟ - دەپتى. سوندا قۇنانباي اشۋلانىپ، بالاسىن قۋىپ شىعىپتى. سوڭىنان يمام:

- قۇنانباي، مىنا بالاڭ جانىپ تۇرعان وت ەكەن، كەلگەن جەرىنىڭ قيىنىن-اي! - دەپتى.

ابايدىڭ شەشەندىگى كىمدى دە بولسا ىقتىرىپ وتىرعان. حالىق اقىنى بولمان قوجابايەۆتىڭ ايتقان اڭگىمەسىندە: «1873 -جىلى ومبىدا اقىندار باس قوسقان ايتىس وتەدى، - ءبىزدىڭ ورتامىزدا جاس اباي قياعا قىلىش ۇرعان قىران سەكىلدى ەدى. ازىلمەن ءبىر- بىرىمەن اشۋسىز ايقاسىپ وتىرسا دا، ابايعا باتىپ ەشقايسىسى ءسوز قاتا المادى. ول كەزدە ابايدىڭ شەشەن سوزگە، شەبەرلىك جاعىنان ۇلى ءجۇز بەن ورتا جۇزگە اتاعى ايگىلى ەدى»، - دەيدى. اقىننىڭ ءتىلىنىڭ كۇشتىلىگى ونىڭ ءسوزىنىڭ دالدىگىندە، دالەلدىگىندە. نىسانانى ءدوپ باسىپ، تاۋىپ ايتقانىندا جاتسا كەرەك. وسىنىڭ ءبىر مىسالى، عالي دۇيسەكوۆتىڭ ءابدىراحماننان جازىپ العان «ابايدىڭ جىلتىر اقىنعا سىنى» اڭگىمەسىندە ايقىن كورىنەدى: اباي ون ءتورت جاستاعى كەزىندە، قۇنانبايعا امانداسا جىلتىر اقىن مەن بوزاي تورە كەلەدى. بوزايدىڭ كۇمىستەلگەن شاقشاسىنان جىلتىر كەزەكتەسە ناسىباي اتىپ وتىرادى. وسىعان كوڭىلى اۋعان اباي جىلتىردىڭ اقىندىعىن سىناماق بولىپ، وسى ءبىر ءساتتى ولەڭگە قوسىپ ايتىپ بەرۋىن وتىنەدى.

سوندا جىلتىر اقىن بىلاي دەگەن ەكەن:

- قىزىلسۋ شارعا قۇيماي تاسىمايدى،

اركىمنىڭ ءبىر جارى بار باسىبايلى.

اڭىرىپ وتىرعانشا، ەرمەك بولسىن،

بوزەكە، بەرى تاستا ناسىبايدى، -

قۇنانباي مەن بوزاي: «بارەكەلدە، ولەڭ- اق!» - دەگەن ەكەن. جىلتىر اقىندى ماداقتاي باستاعاندا، اباي جىلتىرعا:

- ءسىزدى اقىن دەسەك، جاماۋشى ەكەنسىز عوي، - دەدى.

قۇنانباي قادىرلى سىي قوناعىن بالاسىنىڭ مىنەگەنىنە قىسىلىپ:

- ولەڭ- اق، قاي جەرىندە جاماۋ بار؟ - دەپ بالاسىنا قادالدى. اباي:

- ءتىپتى جاماۋشى عانا ەمەس، وتىرىكشى ەكەنسىز، - دەدى. قۇنانباي بوزايدان قىسىلىپ، ابايعا قادالا:

- ءسوزىڭدى دالەلدەپ بەر، ايتپەسە قايتىپ ال! - دەدى. اباي:

- وتىرىكشى دەگەنىم، « قىزىلسۋ شارعا قۇيماي تاسىمايدى»، - دەدى. قىزىلسۋ شارعا قۇيمايدى، ءوز بەتىمەن ەرتىسكە قۇيادى، بۇل - ءبىر. ەكىنشى، «اركىمنىڭ ءبىر جارى بار باسىبايلى»، - دەدى. ايەلدىڭ جالعان بايى بولسا، باسىبايلى بولا ما؟ ال جاماۋشى دەگەنىم، وسى ءبىر اۋىز ولەڭگە قىزىلسۋ، شاردى، اركىمنىڭ جارىن اكەپ قوسۋدىڭ قاجەتى نە؟ ءبىر اۋىز ولەڭ بوزەكەڭنىڭ اينالاسىنان تابىلماي ما؟ بوزاي:

- ال، اباي شىراعىم، ءوزىڭ ايتساڭ، قالاي ايتار ەدىڭ؟ - دەدى. اباي:

- مەن ايتسام بىلاي ايتار ەدىم:

- قاراشا حان قاسىندا باسىبايلى،

قاراسىز حاننىڭ كوڭىلى تاسىمايدى.

