ورىس وتارلاۋشىلارىمەن جاقتاس بولعان نۇرالى حان

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - رەسەي يمپەرياسىنىڭ ىقپالىنان شىعا الماي، ءوزى اقىرىندا وسى ۇستانىمىنىڭ قۇربانى بولعان قازاق حانى نۇرالىنىڭ تاعدىرى كەيىنگىلەرگە ساباق بولۋى ءۇشىن ارنايى اڭگىمەلەۋگە لايىق.

ول ءابىلقايىردىڭ قاسىنا ىلەسىپ ءجۇرىپ، ونىڭ رەسەي مەن قالماققا قارسى قولدانعان قيتۇرقى ساياساتى مەن قازاقتى قورعاۋ جولىنداعى قاندى جورىقتارىنىڭ كۋاگەرى بولعان ۇلكەن ۇلى.

كەزىندە ورىستان كوڭىلى قالىپ، حيۋاعا ۋاقىتشا حان بولعان ءابىلقايىر پارسى شاحى ءنادىردىڭ جانە جەرگىلىكتى وزبەك امىرلەرىنىڭ قاستاندىعىنان قاۋىپتەنىپ، حيۋانى تاستاپ، ءوزىنىڭ ۇلى نۇرالى بيلەيتىن ارال بويىنداعى رۋلارعا كەتتى.

ال وسىدان سوڭ حيۋاعا ەش كەدەرگىسىز كىرگەن ءنادىر شاح بولسا، مۇندا كوپ كىدىرمەي، ءوزىنىڭ اسكەرلەرىنىڭ قاتارىن جەرگىلىكتى قازاقتارمەن جانە قاراقالپاقتارمەن تولىقتىرىپ، داعىستاندى جاۋلاۋعا اتتاندى. كەتەرىندە ول، 1741 - جىلدىڭ باسىندا حيۋاعا بيلەۋشى ەتىپ، ءوزىنىڭ وكىلى ءتاحيردى قالدىردى. نۇرالىنىڭ بۇكىل تاعدىرى ورىس بيلەۋشىلەرىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا تاۋەلدى بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون. نۇرالىنىڭ ورىسشىلدىعى ورىستاردى ۇناتقاندىقتان ەمەس، ءوزىنىڭ سىرتقى جانە ىشكى ساياساتتى جۇرگىزۋدەگى قاۋقارسىزدىعىنان تۋىندادى.

ەگەر ونىڭ اكەسى ءابىلقايىر ءوزىنىڭ باتىرلىعىمەن، قولباسىلىق دارىنىمەن جانە ايلاكەرلىگىمەن قازاقتاردىڭ ءبىرازىنىڭ قولداۋىنا يە بولىپ، كەيبىر ماڭىزدى ماسەلەلەردە ورىس بيلەۋشىلەرىنە قىر كورسەتە العان بولسا، ال نۇرالىدا ءوزىنىڭ حالقىنىڭ الدىندا مۇنداي بەدەل بولعان جوق. دەگەنمەن دە، ونى و باستا ءابىلقايىردىڭ ارۋاعىن سىيلايتىن كىشى ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگى 1748 - جىلى حان كوتەردى. ءبىراق سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسى بويىنداعى كىشى ءجۇز رۋلارى بۇل تۇستا ونى قولداماي، شەكتى رۋىنىڭ باستاۋىمەن نۇرالىنىڭ اكەسىنىڭ ساياسي قارسىلاسى بولعان باتىر سۇلتاندى حان كوتەردى.
وسىلايشا كىشى ءجۇز ەكىگە ءبولىنىپ، ەكى حانعا باعىندى. مۇنداي جاعداي كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ رەسەيگە تاۋەلسىز بولۋدى كوزدەۋىنەن تۋىندادى. باتىردىڭ قول استىنا وسىنداي پيعىلدى ۇستانعان رۋلار مەن تايپالار بىرىكتى. وزدەرىنە ەشقاشاندا اشىق قارسىلىق تانىتپاعان نۇرالىنىڭ حان بولىپ سايلانۋىن رەسەي بيلىگى كوپ كەشىكپەي- اق قولداپ، بەكىتتى. سولاي بولا تۇرسا دا نۇرالى ءوزىنىڭ قول استىنداعى ەلدى كورشىلەرىنىڭ وزبىرلىعىنان قورعاۋدا دارمەنسىزدىك تانىتتى. وڭتۇستىكتە تۇرىكپەندەر مەن وزبەكتەر ءارتۇرلى قاقتىعىستاردا نۇرالى جاساعىنىڭ مىڭنان استام جىگىتتەرىن ءولتىردى. نۇرالى ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى قالماقتارمەن دە بەيبىت قاتىناستار ورناتا المادى. ونىڭ بەدەلىن 1755 - جىلى پاتشاعا قارسى كوتەرىلىس جاساعان باشقۇرتتارعا قارسى ۇستانعان ساياساتى ايتارلىقتاي تومەندەتتى.
نۇرالى حاننىڭ ورىستار تاپسىرماسىن ورىنداۋعا بايلانىستى ۇستانىمى ونىڭ ەدىل قالماقتارىمەن قارىم- قاتىناسىندا تاعى دا كورىنىس بەردى. 1771 - جىلى قاڭتاردا ەدىل قالماقتارىنىڭ باسشىسى وباشى قول استىنداعىلاردى جايىققا قاراي كوشۋگە ۇگىتتەدى. بۇعان باستى سەبەپ بولعان نارسە، پەتەربۋرگ سارايىنىڭ 10000 قالماق جىگىتىن ورىس اسكەرى قاتارىنا شاقىرۋى بولدى. وسىدان قاشقان 30000-نان استام قالماق جانۇيالارى جايىققا قاشا كوشىپ، سوڭىنان قۋىپ شىققان ورىس اسكەرلەرىنە ويسىراتا سوققى بەرىپ، شىعىستاعى جوڭعارياعا قاراي، العا جىلجي بەردى.

