بابالار ءسوزى: «قارقارا» اتاۋى قايدان شىقتى؟
بۇل جوبا اياسىندا «بابالار ءسوزى»، «قازاق حاندارى»، «ەجەلگى قالالار تاريحى»، «حالىق قازىناسى» قاتارلى جاڭا ايدارلار اشىلدى. «بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى. «قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى.
ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى. «حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت- داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ- جاراقتارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلمەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانادى.
***
كەزەكتى قاندى قىرعىننان كەيىن قولعا تۇسكەن قالماق قىزى قارقارا سۇلۋعا قازاق باتىرلارى تالاسىپ، بىرىمەن- ءبىرى كەلىسە الماي، الاكوز بولا باستايدى.
دۋلاتتان شىققان قاراساي باتىر، الباننان شىققان تاۋبۇزار باتىر ءوزارا ءدۇرداراز بولىپ، سۇلۋ قىزدى اركىم ءوزى يەمدەنىپ، ءوزى قۇشپاقشى بولىپ، ۇلكەن داۋ- داماي باستالادى. سوندا قالماق قىزى تۇرىپ:
ءوزى سۇلۋ، ءوزى شەشەن
قازاق ەدى مەنىڭ شەشەم.
قولىمدى ەگەر بوساتساڭدار،
تاعدىرىمدى ءوزىم شەشەم، - دەيدى.
قولىن شەشكەن سوڭ، قىز رۋ باسىنا اپارۋدى وتىنەدى. سونىمەن سىرىمبەت باباعا كەلەدى. قالتاسىنان ءۇش ءتۇستى مارجاندى الىپ، قىز سىرىمبەت بابانىڭ الدىنا قويادى. اق، قىزىل، قارا مارجانعا قاراپ تۇرىپ سىرىمبەت بابا: - ءتۇسىندىم، بالام، قىزىل مارجانىڭ - قاندى قىرعىندا قولدى بولىپسىڭ. قارا مارجانىڭ - اكە- شەشەڭنەن ايرىلىپ، قارالى بولىپسىڭ. اق مارجانىڭ - مەنى اقتاڭىز دەگەنىڭ عوي، بالام. ايتارىڭدى ايت، - دەيدى.
ۋا، سىرىمبەت بابامىز،
ءبىز دە ءسىزدىڭ بالاڭىز.
سەنبەسەڭىز، ايتايىن،
قازاق ەدى انامىز.
قازاق، قالماق سوعىسىپ،
قانعا بوكتى دالامىز.
قايتسەك تاتۋ بولامىز؟
قارا قالماق قول جيىپ،
قارۋ- جاراق مول جيىپ،
قايتا كەلسە قىرۋعا،
قارسى قاراپ تۇرۋعا
كەلەر مە ەدى شاماڭىز؟
جاۋ دا دەرتپەن بىردەي عوي،
بار ما تابار داۋاڭىز؟!
سوندا سىرىمبەت: - اكەڭ - قالماق، شەشەڭ - قازاق، كورگەنى ازاپ بولسا، ەلىڭە بارساڭ، سەنىڭ دە كورگەنىڭ مازاق بولادى. ايەل زاتى بولساڭ دا، ەر- ازاماتپەن تەڭ ەكەنسىڭ، اقىل- ويعا كەڭ ەكەنسىڭ. ەل تاتۋلىعىن ويلاعان قىزىم، وزىڭدە قانداي شەشىم بار؟ - دەيدى.
- راس، شەشەمنىڭ مەنسىز كورگەنى توزاق. مەن تۇتقىنعا كەلىپ ءوزىم تۇسكەن ەدىم. انام: «سەنىڭ اتاڭ - قازاق. تەگىم بۇزىلماسىن دەسەڭ، قازاق ەلىنە بارىپ، ءبىر قازاقتىڭ ەتەگىنەن ۇستا» دەگەن. مەنىڭ شەشەمدى العان قالماقتىڭ اتاقتى باتىرلارىنىڭ ءبىرى اقاناس بولاتىن. اقاناس ءۇش اعايىندى نوياندار تۇقىمى. بۇلاردىڭ ارعى تەگى شىڭعىستىڭ تۇقىمدارى، شاعاتايدىڭ ۇلدارى. ولاردىڭ ەكەۋىن سىزدەر ولتىردىڭىزدەر. ال اقاناس بولسا ۇركىپ، ەلىمەن كوشىپ، جەرلەرىڭىزدى وزدەرىڭىزگە تاستاپ كەتتى. ال ماعان جار بولعىسى كەلگەن جىگىتتىڭ ساۋىتى بولسىن باسىندا، شوقپارى بولسىن قولىندا، قىلىشى بولسىن بەلىندە، ارمانى بولسىن جەرىندە. مەن سونداي ازاماتقا تيەمىن.
