ورىس تاريحىندا ارابشا جازىلعان تەڭگەلەر
كەيبىر تاريحشىلار تاتارلاردان قورىققاننان كەيىن ولار تەڭگەلەرىنە ارابشا وسىلاي دەپ جازعانىن ايتادى. ەندى مىنا قىزىقتى قاراڭىز. يۆان III- نىڭ كەزىندە ورىس تاريحشىلارى: «رۋس ءوزىن ەكى ءجۇز جىل بويى قاناپ كەلگەن ەزگىدەن ءبىرجولا قۇتىلدى» دەيدى.
ءبىراق، ءدال وسى پاتشانىڭ تۇسىنداعى مونەتالاردا ءتاڭىردىڭ بولمىسى تۋرالى حريستيان كوزقاراسىنا مۇلدە قايشى كەلەتىن تۇسىنىكتەر جازىلعان. ول كىمنەن قورىققان سوندا؟ تيىنداعى بارلىق ءسوز ورىسشا، تەك، پاتشانىڭ اتى عانا ارابشا بەرىلىپتى. ەندى سوعان توقتالىپ وتسەك...
مىناۋ كۋليكوۆو شايقاسىندا دميتري دونسكو́ي دەگەن اتاققا يە بولعان ماسكەۋ مەن ۆلاديميردىڭ كنازى دميتري يۆانوۆيچتىڭ ءمورى.
1-سۋرەت. دميتري يۆانوۆيچتىڭ ءمورى
2-سۋرەت. يۆان گروزنىيدىڭ دۋلىعاسىندا «اللاح. مۋحاممەد» دەپ جازىلعان.
3-سۋرەت. دميتري يۆانوۆيچتىڭ تەڭگەسى
تيىنداعى جازۋدى بىلايشا وقۋعا بولادى: «كنيازيا ۆەليكوگو ۆاسيليا (ورىسشا) ، ليا يللياحي ليا يللياحۋ مۋحامماددۋن راسۋليۋللياحي (ارابشا): «اللادان وزگە ءتاڭىر جوق، مۇحاممەد ونىڭ ەلشىسى».
4-سۋرەت.
ورىس تاريحىندا ارابشا جازىلعان مۇنداي تەڭگەلەر تولىپ جاتىر.
رەسەيدە ەلشىلىك قىزمەت اتقارعان اۆستريا ديپلوماتى سيگيزمۋند گەربەرشتەين (1486 - 1566 ج.) ءوزىنىڭ گراۆيۋراسىندا ورىس پاتشاسى ۆاسيليي ءۇشىنشىنىڭ بەت-الپەتى مەن كيىم كيىسىن بىلاي بەينەلەگەن.
5-سۋرەت. ۆاسيلي III- ەلشىلەردى قابىلداۋدا
ءبىر قىزىعى، ورىس كنازدەرىنىڭ ءبارى يۆان كاليتا دەپ اتالعان. كاليتا دەگەنىمىز نە؟ ەسكى سلاۆيان تەكستەرىندە بۇعان قاتىستى بىلاي دەپتى: «وني (لاتىندار) توگو پاپۋ چتۋت، چتو مى كاليتۋ». ياعني، كاتوليكتەر ءۇشىن ريم پاپاسى قانداي بولسا، ورىستار ءۇشىن دە كاليتانىڭ ماڭىزى سونداي بولعان. ال، «كاليتا» - بۇل ارابتىڭ «كاليف» دەگەن ءسوزى. سوندا يۆان كاليتا مۇسىلمانداردىڭ بيلەۋشىسى بولعان با؟ سەبەبى، XIV- XV عاسىرلارعا دەيىنگى ورىس مونەتالارىنىڭ بارلىعى ارابشا، نە ورىس- اراب تىلىندە ارالاس جازىلعان.
XVI عاسىردا ءومىر سۇرگەن «حافت يكليم» كىتابىنىڭ اۆتورى ورىستار تۋرالى بىلاي دەپ وكپەگە تولى پىكىر ءبىلدىرىپتى: «ولار يسلامنىڭ كيىمىن كيەدى، ءبىراق شوشقا ەتىنە اۋەس». ورىستاردىڭ شوشقا ەتىن جەيتىنىنە اۆتور جاعاسىن ۇستاعان!
...
مۇندا افاناسيي يسا پايعامباردى «قۇدايدىڭ رۋحى» دەپ اتاپ وتەدى.
6-سۋرەت. افاناسيي نيكيتيننىڭ قولجازباسى.