وزدەرىنىڭ كۇشىمەن ەداۋىر ۇزاپ كەتكەن قالماقتاردى توقتاتا المايتىندارىن بايقاعان ورىس شەكارا اكىمشىلىگى ەكەتارينا Ⅱ پاتشايىمنىڭ نۇسقاۋىنا سايكەس نۇرالى حان مەن ابىلاي سۇلتانعا قالماقتاردى توقتاتۋ تۋرالى تاپسىرمالار بەردى. نۇرالى ءوزىنىڭ قول استىنا جينالعان قازاقتاردى باسقارىپ 1771 - جىلدىڭ 15 - ساۋىرىندە قالماقتى وكشەلەي قۋىپ، ولاردىڭ كوشىنە شابۋىل جاسادى. ساعىز وزەنىنىڭ بويىندا نۇرالىنىڭ ءىنىسى ايشۋاق سۇلتان سايدىڭ تاسىنداي قاھارلى جىگىتتەرىمەن كوشىپ بارا جاتقان قالماقتاردىڭ ءبىر توبىن تالقانداسا، ال ولاردىڭ تاعى ءبىر توبىن ور وزەنى بويىندا نۇرالىنىڭ ءوزى باستاعان قازاق جاساعى كۇيرەتىپ جىبەردى. مۇعادجار تاۋىنىڭ سىلەمىندە جانە جەم وزەنى اڭعارىندا نۇرالى قالماقتاردىڭ تاعى دا بەرەكەسىن كەتىرىپ شابۋىلدادى.

بۇعان نارازى بولعان وباشى وزدەرىنىڭ قازاققا تيىسپەي، ءوز بەتىمەن كەتىپ بارا جاتقاندارىن ايتىپ، «بىزگە تيىسپەڭدەر» دەگەندى ايتتى. ال نۇرالى بولسا وعان: «سەندەر پاتشاعا بەرگەن انتتى بۇزىپ، دۇرىس جاسامادىڭدار، كوشتىڭ باسىن كەرى بۇرىڭدار. پاتشامەن تاتۋلاستىرۋعا ارا اعايىن بولايىن» دەپ جاۋاپ جازدى. وباشى نۇرالىنىڭ بۇل ۇسىنىسىن تىڭداماي، ىلگەرىلەي بەردى. ول جولاي ابىلايعا دا حات جولداپ، وزدەرىن شىعىسقا وتكىزىپ جىبەرگەن جاعدايدا اقىسىنا 100 قالماقتىڭ كوركەم قىزدارىن بەرەتىنىن ايتىپ، سەندىردى. نۇرالى بولسا قالماققا قارسى ابىلايمەن وداقتاسىپ، ولاردى كەيىن قايتارۋدى ويلاستىرۋمەن بولدى.

