قازاقتىڭ تاقيالى تۇلعالارى

استانا. قازاقپارات - وتكەندە جۋرناليست سەرىك ابىكەن ۇلىنىڭ سۇحباتىن وقىپ وتىرىپ ريزا بولدىم. اعامىز باتىرىپ- باتىرىپ تۇرىپ ايتىپتى.

«قازاقى تاقيا كيگەن شالدان ۇركەتىن، «قۇداي بۇيىرتسا» دەگەن سوزدەن قورقاتىن دارەجەگە جەتتىك» دەيدى.

 راس قوي، قازىر تاقيا كيسەڭ، ساعان مۇرىن ءشۇيىرىپ قارايدى. فاريزا اپامىزدىڭ «زامان جاڭا، ءتۇر جاڭا، كيىم جاڭا، كىنالاما ەرسى دەپ مۇنىمدى انا» دەپ جازاتىندايى بار، جاڭا زاماندا تاقيا ىسىرىلىپ قالعالى قاشان؟ ءجۇسىپ بالاساعۇن: «بورىكتى كيۋ ءۇشىن دە باس كەرەك» دەگەن. وسى ءبىر عاقليا ءسوزدىڭ تەرەڭىنە بويلاماي جۇرگەندەيمىز. نەگىزىندە، بۇرىن قازاقتىڭ ەرلەرى دە، ايەلدەرى دە جالاڭباس ءجۇرۋدى ايىپ ساناعان.

ول كەزدە قۇلدار عانا جالاڭباس جۇرەدى دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان. سودان بولار، قازاقتىڭ تالاي قايماعى ءومىرباقي باسىنان تاقياسىن تاستاماي ومىردەن ءوتتى. ءتىپتى قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەڭەس كەزىندە ولار وسىلايشا، قازاق دەگەن ۇلتتىڭ بارىن، ونىڭ ۇلتتىق باس كيىمى بارىپ كورسەتىپ كەتتى، بىزگە اماناتتادى. ءبىز شە؟ ولار كيگەن تاقيانى كيۋدەن نەگە ارلانامىز؟ 

...تاقيالى تۇلعالار تۋرالى ايتقاندا، الدىمەن ابايدان باستاماساق بولمايدى. ولاي دەيتىنىمىز، تاقياسىن باسىنان تاستاماعان قايماقتاردىڭ ءبىرى - وسى اباي. اقىننىڭ وسى ۋاقىتقا شەيىن ساقتالعان ەكى-اق فوتوسۋرەتى بار. ەكەۋىندە دە وتباسىمەن بىرگە تۇسكەن.

ءبىرىنشىسى - 1896 -جىلى سەمەيدە تۇسىرىلگەن ابايدىڭ ۇلدارى اقىلباي، ماعاۋيامەن تۇسكەن سۋرەتى. ەكىنشىسى - 1897 -جىلى جيدەبايدا تۇسىرىلگەن «اباي جانۇياسىمەن» دەگەن سۋرەت. قاسقايىپ قاق ورتادا اباي وتىر. الدىڭعى قاتاردا - تۇراعۇل جانە اقىلبايدىڭ بالالارى پاكيزات پەن اۋباكىر، ەكىنشى قاتارداعى - ماعاۋيا، ەركەجان جانە قاماليا (اۋباكىردىڭ ايەلى). ەكى سۋرەتتى دە مۇحتار اۋەزوۆ تاۋىپ، اباي مۇراجايىنا وتكىزگەن. ايتايىن دەگەنىمىز، وسى ەكى فوتوسۋرەتتە دە ابايدىڭ باسىندا قارا تاقياسى بار. ءتىپتى ابايدىڭ تۇڭعىش پورترەتىن جاساعان پاۆەل لوبانوۆسكيدىڭ كارتيناسىندا دا سونداي كورىنىس. لوبانوۆسكي ابايمەن تانىسا كەلە، ونىڭ پورترەتىن قارىنداشپەن سالۋعا كىرىسكەن. مىنە، سول پورترەتتە دە اباي باسىنا تاقيا، ۇستىندە قازاقى شاپان كيگەن.