اقىرى وتىرعانشا، ەرمەك بولسىن،

بوزەكە، بەرى تاستا ناسىبايدى، -

دەر ەدىم. بوزاي تورە دە، جىلتىر اقىن دا، اكەسى قۇنانباي دا دالەلدى سوزگە توقتاعان ەكەن. «ابايدىڭ جىلتىر اقىنعا سىنى» اڭگىمەسىنىڭ ءبىر نۇسقاسى العاش و. قايمولدا ۇلىنىڭ «ۇلى ساحارا» اتتى ماقالاسىندا جارىق كورسە، كەيىنەن س. قورابايەۆ پەن ا. بيسەنعاليەۆا قۇراستىرعان «اباي ازىلدەرى» (1995) اتتى جيناقتا «كوكباي اڭگىمەسى» اتاۋىمەن جاريالانعان بولاتىن. الايدا، وقيعا سيۋجەتى اباي مەن كوكباي اقىن اراسىندا وتەدى.

اقىننىڭ بويىنداعى مۇنداي قاسيەتتەرىن پاش ەتەتىن اڭگىمەلەر وتە كوپ. الايدا، اباي دا جۇيەلى سوزگە توقتاي بىلگەن، جەڭىلگەنىن مويىنداي دا بىلگەن. نەبىر كۇشتى شەندى- شەكپەندىلەر مەن ازۋىن ايعا بىلەگەن اقىنداردان، ءبي- شەشەندەردەن ءسوز سايىسىندا جەڭىلمەگەن اباي حالىق ىشىندەگى قاراپايىم ادامداردان كەيدە سوزدەن ۇتىلىپ تا قالادى.

بۇعان: «ابايدىڭ «ايەلدەن توقتادىم» دەگەنى»، «اباي مەن كەلىنشەك»، «اباي مەن مۇسا مىرزا»، «اباي مەن قۇنانباي تۋرالى»، «اباي مەن قياسباي» سىندى اڭگىمەلەردى جاتقىزۋعا بولادى. اسىرەسە، ابايمەن زامانداس ءارى رۋلاس قياسباي جايىندا كوپ اڭگىمەلەر ايتىلادى. ول ءوزىنىڭ تاپقىرلىعىمەن، كۇلدىرگىشتىگىمەن، ازىلىمەن اتاعى شىققان ادام بولسا كەرەك. اباي ونىڭ وسى قاسيەتتەرىن تەرەڭ باعالاپ، قاتتى سىيلاعان. قياسباي ءار كەزدە ابايدى ءوزىنىڭ ءازىل سوزىمەن، تاپقىشتىعىمەن جەڭىپ وتىرادى. سونىڭ بىرىندە قياسباي قىسقا كوجە-قاتىق سۇراي اباي اۋىلىنا كەلەدى. اباي ونى جاقسىلاپ قوناق ەتەدى.

قياسبايدىڭ تاپقىرلىعىنا قىزىققان اباي ادەيى سوزگە تارتىپ، اتتانارىندا ونىڭ بۇيىمتايىن سۇراپتى. قياسباي بالالارىنا كوجە-قاتىق سۇراي كەلگەنىن ايتادى. سوندا اباي بايبىشەسىنە:

- مىنا قياسبايدى ەتحاناعا كىرگىز، قالاعانىنشا ەت الىپ شىقسىن، - دەيدى. ەتحانادا ءبىراز كىدىرگەن قياسباي قويدىڭ باسى مەن ءتورت سيراعىن عانا الىپ شىعادى. بۇعان تاڭدانعان اباي ونىڭ ءمانىسىن سۇراعاندا، قياسباي قولما-قول:

- باسى، ءتورت اياعى بار قوي جەتەككە جۇرە بەرمەي مە؟ - دەپ جاۋاپ بەرەدى. سوزدەن جەڭىلگەن اباي:

- ەندەشە قورادان تاڭداپ ءبىر قوي ال، - دەيدى. قياسباي قوراداعى قويدى ول شەتىنەن بۇ شەتىنە بىتىراتىپ قۋا بەرەدى. ءبىراق ەشقايسىسىن ۇستامايدى. «مۇندا ءبىر ءمان بار شىعار» دەگەن ويمەن اباي ونى توقتاتىپ الىپ، سەبەبىن سۇرايدى. سوندا قياسباي:

- الدىما سالىپ ايداپ اكەتەمىن دەسەم، جالعىز قوي وتاردان شىعاتىن ەمەس، - دەگەن ەكەن.

سونشا مالدان جالعىز قوي ۇسىنعانىنا قىسىلعان اباي:

- ء«سوز تاپقانعا قولقا جوق»، - دەپ، سول جولى قياسبايعا ايداپ كەتەتىندەي ونشاقتى تۇياق بەرىپتى. بۇل بىرىنشىدەن ابايدىڭ سوزگە توقتاي بىلگەنى بولسا، ەكىنشىدەن مىرزالىعىن، جومارتتىعىن كورسەتەدى.

وسىنداي اڭگىمەلەردىڭ بىرىندە اباي اقمولاعا بارادى، ءبىر جاعىنان مۇسا مىرزامەن كەزدەسۋ ويىندا بار. ايتبەك دەگەن قاجى ەكەۋىن سويلەستىرمەك بولىپ ۇيىنە شاقىرادى. سوندا مۇسا قولىن قالتاسىنا سالىپ ءجۇر ەكەن، كىرىپ كەلگەن ابايدى بايقاماي قالادى. اباي سىرتىنان تۇرىپ:

- دەلبە بولعان جىلقىشا سەندەلىپ جۇرگەن بۇل كىم؟ - دەيدى. سوندا مۇسا قاراپ تۇرىپ:

- قالماق بەتتى، قاتىن كوتتى مىناۋ كىم؟ - دەگەندە، اباي: - ۇيالىپ قالدىم، - دەپتى. اڭگىمە اباي مىنەزىنىڭ ءبىر قىرىن، سىنشىلدىعىن، ايتقىشتىعىن كورسەتسە، مۇسانىڭ دا تاپبەرمەدە تاپقىشتىعىن انىق بايقاۋعا بولادى.

سونىمەن بىرگە وسى اباي جايىنداعى اڭگىمەلەردە اباي اۋىلىنىڭ ءۇي تۇرمىسى، كيىم- كەشەگى، ىستەتكەن ىدىس- اياق، ت. ب. قاتارلى ەتنو- مادەني بۇيىمدار مەن كيىز باسۋ، كيىز ءۇي جاساۋ جانە ونىڭ مەرزىمى تاعى سونداي دۇنيەلەر شىنايى باياندالادى. «ءۋاسيلا اباي قىزىنىڭ ەستە قالعاندارى» اتتى اڭگىمەدە ابايدىڭ جازعى- قىسقى كيەتىن كيىمدەرى جايىندا بىلاي دەيدى: «...جازدى كۇنى اكەم امەريكان دەيتىن كوزەلدەن كەبىس، ءماسى كيەتىن، قارا دراپتان شالبار كيەتىن، اق رەپەستەن بەشپەنت، جەلەتكە كيەتىن، باسىنا تاقيا، ونىڭ سىرتىنان دوڭگەلەك ەلتىرى بورىك كيەتىن. اتقا مىنگەندە مالەسكەننەن شاپان كيەتىن، جاعاسىن بارقىتپەن قايىراتىن. توبىقتى ەلىنە كوپ تارالعان وسى قايىرما جاعا شاپان ەدى. ۇيدە وتىرعاندا كويلەك- دامبالمەن وتىراتىن، كويلەك، دامبالى اق جولاق جىبەك بولاتىن. شىمقاي اق كويلەك كيمەيتىن.