نۇرالىنى كوشكەن قالماق سوڭىنا تابانداپ تۇسۋگە ورىستار ماجبۇرلەدى. وعان گەنەرال- مايور تراۋبەنبەرگ باستاعان ورىس جاساعى كەلىپ قوسىلدى. ەلسىز دالامەن كوپ جورتىپ، كەشىكپەي ازىقتارى تاۋسىلعان ولار، كەيىن قايتۋعا ءماجبۇر بولدى. ال نۇرالى حان بولسا وباشىنى بالقاش ماڭىنا، مويىنتى وزەنىنە دەيىن قۋعىندادى. ونان ءارى ابىلايمەن قاقتىعىسقان قالماقتار ۇلكەن قىرعىنعا ۇشىراپ، ونىڭ ۇستىنە بەتپاقدالا شولىندە ارىپ- اشىعىپ، جوڭعارياعا قۇر سۇلدەرلەرى جەتتى. قىتايدىڭ ولاردى امان- ەسەن وتكىزىپ جىبەرۋدى تالاپ ەتۋى ابىلايدىڭ دا قولىن بايلادى.

بۇل ماسەلەدە نۇرالى دا ورىستاردىڭ تاپسىرماسىن ورىنداي المادى. مۇنىڭ ءوزى وعان دەگەن ورىس بيلىگىنىڭ سەنىمىنە كىربىڭ ءتۇسىردى. ە. پۋگاچيەۆتىڭ كوتەرىلىسى باستالعان كەزدە نۇرالى و باستا ونىڭ پاتشا ەكەندىگىنە سەنىپ، ونى قولداي باستادى. الايدا ورىنبور تۇبىندە پۋگاچيەۆتىڭ جەڭىلۋى بۇل جوسپاردى وزگەرتتى. ەندى نۇرالى حان پاتشا اكىمدەرىنە پۋگاچيەۆكە قارسى ەكەندەرىن مالىمدەپ، جەدەلدەتە حاتتار جازۋدى قولعا الدى. نۇرالىنىڭ حالىقتىڭ وتارشىلدىققا قارسى قوزعالىسىنا جاۋلىق باعىت ۇستانۋى حالىقتىڭ اشۋ- ىزاسىن كۇشەيتە ءتۇستى. مۇنىڭ ءوزى ولاردى سىرىم دات ۇلى باستاعان قوزعالىستى جاپپاي قولداۋعا الىپ كەلدى.

1783 -جىلى جايىق كازاكتارىنىڭ قازاق اۋىلدارىنا جورتۋىلدار جاساۋى نۇرالىنى دا سىرىمدى قولداۋعا يتەرمەلەدى. ول وسى كەزدە ورىستارمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، ورىس تۇتقىنىنداعى سىرىمدى بوساتىپ الدى. الايدا سىرىم حاندى ەمەس، حالىقتى قولدادى. ال حالىق بولسا نۇرالىنىڭ رەسەيمەن اراداعى قيتۇرقى ساياساتىن تۇسىنە المادى. پاتشا بيلىگى دە وسى تۇستا تاعى دا، نۇرالى حان دارمەنسىزدىگىنىڭ ايقىن كۋاگەرى بولدى. اقىرىندا، 1784 -جىلى اشىنعان سىرىم باتىر ساعىز وزەنى بويىنداعى نۇرالى حاننىڭ اۋىلىنا شابۋىل جاسادى. وعان قارسى تۇرۋعا قاۋقارى بولماعان حان قاشىپ شىعىپ، ورىس بەكىنىستەرىنە تىعىلىپ قالدى.