تۇراعۇل اباي ۇلى دا ەستەلىگىندە اكەسىنىڭ باسىنان تاقياسى تۇسپەگەنىن جازادى. «اكەمنىڭ امسە ۇيدە وتىرعانداعى كيىپ وتىراتۇعىن، باياعى كويلەك- شتانى، باسىندا تاقياسى، ونىڭ سىرتىنان تىسقا شىققاندا كيە سالاتىن جاپەتەر، اق ەلتىرىدەن ىستەگەن، كوك ساتينمەن تىستالعان كوك بوركى. اندا- ساندا ەتى سالقىنداسا جامىلاتۇعىن سارى تونى بار. تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن، كوبىنەسە ورىستىڭ كىتابىن وقيدى دا، ارا- تۇرا جاستىقتى باۋىرىنا باسىپ، الدىندا اق قاعازى، قولىندا قارىنداشى، كۇڭىرەنىپ وتىرىپ ولەڭ جازىپ تاستايدى» دەيدى تۇراعۇل اباي ۇلى.

تۇرسىنجان شاپاي «ابايدىڭ ديدارى» ماقالاسىندا: «ابايدىڭ بارشا جۇرتقا ايگىلى «رەسمي» پورترەتتەرىنە زەر سالىڭىز - تاقيا كيگەن، جۇزىندە وي بەلگىسى، سەزىم نىشانى جوق، ستاندارتتى ەگدە. ورىستار دا تولستويدى ءبىر قۇشاق ساقالسىز ەلەستەتە المايدى... نەگە؟ جالپى، جۇرتتىڭ ساناسىندا ەكەۋىنىڭ دە سۋرەتكەر- گەنيي رەتىندەگى باعاسىنان گورى، مورالدىق گەني تۇرعىسىنداعى بەدەلى باسىمىراق سياقتى» دەپ جازادى.

اباي قالاي تاقيا كيمەسىن، اكەسى قۇنانباي دا باسىنان تاقياسىن تاستاماسا؟ ەگەر جيدەبايداعى ابايدىڭ مۇراجايىنا (بۇرىنعى ءوزى تۇرعان ءۇيى) بارعان بولساڭىز، مارجانمەن ورنەكتەلگەن كونە تاقياعا كوزىڭىز تۇسەدى. بۇل تاقيانى قۇنانباي كيگەن. مۇنى قاجى مەككەدەن كيىپ كەلگەن دەگەن دە دەرەك بار. جادىگەردى ابايدىڭ اقىلبايدان تاراعان شوبەرەسى باعۇفۇر ءالىمقۇل ۇلى ساقتاپ كەلگەن.

ءسابيت مۇقانوۆتىڭ دا تاقيا كيىپ تۇسكەن سۋرەتتەرى كوپ. جازۋشى- جۋرناليست سايىن ەسماعي ءسابيت مۇقانوۆتىڭ تاقيا كيگەنىن كورگەنىن جازىپتى. «مەن ءسابيت مۇقانوۆتى ءوز كوزىممەن كوردىم. شاماسى 1972 -جىل بولۋى كەرەك. اۋىلدىڭ قارا سيراق بالاسىمىز شاڭداتىپ ويىننىڭ قىزىعىندا جۇرگەن شاق. جىپ- جىلتىر بىرنەشە قارا ماشينا اۋىلدىڭ شەتىنە كەلىپ كىردى. قاراپ تۇرمىز، ءبىرىنشى ماشينادان ورتا بويلى دەمبەلشە كەلگەن، جاسى اۋدەم تارتىپ قالعان ۇلكەن كىسى ءتۇستى. باسىندا ماقپال قارا تاقياسى بار. «شايمەردەن قايدا؟» دەدى.

مەن تۇرىپ: «اتام ناعاشى اتام ۇيىندە قىمىز ءىشىپ وتىر» دەدىم. «بار جۇگىر، «مىقانىپ» كەلدى» دەپ ايت» دەپ كۇلدى الگى كىسى. جارىقتىق اتام «مۇقانوۆ» دەمەي سابەڭدى «مىقانىپ» دەپ وتىراتىن. «ە، سول شال كەلىپ قالعان ەكەنسىڭ عوي» دەپ ويلادىم دا شاڭداتىپ ناعا- شىم ۇيىنە باردىم» دەيدى سايىن ەسماعي.

