ب. مومىش ۇلى: مەن ءدال وسى كريۋكوۆودان ءارى شەگىنبەۋگە بەل بۋدىم
قازاقپارات حالىقارالىق اگەنتتىگى بۇدان بۇرىن باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» رومانىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنعان بولاتىن. شىعارما وقىرماندار تاراپىنان جوعارى سۇرانىسقا يە بولدى. ءبىز الداعى ۋاقىتتا باتىردىڭ «قانمەن جازىلعان كىتابىن» سىزدەرمەن بىرگە وقۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
وتتى جىلداردا قان كەشە ءجۇرىپ، قان-تەرىن سارقىپ، بولاشاققا امانات رەتىندە قالدىرعان جازۋشىنىڭ بۇل ەڭبەگى جاستاردى پاتريوتيزمگە، ەرلىك-جىگەرگە، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەيتىن ونەگەلى ءومىر مەكتەبى بولارى انىق.
***
سوكولوۆو دەريەۆنياسىنان دەميانسكوە، كراسنايا گورۋشكا اۋدانىنداعى دەريەۆنيالار ارالىعىندا بولعان ۇرىستارعا ەگجەي-تەگجەيلى توقتالىپ جاتپايمىن. بۇل شايقاستار بەكتىڭ پوۆەسىندە ادەمى كورسەتىلگەن. باسشىلىق ەتۋدىڭ پسيحولوگياسىن ول «سوڭعى پاراق» دەگەن تاراۋدا ءساتتى بەينەلەدى. وسى «سوڭعى پاراقتا» مەن اسكەرگە باسشىلىق ەتۋ كەزىندەگى پسيحولوگيالىق ءساتتى تەرەڭىرەك ايتىپ، اشىپ بەرۋگە تىرىستىم.
لەنينگراد تاس جولى وتەتىن اۋداندا ساياجاي ورىندارى، جۇمىسشى پوسەلكەلەرى، دەمالىس ۇيلەرى وتە كوپ سالىنىپ تاستالعان ەكەن. شاماسى، سوڭعى جىلداردا موسكۆالىقتاردىڭ تۇرمىس جاعدايلارى جاقسارىپ، شاماسى كەلگەن جۇرت ءوز قاراجاتىنا قالا سىرتىنان ساياجاي تۇرعىزا باستاعان. مىنە، تاپ وسى ساياجايلار كارتادان انىقتايتىن باعىت-باعدارىمىزدى ابدەن شاتاستىردى. ساياجايلاردىڭ جازىقسىز يەلەرىنە ابدەن زىعىردانىمىز قاينادى، ويتكەنى توپوگرافيالىق كارتالاردا بۇل ساياجايلار تۇسىرىلمەگەن ەكەن.
سوعىسقا دەيىن بۇل جەردە سوعىس بولادى دەپ جوبالانباعان، ال اۋداننىڭ كارتاسىنىڭ ءوزى ءتىپتى سوناۋ... 1929-جىلى جاسالىنعان، ال رەكوگنوستسيروۆكاسى ريەۆوليۋتسياعا دەيىنگى كەزەڭنىڭ ول جاق-بۇل جاعىندا ىستەلىنگەن. كورسەتىلگەن باعىتتى الۋ، بولىمدەرمەن پوزيتسياعا بارىپ بەكىنۋ وڭاي شارۋا ەمەس، مۇنىڭ ءوزى كومانديردىڭ قابىلەت-قارىمىنا، ونىڭ اداسپاي، شاتاسپاي باعىت-باعداردى ۇستاي ءبىلۋ شەبەرلىگىنە، توپوگرافيانى جاقسى بىلۋىنە بايلانىستى نارسە. ال مىنا الدىمىزدان كەزىككەن ساياجايلار مەن دەمالىس ۇيلەرىن ءبىز ەلدى مەكەندەر دەپ ويلاپ ابدەن شاتاستىق.
وسى جەردە گوۆوروۆانىڭ وڭتۇستىك جاعىندا ماتۋشكينونىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا جۇمىسشى پوسەلكەسى بار، بۇل ماڭدا مەنىڭ پولكىم، ءبىزدىڭ وڭ جاعىمىزدا 77-پولك، ال سول جاعىمىزدى الا 7 5-پولك بەكىندى. ديۆيزيا شتابىنان ماتۋشكينو مەن الابۋشيەۆونىڭ ۇستىمەن كەيىن شەگىنىپ، اسكەري-توپوگرافيالىق ۇعىم بويىنشا، دەريەۆنيالاردىڭ باتىس جاعىنا، ال شىن مانىندە ستانتسيادا - كريۋكوۆو ەلدى مەكەنىندە قورعانىس شەبىن قۇرۋعا جاۋىنگەرلىك جارلىق، بۇيرىق كەلدى.