نۇرالى ەندى پاتشا اكىمدەرىنەن حالىق كوتەرىلىستەرىن باسۋ ءۇشىن اسكەر سۇراۋمەن بولدى. مۇنىڭ ءوزى حاننىڭ ءوز حالقىنىڭ جاۋىنا اينالا باستاعانىنىڭ ايقىن كورىنىسى ەدى. ماسەلەنى كۇشپەن شەشۋ مۇمكىن بولماي بارا جاتقانىن بايقاعان يگەلستروم ورىس ۇكىمەتىنە كىشى جۇزدەگى حاندىق بيلىكتى جويۋعا اپاراتىن جوبا ۇسىندى. بۇل بويىنشا قازاقتاردى باسقارۋ ءىسىن پاتشا شەنەۋنىكتەرى مەن قازاق رۋباسىلارىنان تۇراتىن شەكارالىق سوت ءوزىنىڭ قولىنا جيناقتاۋى ءتيىس بولدى. ال شەكارالىق سوت ورىنبورداعى گەنەرال- گۋبەرناتورعا باعىناتىن بولدى. ال قازاق اۋىلدارىن باسقارۋ ءۇشىن راسپراۆا دەيتىن مەكەمەلەر قۇرىلدى. ەندى پاتشالىق بيلىك حاندى اۋرەلەگەندى قويىپ، رۋباسى ستارشىندارمەن تىكەلەي كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋگە كوشتى. الايدا ءوزىنىڭ پايداسىنا شەشىلمەگەن وسىنداي جاعدايدى كورىپ وتىرسا دا، نۇرالى حان ءوز ەركىمەن تاقتان باس تارتۋدى ويلاعان دا جوق. بۇل ەندى ورىس مۇددەسىنە قايشى كەلدى.

سوندىقتان دا ەكاتەرينا Ⅱپاتشايىم ءوزىنىڭ 1786 - جىلعى 3- ماۋسىمداعى جارلىعىمەن نۇرالىنى تاقتان ءتۇسىردى. ونىڭ ءوزىن ورىس سولداتتارى العاش جايىق بەكىنىسىنە اپارىپ قامادى دا، سوڭىنان ۋفاعا جونەلتتى. مۇنان ارى قايعى جۇتقان نۇرالىنىڭ جەكە ومىرىنەن بەرەكە كەتتى. اقىرى كوپ كەشىكپەي، 1790 - جىلى ول وسىندا قايتىس بولىپ، ۋفاداعى مۇسىلمان قورىمىنا جەرلەندى. ونىڭ سوڭىندا قالعان ەلىندە ەكى جىلدان كەيىن ءىنىسى ەرالى حان بولىپ سايلاندى. ەرالىنىڭ حان بولۋىن پاتشا اكىمشىلىگى ۇيىمداستىردى. ول كەزىندە سىرىم دات ۇلىنىڭ كوتەرىلىسىنە قارسى قازاق سۇلتاندارىن بىرىكتىرىپ، پاتشالىقتىڭ سەنىمىنە كىرە باستاعان بولاتىن.

ونى حان تاعىنا وتىرعىزۋعا ەكاتەرينا Ⅱ پاتشايىمدى ماجبۇرلەگەن كىشى جۇزدەگى حالىق تولقۋىنىڭ باسەڭدەمەۋى ەدى. رەسەي اكىمشىلىگىنە قازاق دالاسىندا ءوزىنىڭ وتارشىل ساياساتىن تۇبەگەيلى تۇردە جۇزەگە اسىراتىن وسىنداي حالىققا قارسى تۇلعا قاجەت ەدى. الايدا ەرالى سىرىم باستاعان حالىق كوتەرىلىسىن توقتاتۋعا دارمەنسىز بولىپ شىقتى. پاتشايىمنىڭ سەنىمىن اقتاي الماعان ول، 1794 - جىلى قايتىس بولىپ، ونىڭ ورنىنا نۇرالىنىڭ ۇلى ەسىم سۇلتان تاققا وتىردى. ەل اراسىنداعى جانجالعا توسقاۋىل بولا الماعان ونىڭ دا حاندىق ءومىرى قىسقا بولدى. 1797 -جىلى 27-ناۋرىزعا قاراعان ءتۇنى ورىس شەكاراسىنا جاقىن ورنالاسقان حان اۋىلىنا جاسىرىن كەلىپ، توسىننان شابۋىل جاساعان سىرىمنىڭ جىگىتتەرى حاندى ءولتىرىپ تىندى. وسىلايشا ەندى ورىس پاتشاسىن جاقتايتىندار مەن وعان قارسى سىرىمدى جاقتايتىنداردىڭ ارا- جىگى اشىلىپ كەتتى. نۇرالىنىڭ جانە ونىڭ مۇراگەرلەرىنىڭ تاعدىرى «ورىسپەن جولداس بولساڭ، جانىڭدا ايبالتاڭ بولسىن» دەيتىن حالىق ماقالىن راستاي ءتۇستى.

تالاس وماربەكوۆ، ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ جانىنداعى ورتالىق ازياداعى ءداستۇرلى وركەنيەتتەردى
زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، ق ر ۇ ع ا قۇرمەتتى اكادەميگى