قىستى كۇنى ساپتاما ەتىك، شالبار بەشپەنت، جەلەتكە سىرتىنان ماۋىتىمەن تىستاعان تۇلكى ىشىك، تۇلكى تىماق كيەتىن. اۋىلدا جۇرگەندە ادەمى سارى تون كيەتىن. جاعاسىنا، اينالا ەتەگىنە قارا قۇلىن تەرىسىن ۇستايتىن».

مۇنداي دەرەكتەر اسىرەسە، اباي تۋرالى تەاتر قويىلىمدارىندا، دەرەكتى فيلم، كينو ءتۇسىرۋ كەزىندە تاپتىرمايتىن ماتەريالدار دەۋگە نەگىز بار. سونداي- اق بۇگىنگى جانە بولاشاق ۇرپاققا ابايدى تانىپ- بىلۋگە از دا بولسا كومەگىن تيگىزەر اسەرى مول دەۋگە بولادى.

ءتىپتى، بۇل اڭگىمەلەردە ابايدىڭ سويلەۋ مانەرى دە قالىس قالماعان. ماسەلەن، تولەۋ كوبدىكوۆتىڭ ەل اۋزىنان جازىپ العان «اباي ماقامدارى» اتتى اڭگىمەدە: «اباي مەن كورگەندە ەكى ءتۇرلى ماقاممەن سويلەيدى ەكەن. ءبىر ءتۇرى - سىبىرلاپ سويلەگەننىڭ از الدىندا باياۋلاتىپ، قوڭىر مايدا ۇنمەن سويلەيدى. ەكىنشى ءتۇرى - كوتەرىڭكى، كۇڭگىرلەگەن، ادامعا نە قاتتى ەمەس، نە اقىرىن ەمەس، قۇلاققا ءبىرتۇرلى جايلى ءتيىپ، قوڭىرلاتىپ سويلەيتىن ەدى» دەگەن ايتۋشىنىڭ كوزىمەن كورىپ، قۇلاقپەن ەستىگەن ءسوزى دە ۇلى ويشىلدىڭ ءسوز ساپتاۋ مانەرىنەن قۇندى دەرەك بەرەدى.

اقىننىڭ مىنەز- قۇلقى تۋرالى كوكباي اقىن: «ابايدىڭ ءومىر بويعى ادەتى وسىنداي ەدى. بىرەۋ وزىنە كەلسە، كەلگەن جەردەن: «جۇمىسىڭ نە؟» - دەپ سۇرايدى دا، سول ارادا شارۋاسىن ءبىتىرىپ، سودان كەيىن ءوزىنىڭ اڭگىمەسىنە كەتەدى. العاش سۇراعان جەردە شاپشاڭ ايتىپ جىبەرگەن كىسى بولسا، ىرزا بولىپ قالادى. باسىندا ايتپاي، ارتىنان «پالەنىم بار ەدى» دەگەنگە اشۋلانىپ قالاتىن. «باعانا نەگە ايتپادىڭ؟» دەپ ۇرىسىپ، تىڭداماي دا قوياتىن»، - دەيدى.

اباي اڭگىمەلەرىنىڭ بىرىندە دالانىڭ كەمەڭگەر ويشىلى بولاشاق جايلى دا ءسوز قوزعايدى. اڭگىمە ابايدىڭ المالى- سالمالى ءتىس سالدىرعانىنان ءوربيدى. اباي اۋىلىنا مىرزاقان دەگەن زامانداسى كەلەدى. شاي ءىشىپ وتىرعاندا مىرزاقان باكىسى مەن تىستەۋىك تەمىرىن شىعارىپ الدىنا قويادى. اباي ونان: مىرزاقان اناۋ كوكبەڭبەك تەمىرىڭ نەمەنە؟ - دەپ سۇراق قويادى. مىرزاقان ءوزىنىڭ ءتىسىنىڭ جوق ەكەنىن، تىستەۋىگىمەن قانتتى شاعىپ، باكىسىمەن باۋىرساقتى جارىپ جەيتىنىن ايتادى.

- ءتىس نەگە سالدىرىپ المايسىڭ؟ - دەدى اباي.