ايتەۋىر، ءبىر شەشىم قابىلدار الدىندا كوماندير جەرگىلىكتى جەردى كارتادان مۇقيات تۇردە قاراپ، زەرتتەپ ءبىلىپ الۋى قاجەت. اديۋتانتىم سۇڭعاق بويلى، كوك كوزدى، ادال، ادەپتى، تاربيەلى، مادەنيەتتى ۋكراين جىگىتى لەيتەنانت سۋليما بولاتىن. ەگەر اديۋتانت پاراساتتى، جۇمىسقا قابىلەتتى ادام بولسا - جاقسى كومەكشىم بار دەي بەرىڭىز.
اديۋتانت كومانديردىڭ قاس-قاباعىنان تۇسىنە بىلۋگە، وعان جەمىستى جۇمىس جاساۋ ءۇشىن بارلىق جاعدايدى جاساۋعا، ءوز كومانديرىنىڭ ۋاقىت رەجيمىن رەتتەپ وتىرۋعا ءتيىس. سۋليما ىشتەگىڭدى ايتپاي قاس- قاباعىڭنان تانيتىن ءدال وسىنداي جەكە دارا اديۋتانتىم بولدى. وعان دەيىن دە، ودان كەيىن دە ناعىز اديۋتانت دەيتىندەي اديۋتانتىم بولعان ەمەس.
سۋليماعا ازىراق توقتالىپ، ونىڭ ەرەكشەلىگىن سيپاتتاپ وتەيىن. كوماندير ءبىر ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن شەشۋ ءۇشىن ويلانىپ- تولعانىپ جۇمىس ىستەپ وتىرعان كەزدە، سۋليما ونىڭ كوڭىلىن ءوزى دە ءبولىپ الاڭداتپايتىن، باسقالاردىڭ دا كەدەرگى جاساۋىنا جول بەرمەيتىن. ال بۇل - كەز كەلگەن اديۋتانتتىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن ءىس. ءبىزدىڭ كوپتەگەن جاس جاۋىنگەرلەرىمىز ءوز مىندەتتەرىن وسىلايشا تۇسىنە المايدى.
ال اديۋتانتتاردىڭ كوبى ءوز مىندەتتەرىن مالايدىڭ ىسىندەي كورىپ تۇسىنەدى - بۇل دۇرىس ەمەس. ونىڭ ۇستىنە سۋليما جاۋدان تايسالمايتىن وتە وجەت، باتىل سولدات بولدى. پوۆەست ءۇشىن ايتقان اڭگىمەمدە مەن ونىڭ پورترەتىن بەرۋگە كۇش سالدىم. بەك مۇنى كىتاپتا ءساتتى بەرە الار دەپ ويلايمىن. كريۋكوۆو باعىتىن قاراپ زەرتتەي باستاعانىمدا، الدىمدا جايۋلى جاتقان كارتامنىڭ وڭ جاق بۇرىشى كوزىمە تۇتاس قاپ-قارا قارا داقتاي شالىنا بەردى. تسيركۋلمەن اراقاشىقتىقتى ولشەپ ەدىم، بىزدەر موسكۆادان 30 شاقىرىم-اق جەردە تۇر ەكەنبىز. كريۋكوۆونىڭ ماڭىن زەرتتەپ، بارلىق باعىتتاردى كورىپ شىعۋ قاجەت.
جەرگىلىكتى جەردى تەك ءبىر باعىتتا عانا زەرتتەيتىن كوماندير قاتەلەسەدى. شابۋىل جاسايتىن، شەگىنەتىن جولداردى جان-جاقتى ويلاستىرىپ، تەرەڭ قاراستىرىپ بارىپ قانا شەشىم قابىلداعان ءجون. بىزدەر امالسىز كەيىن شەگىنىپ بارامىز. كوكەيدەن كريۋكوۆودا تابان تىرەپ تۇرا الامىز با، جوق پا دەگەن سۇراق كەتپەيدى.
ەگەر بەكىنىپ، تىرەسىپ تۇرا الماساق، وندا تاعى دا قاي مەكەنگە بارىپ بەكىنە الماقپىز؟ كريۋكوۆودا جاۋدىڭ بەتىن قايتارىپ، بەكىنىستى ۇستاپ تۇرا الماساق، وندا ايالدايتىن جەرىمىز تەك موسكۆا عانا بولماق...
سىزدەردىڭ ءبارىڭىز دە بۇل كەزدە موسكۆانىڭ قانداي جاعدايدا تۇرعانىن جاقسى بىلەسىزدەر. استانانى جاۋ سامولەتتەرى ءۇستى- ۇستىنە بومبالادى. موسكۆالىقتار ءۇشىن ماسقارا بولعان، دۇكەندەردى توناپ، باعالى نارسەلەردىڭ ءبارىن الىپ، باسى اۋعان جاققا قاشقان بۇل 16- وكتيابر جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ دە ەسىندە بولار. ماعان بۇل وقيعانىڭ كۋاگەرى ايتقان ەدى.