- بەلىندە قىلىشى دەگەنىڭ -
جاۋعا شابار ەل بولسىن دەگەنىڭ.
باسىندا ساۋىت بولسىن دەگەنىڭ -
اقىلعا كەڭ بولسىن دەگەنىڭ.
قولىندا شوقپارى بولسىن دەگەنىڭ -
جۇرەكتى بولسىن دەگەنىڭ.
جەرى ارماندا بولسىن دەگەنىڭ -
جەرىڭ ەلدى بولسىن دەگەنىڭ بولا، قىزىم، -
دەپ تۇيگەن سىرىمبەت بابا اقىلدى قىزدىڭ سوزىنە ءدان ريزا بولىپتى. ءسويتىپ قىزدى اتاعى شىعىپ جۇرگەن البان باتىرى، مىڭباسى تاۋبۇزارعا قوسادى. ءبىراق باتىر كەدەي ەكەن.
- قاراعىم، تاقىرعا قار، باتىرعا مال تۇرمايدى. ءبورى ازىعى مەن ەر ازىعى جولدا دەگەن. مال جيىپ بەرەمىز، باتىر جارلى بولعانىمەن، ارلى بولادى، - دەپ توقتاتىپتى رۋ باسى.
- قالاۋىمدى بەرسەڭىز، جەر بەرىڭىز. وزگەنى ءوزىمىز قۇراستىرىپ الارمىز، - دەيدى قىز.
- قاراعىم- اۋ! باتىر قونىسسىز با ەدى؟
- سىرىمبەت بابا، اتىڭىزدى اتاعانىم ءوزىمدى ءسىزدىڭ قىزىڭىز ساناعانىم بولسىن. قونىستىڭ دا قونىسى بار سونىسى بار، سورلىسى بار. ونىڭ دا قۇلاسى بار، تورىسى بار. مالعا جايسىز قونىس - داۋ مەن ۇرىس. مالعا جايلى قونىس - باق پەن ىرىس.
- ونىڭ دۇرىس. ءبىراق قازاق ەرگە قىز بەرگەنمەن، جەر بەرگەن ەمەس.
- جەرسىز ەل، ەلسىز ەر بولمايدى.
ەر - ەلدىڭ بالاسى، جەر - ەلدىڭ پاناسى.
ەر - ەلگە ورتاق، جەر - ەرگە ورتاق.
باتىر - ەلدىڭ سەركەسى، سۇلۋ - ەلدىڭ ەركەسى.
كوسەۋسىز وت جانبايدى،
كوسەمسىز ەل وڭبايدى ەمەس پە؟
قىزدىڭ بۇل سوزىنە توقتاعان سىرىمبەت:
انادان ۇل تۋماسا دا،
قىز تۋعان ەكەن.
انا جولىن جوعالتپاس،
اقىلى اسقان ءىز قالعان ەكەن.
قالاعان جەرىڭدى ال،
توي جاساپ، تاي سويام،
ەلدى جيىپ الدىندا.
سول جەرگە اتىڭدى قويام، -
دەيدى. قىز تاۋدان قۇلاپ اققان وزەن جاعاسىن كورسەتەدى دە، سىرىمبەت باباسىنا «وسى جەرگە باتىردىڭ ەسىمىن قويساق قايتەدى» دەيدى. سوندا تاۋبۇزار باتىر سوزگە ارالاسادى: - ەردىڭ اتى ەكى قويىلمايدى. بۇل سەنىڭ ەنشىڭ، سەنىڭ اتىڭ قويىلسىن. ەلىم دە، جەرىم دە، سۋىم دا، تاۋىم دا، جارىم دا «قارقارا» بولسىن. مەن ەر بولسام سول ەل، سول جەردىڭ قورعانى بولايىن، - دەيدى.
سول كەزدە سىرىمبەت بابا:
ەي، قارقارا،
باسىڭنان بازارىڭ تارقاماسىن.
كوڭىلىڭ ەشقاشان ورتايماسىن،
باق ورناسىن حالقىڭا.
كوركىڭە ارىڭ ساي،
وزىڭە جارىڭ ساي،
مالىڭا جەرىڭ ساي.
بەردىم وسى جەرگە «قارقارا» اتىن!
جۇپتارىڭ نىق بولسىن،
جاقسىمەن ورتا تولسىن.
العان جارىڭ قارقارا،
اۋلەتىڭە قۇت بولسىن! - دەپ، سۇلۋ قىز بەن باتىر جىگىتكە كەزەك- كەزەك اق تىلەك تىلەپ، باتاسىن بەرىپتى. الگى ءوڭىر سودان باستاپ «قارقارا» اتانىپتى.