 بىردە كىتاپحانا سالاسىنىڭ كوريفەيى كۇلاش ايازبەك قىزىن كەزىكتىردىك. سابەڭ كىتاپحاناعا ءجيى بارعان ەكەن. بارعان سايىن باسىنان تاقياسى تۇسپەپتى. «سابەڭ كوبىنە گالستۋكسىز جۇرەتىن، قاراپايىم كيىنەتىن. قولىنان تاياعى، باسىنان تاقياسى تۇسپەيتىن. ءوزى ماڭعاز، اسىقپايتىن كىسى ەدى. كىتاپحاناعا كەلگەن سايىن، بارلىق بولىمدەردى ارالاپ كەتەتىن» دەيدى كۇلاش ايازبەك قىزى.

ءيا، جازۋشى قايدا بارسا دا، تاقياسىن تاستاماعان ەكەن. تاقياسىن كيگەن كوستيۋمىنە ۇيلەستىرىپ تىكتىرىپتى. 1956 -جىلى «اققان جۇلدىز» كىتابىن جازۋ ءۇشىن ومبىعا بارعاندا ۇستىنە اقشىلتىم كوستيۋم، باسىنا تاقيا كيىپ جۇرگەنىن كورگەندەر بار. ءتىپتى جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولعان كەزدە دە كوستيۋمىنە لايىقتى تاقيا تىكتىرىپ كيىپ جۇرگەنى كوپ ايتىلادى.

تاقيانى ۇنەمى كيگەننىڭ ءبىرى وزبەكالى جانىبەك ەدى. ءوزى عانا كيىپ قويماي، سونىڭ ناسيحاتشىسى بولدى. تاقيا كيگەن ادام كورسە، توقتاتىپ الىپ قولىن الادى ەكەن. تاقياسى قازاقشاعا كەلىڭكىرەمەيتىندەردى سىناپ تا العان.

اسىرەسە، ايتىسقا قاتىساتىن اقىنداردىڭ ۇلتتىق كيىم كيىسىن ءوزى قاداعالاپ ءجۇرىپتى. ايتىستا جەتپىسكە كەلىپ قالعان ءبىر اقىن اپامىزدىڭ قوس ەتەك كويلەك كيىپ جۇرگەنىن كورىپ قالىپ: «ون سەگىز جاسار قىزدار كيەتىن كويلەكتى كيىپ، جەتپىسكە كەلگەن قاريا-اۋ، سىزگە نە بولدى؟» دەپتى. ءسويتىپ، ءوزى باس بولىپ اقىنداردىڭ كيىمىن ۇسىنعان شەبەرلەرگە ۇلتتىق كيىمنىڭ قالاي تىگىلەتىنىن كورسەتىپ بەرگەن ەكەن.

ءوز- اعاڭ بارعان جەرىنەن قازاققا قاتىستى جادىگەرلەردى جيناپ، كەيىن مۋزەيگە تاپسىرىپ وتىرعان. ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيىنە قازاق تاقياسى ۇلگىلەرىن وتكىزگەن. ءسويتىپ، تاقيانى سول ۇلگى بويىنشا، تىكتىرۋ كەرەكتىگىن باسا ايتقان. ءتىپتى بىرەۋىن قولىنا ۇستاپ تۇرىپ: «مىناۋ توبەسى دوڭگەلەنگەن تاقيا - ناعىز قازاقى تاقيانىڭ ۇلگىسى. قازىرگى توبەسى شاناق، ويۋ- ورنەكتەرى دورەكى سالىنعان باسقا قونىمسىز، جارامسىز تاقيالار ۇلتتىق ۇلگىمىزگە جاتپايدى» دەگەن. ءوزاعاڭ تاپسىرعان تاقيا ۇلگىلەرى مۋزەيدە ءالى دە بار شىعار. سولاردى تاۋىپ الىپ، ناعىز قازاقى تاقيانى تىكتىرسەك قوي، شىركىن!

ءيا، وزبەكالى اعامىز تاقياعا اسقان ساقتىقپەن تاڭداعان. اسىرەسە، ويۋىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن. تاقيانى «ءمۇيىز»، «اتەرىن»، «شىرماۋىق»، «شۇعىلا» سياقتى ويۋ- ورنەكتەرمەن كەستەلەتكەن. سوسىن «تاڭداي»، «يرەك»، «قابىرعا» سەكىلدى تىگىستەرىمەن ادەمىلەپ سىرعىزعان. ويۋدىڭ قاي ءتۇرىن تاقياعا سالۋعا بولادى، قايسىسىن سالۋعا بولمايتىنىن ايتىپ تا ءجۇردى. مىسالى، تاقياعا كوبىنە شۇعىلا ويۋىن سالدىرعان.

اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، تاقياداعى شۇعىلا ويۋى «كۇن توبەڭنەن كەتپەسىن، كۇننىڭ استىندا جاۋقازىنداي قۇلپىرىپ جۇرە بەر» دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. وزبەكالى جانىبەك قازاقتىڭ قولونەرى ءۇشىن تالماي ەڭبەك ەتتى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمنىڭ ءداستۇرلى ۇلگىلەرىنىڭ ساقتالىپ، اسەمدىگىن جوعالتپاي ۇلتتىق قۇندىلىق رەتىندە بىزگە جەتۋىنە زور ەڭبەك ءسىڭىردى. سول ماقساتتا «قازاقتىڭ ۇلتتىق قول ونەرى»، «قازاق كيىمى» سەكىلدى كىتاپتار جازىپ قالدىردى.

 ساكەن سەيفۋلليننىڭ دە تاقيا كيىپ تۇسكەن ءبىراز سۋرەتى بار. اسىرەسە، وزبەكتىكىنە كەلەتىن تاقياسى بولعانىن بىلەمىز. ول تاقيانى ساكەن 40 جاسقا تولعاندا وزبەك اقىندارى سىيعا تارتىپتى. وزبەك اقىندارى سونداي- اق ساكەنگە شاپان دا جاپقان. ساكەننىڭ تاقياسى ءتورتبۇرىشتى، كونۋس بەينەسىندە جاسالعان. ءتۇرلى- ءتۇستى جىبەك جىپتەن تىگىلگەن ەكەن. ساكەن بۇل تاقيانى كوبىنە ۇيدە جۇرگەندە، ءوزىنىڭ تۋىندىلارىن جازعان كەزدە كيىپتى. بۇگىندە سول تاقيا مەن شاپان س. سەيفۋللين مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇر. ايتپاقشى، وسى مۇراجايدا ساكەن سەيفۋلليننىڭ 1934 -جىلى ماسكەۋدەگى جازۋشىلار وداعىنىڭ سەزى تۋرالى تۇسىرىلگەن دەرەكتى فيلمدەگى بەينەسۋرەتى دە ساقتالعان. وسى فيلمدە دە ساكەن قازاقى تاقيا كيىپ تۇر.

قاجىمۇقاننىڭ دا باسىنا تاقيا كيىپ تۇسكەن سۋرەتى بار. بۇل سۋرەتتىڭ تاريحى دا بار ەكەن. قالماقان ءابدىقادىروۆ «قاجىمۇقان» حيكاياتىندا: «مۇقان ءبىر كۇنى ىستامبۇلدىڭ ۇلكەن مەشىتىن كورگەلى بارعاندا، تۇرىكتىڭ يشانى باسىنا شاشاقتى قىزىل تاقيا كيگىزىپ: «بۇل بارلىق مۇسىلمانداردىڭ مەشىتتەرىنىڭ اناسى، بۇعان كىرگەن كىسى «قاجى» بولادى، ەندى سەن قاجى-مۇقان بولدىڭ» دەپ تاقيالى سۋرەتىن گازەتكە باسىپ شىعارادى» دەپ جازعان. ءابدىقادىروۆ سۋىرتپاقتاپ جازعان بۇل مەشىت مەككەنىڭ ءال- حارام مەشىتى بولاتىن. قاجىمۇقان تۇرىكتىڭ چەمپيونى نۇرۋللانى جەڭگەندە ىستامبۇلدىڭ اكىمى شاكىر پاشا مۇقاندى قاجىلىق ساپارعا اپارعان. وسىلايشا، مۇقان قاجىمۇقان اتانادى. قاجىلىقتان كەلگەننەن كەيىن باسىنا ۇنەمى تاقيا كيىپ ءجۇرىپتى.