- ءتىستى قايتىپ سالادى؟ ءتىس سالىنا ما؟ - دەدى مىرزاقان تاڭىرقاپ.

- ءتىس سالىنادى. مەن سالدىرىپ الدىم، - دەپ جالعان تىستەرىن كورسەتتى اباي وعان.

- ونى قالاي سالادى؟ قانشا اقشاعا سالادى؟ كىم سالادى؟ - دەدى تاعى دا مىرزاقان ابايدىڭ بەتىنە قاراپ.

- ونى سەمەيدە سالادى. مەن توعىز ءتىسىم ءتۇسىپ ەدى، ءتىس سالۋشىعا بارىپ: «ءتىس سالىپ بەر!» - دەدىم. ءتىس سالۋشى: «توعىز تىسكە ون تەڭگەدەن بەرسەڭ، سالىپ بەرەم»، - دەدى. مەن: «ونىڭ ۇستىنە ءبىر تەڭگەدەن قوسىپ، ءجۇز تەڭگە بەرەيىن، ءبىراق جاقسى عىپ سالىپ بەر!»، - دەدىم (ءجۇز تەڭگە ول ۋاقىتتا ءجۇز توقتىنىڭ قۇنى). وتىرعاندار بۇعان قاتتى تاڭدانادى. سوندا اباي:

- سىزدەر مۇنى تاماشا عىپ تاڭىرقاپ وتىرسىزدار. بۇل ءتىس دەگەن ۇساق نارسە. ادام بالاسىنىڭ تاباتىن ونەرى، ءبىلىمى ءالى كوپ. قۇداي تاعالانىڭ ادامنان اسىل جاراتقان ماقۇلىعى جوق. ادام بالاسىنا جانسىزعا جان سالۋعا ۇلىقسات جوق، ودان باسقانىڭ ءبارىنىڭ كىلتى بار. ونەر-ءبىلىمنىڭ كىلتىن جاڭا-جاڭا تاۋىپ كەلە جاتىر. ءالى بالىقشا سۋعا ءجۇزىپ جۇرگەنىن دە كورەسىڭدەر. قۇس بولىپ، قانات قاعىپ، اسپاندا ۇشىپ جۇرگەندى دە كورەسىڭدەر. جانە دۇنيە مۇنىمەن تۇرمايدى، وزگەرىسى بولادى. ادام بالاسى وسى كۇنگى بالالاردىڭ مال ءوسىرىپ، «سەنەن مەن ارتىق باي بولامىن» دەپ تالاسقان باسەكە بايلىعىنداي، ونەرگە سەنەن مەن ارتىلام دەپ ونەر ارتتىرۋعا تالاسادى. مال بايلىق باسەكەسى بولمايدى، ونەر- ءبىلىم باسەكەسى بولادى. وسى كۇنى كوز سالاتىن دا بار، بۇلاردىڭ ءبارى دە ۇساق ونەر، كەلەشەكتەگى بولاشاقتى ءاربىر تاجىريبەدەن كورىپ، سەزىپ وتىرمىز. ءبىراق كەيىندەۋ بولادى، ونى ءبىز كورمەيمىز. ءبىزدىڭ بالامىز، بالامىزدىڭ بالاسى كورسە كورەر، - دەيدى.

قورىتا ايتقاندا، اباي تۋرالى اڭگىمەلەردىڭ كەيدە ەل اۋزىندا ايتىلىپ جۇرگەن كوپ نۇسقالىق سيپاتتا كەلەتىن تۇرلەرى دە بار. بۇلاي بولۋى زاڭدى قۇبىلىس. اۋىزشا اڭگىمەلەر اۋىزدان- اۋىزعا تارالۋ بارىسىندا اڭگىمەلەۋشىلەر، جەتكىزۋشىلەر جاعىنان وزگەرىسكە ۇشىراۋى مۇمكىن. الايدا، بۇل اڭگىمەلەر كۋا بولعان وقيعالار نەگىزىندە حاتقا تۇسكەندىكتەن، شىنايىلىعىمەن قۇندى دەۋگە بولادى.

نۇرجۇما ەلەسباي، م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى.

«قازاق ادەبيەتى» (2015-جىل)