بۇل - پراۆوسلاۆيەنىڭ ەمەس، مۇسىلمان ءدىنىنىڭ كاليما- شاھاداتى. سەبەبى، ءلا يللياھا يل اللاح، ءمۇحاماددۇر راسۋلاللاح» دەگەن كاۋلىكتى مۇسىلماندار عانا ايتادى. ياعني، بۇل جازبالار ورىستاردىڭ قۇران- كارىمدى وقىپ، قۇدايعا مۇسىلماندارشا قۇلشىلىق ەتكەنىن كورسەتەدى.
1499 -جىلى ءىنجىل العاش رەت سلاۆيان تىلىندە اۋدارىلادى.
ءبىراق، بۇل تاعى سول قۇراننىڭ اۋدارماسى بولىپ شىقتى. سول كەزدەگى بۇقارا قۇدايعا ءمىناجات ەتۋ ءۇشىن وسى كىتاپقا سۇيەنگەن. 1828 -جىلى «ەۋروپا جارشىسىندا» مۇسىلماندار مەن ستاروۆەرلاردىڭ اراسىندا 16 ۇقساستىق بارلىعى جازىلىپتى. مۇسىلماندار سياقتى، ستاروۆەرلاردا قۇلشىلىقتىڭ الدىندا جۋىنعان. سۋ بولماي قالسا، توپىراقپەن تازالانعان. ال ساقالدى قىرۋدى ولار ۇلكەن كۇنا ساناپتى.
ەگەر ستاروۆەرلەردىڭ ۇيىنە پراۆوسلاۆ نە كاتوليكتەردەن بىرەۋ كەلسە، ولار كەتىپ قالعان سوڭ، ارتىنان تاماق ىشكەن ىدىستارىن لاقتىرىپ جىبەرگەن. ارامداپ كەتتى دەپ ويلاعان. ال امانداسقاندا سول كەزدەگى ورىستار «سالوم» دەيتىن بولىپتى. بۇنى گەورگ شلەيزينگ ءوزىنىڭ «موسكوۆيتتەردىڭ ءدىنى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە ايتادى. ال قازىرگى پراۆوسلاۆ ءدىنى 1666 -جىلى نيكونننىڭ رەفورماسىنان كەيىن دۇنيەگە كەلگەن. جاڭا ءدىندى ەنگىزۋدى كوزدەگەن نيكون بولگاريادان حريستياندىقتىڭ العىشارتتارىن تۇگەل قابىلداپ الادى.
الايدا، نيكوننىڭ رەفورماسىنان كەيىن بۇرىڭعى سەنىمدەگى ادامداردىڭ بارلىعى قۋدالاۋعا ۇشىرايدى. ۇستاعاندارىن اتىپ، اسىپ، كوپشىلىككە جاڭا ءدىندى كۇشتەپ مويىنداتادى. بۇعان كەلىسپەگەندەرى ورمان- توعايلاردى پانالاپ، تارىداي شاشىراپ كەتكەن. ستاروۆەرلەر ءالى بار. وتكەندە ينتەرنەتتەن سولاردىڭ ءبىر ۆيدەوسىن كورىپ قالعان ەدىم.
يسانى «ەۆرەيلەردىڭ پايعامبارى»، بىزگە جات ءدىن دەپ جاتىر ەكەن. بۇل سول كەزدەن قالعان قارسىلىقتىڭ (پروتەست) جۇرناعى بولسا كەرەك. ءبىراق ءدىني تۇسىنىكتەرى حريستياندىقتىڭ قازىرگى دوگماسىنا جاقىنداپ كەتكەن. مۇمكىن ادام اياعى باسپاعان نۋ ورماندا جۇرگەن، قۇدايدى ءبىر، يسا پايعامباردى ونىڭ رۋحى دەپ قابىلدايتىن ستاروۆەرلەر ءالى بار شىعار. انىعىن اللا بىلەدى!!
قورىتىندى: ورىس تاريحىنىڭ ءون بويى تولىپ تۇرعان جۇمباق. جاڭاعى ستاروۆەرلەردىڭ ءدىني سەنىمى كەزىندە ۇلى دالادان سول جاققا اۋىپ بارعان ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ ىقپالىمەن قالىپتاسقان ءتارىزدى. سەبەبى، سول كەزدەگى رەسەيدە بيلىك باسىندا بولعانداردىڭ كوبى تۇرىك تۇقىمىنان شىققان ەدى. كەيىن عانا رەسەي ءدىني- ساياسي رەفورما جاساپ، وتكەن تاريحىنداعى وسى «اقتاڭداقتاردان» تۇگەل ارىلدى. بۇل تاقىرىپتى جىلى جاۋىپ تاستاپ، تاريحىن جاڭاشا باستادى...
جولىمبەت ماكىشيەۆ (2015-جىل)
islam.kz