 باسىنان تاقياسى تۇسپەگەن عالىمداردىڭ ءبىرى قازاققا ءال-فارابيدى تانىتقان اقجان ماشاني اتامىز ەدى. ماشانيدىڭ شاكىرتى، جازۋشى- عالىم ءشامشيدين ءابدىرامان ءبىر سۇحباتىندا ۇستازىمەن قالاي تانىسقانى جايلى ايتادى. «قازىرگى «قازاقستان» قوناق ءۇيىنىڭ جانىندا جاتاقحانا بار بولاتىن. سوندا بارسام باسىنا تاقيا كيگەن، كويلەگىنىڭ جاعاسىن اعىتىپ قويعان، ءبىر كىسى وتىر. ءجونىمدى ايتىپ ەم، ەكەۋمىز تەز- اق ءتىل تابىسىپ كەتتىك» دەيدى. پروفەسسور اقجان ماشاني كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا مەشىتكە بارىپ ناماز وقىپتى. باسىنان تاقياسىن شەشپەپتى. ءتىپتى ءبىر كەزدەرى ول كىسىگە «اقجان ماشاني باسىنا سالدە تاققان مولدانى (رەد. ءال-فارابيدى) ناسيحاتتاپ ءجۇر» دەگەن ايىپ تا تاعىلعان ەكەن.

اتاقتى سازگەر ءشامشى قالداياقوۆ دە ءساندى قىزىل تاقيا كيگەن. ونىسىن ءوزىنىڭ توبەل تاز ەكەنىن بىلايعى جۇرتقا بىلدىرمەس ءۇشىن كيگەن دەيدى. سازگەردىڭ كوزىندەي بولعان سول تاقيا بۇگىندە تۋعان قارىنداسى رايحاننىڭ ۇيىندە ساقتاۋلى ەكەن. اسقار توقپانوۆتىڭ دا تاقيا كيگەنى ايتىلىپ ءجۇر. توقپانوۆتىڭ ۇكىلى تۇركى، قارا شوشايما تاقيالارى بولىپتى. مىڭباي ءراش «اسقار تۋرالى اڭىز» ماقالاسىندا: «باسىندا ۇكىلى تۇركى تاقيا، تەكشە مۇرتتى، قولىندا يمەك تاياعى بار، توماعاسى جاڭا عانا سۋىرىلعان قىرانداي قياعا قاراپ قاناتىن قومداعان، الىستى بولجاعىش، جاقىندى جالعاعىش وزىق ويلى ونەر تارلانى تۇعىرىنان تايعان جوق» دەپ جازادى. بەلگىلى عالىم شورا سارىبايەۆ تا - الا تاقياسىن باسىنان تاستامايتىنداردىڭ ءبىرى. ءبىر قىزىعى، شورا اتامىز تاقياسىن ءوزى تىگىپ الىپتى. تاقياسىنا قىزىققاندار دا، ۇناتپاعاندار دا كوپ بولعان. شورا سارىبايەۆتى باستىق قىلىپ تاعايىندار الدىندا، باسىنداعى تاقياسىن تاستاۋدى سۇراپتى. ءبىراق ول كىسى كونبەگەن ەكەن.

اتاقتى اقىن مۇزافار الىمبايەۆ تا تاقيانى بالا كەزدەن كيىپتى. قاليجان بەكحوجين ءبىر ەستەلىگىندە: «قىرقىنشى جىلدارى ەستاي ءانشىنىڭ جانىندا باسىنا ويۋلى تاقيا كيگەن، كوزى بادىراق، سارى بالا ءجۇردى. ول اتاقتى اقىننىڭ اۋزىنان شىققان ءاربىر ءسوزدى قاعىپ الىپ، ۇندەمەي- اق قاعاز بەتىنە تىمپىلداتىپ ءتۇسىرىپ وتىراتىن» دەپ جازىپتى. سول تاقيالى «سارى بالا» مۇزافار الىمبايەۆ ەكەن. قۋانارلىعى، مۇزاعاڭ توقسانعا كەلگەن تويىندا دا باسىنا قىزىل تاقيا كيىپ توردە قاسقايىپ وتىردى.

ءيا، باسىنان تاقياسىن تاستاماعان تۇلعالار بىزدە كوپ بولعان. ءبارىن تۇگەل جازىپ، ماقالاعا سىيدىرۋ مۇمكىن دە ەمەس. شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيەۆ، جامبىل جابايەۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ءسادۋاقاس عىلماني، الكەي مارعۇلان، يسا بايزاقوۆ، جۇماعالي ساين سەكىلدى قايماقتارىمىزدىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق باس كيىمىن ءقادىر تۇتىپ، ۇنەمى كيىپ جۇرگەنىن بىلەمىز. ولاي بولسا، بىزگە نە جورىق؟ ۇلىلار كيگەن ۇلتتىق باس كيىمدى نەگە كيمەسكە؟

سەرىكبول حاسان

«ايقىن»