باتالونىممەن 27 ۇرىس جۇرگىزسەم، ال پولكىممەن 13 شايقاسقا كىردىم. سوڭعى ۇرىستاردان كەيىن قاتارىمىز مۇلدەم سيرەپ، پولكىم پولك بولۋدان قالدى، بۇل شايقاستاردا شىڭدالعان شاعىن عانا ەرجۇرەك ادامداردىڭ توبى دەرلىك بولاتىن، سانى باتالوننان اسپايدى، ءبىراق پولك بولىپ اتالادى، وعان تالاپ تا پولك رەتىندە قويىلدى. امال نە! كريۋكوۆودا شايقاسىپ، شاماسى موسكۆاعا ءبىر روتاداي جاۋىنگەرمەن جەتەرمىز. ءبىز 150-180 شاقىرىم جولدى ۇرىس جۇرگىزە وتىرىپ باسىپ وتتىك. ماقسات بىرەۋ - دۇشپاندى قالاي بولعاندا دا موسكۆاعا وتكىزبەۋ.
بۇل ەلىمىزدىڭ تاعدىرى اۋىر سىنعا تۇسكەن ۋاقىت ەدى. مەن كارتاعا قايتا شۇقشيىپ، بارلىق باعىت-باعدارلاردى، ەلدى مەكەندەردى زەرتتەپ وتىر ەدىم، وسى كەزدە ماعان كوپ ادامدار كىرۋگە ارەكەتتەندى، ءبىراق اديۋتانتىم ولاردى جىبەرمەدى. كريۋكوۆودا شەگىنگەننەن كەيىن بىزدەر سوعىسا الاتىن موسكۆا قالاسىنىڭ كارتاسى كوزىمە قارا داقتاي- ماسقارالىق داعىنداي كورىندى. موسكۆا كوشەلەرىندەگى جۇرگىزىلەتىن ماسقارا ۇرىستارعا قاتىسپاۋعا شەشىم قابىلداپ، مەن ءوز كارتامنىڭ بارىنەن موسكۆا ۋچاسكەسىن قيىپ الدىم دا، بۇل بولىكتى اديۋتانتىما بەرىپ، «وتقا جاق» دەپ بۇيىردىم.
موسكۆا ۋچاسكەسى قيىپ الىنعان 31- نويابر دەپ بەلگى قويىلعان كارتانى سىزدەر 19-گۆارديالىق پولكتىڭ ارحيۆىنەن تابا الاسىزدار. كارتا كومانديرگە نە ءۇشىن كەرەك؟ كەيىنگى ۇرىس قيمىلدارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن، جەرگىلىكتى جەردى زەرتتەپ، باعدارلاۋ ءۇشىن قاجەت. مەن ءدال وسى كريۋكوۆودان ءارى شەگىنبەۋگە بەل بۋدىم، سوندىقتان دا بۇل كارتانىڭ ەندى قاجەتى بولمادى، ونىڭ ۇستىنە مىنا قارا داق جان دۇنيەمدى تىتىركەندىرىپ جىبەردى.
ءۇن-ءتۇنسىز سالت اتقا وتىرىپ پولكتى ارتىنان قۋىپ جەتتىك. 31- نويابر كۇنى كريۋكوۆوعا، ونىڭ باتىس جاق شەتىنە بارىپ بەكىندىك. بارلىق بولىمشەلەردىڭ كومانديرلەرىن جيناپ الىپ، بىردە-ءبىر ادال وفيتسەرگە، كومانديرگە، سولداتقا مەن كريۋكوۆودان ارىگە بارۋعا رۇقسات ەتپەيمىن دەپ شەشىمىمدى حابارلادىم. سول كۇنى اسپان توسىندە ۇشىپ بارا جاتقان ءوزىمىزدىڭ سامولەتتى العاش رەت كوردىم. وسى كۇنى رەكوگنوستسيروۆكانى اياقتاپ، اۋداندى انىقتاپ بولعاننان كەيىن، كريۋكوۆودان ءارى شەگىنبەۋ جونىندە بۇيرىق بەردىم.
سامولەتتەردىڭ گۇرىلىن ەسىتىدىم. قاناتتارىندا قىزىل جۇلدىز جارقىراعان ءبىزدىڭ سۇڭقارلار ۇشىپ بارادى، ءبىز ولاردى بۇرىن ەش ۋاقىتتا كورگەن جوق ەدىك، ەش ۋاقىتتا اۋە قىراندارى ءبىزدى ءالى ۇرىستا قولداعان دا ەمەس ەدى، كەنەت ولار توبەمىزدەن سامعاپ ۇشىپ بارا جاتتى. كەۋدەنى قۋانىش كەرنەيدى. سول سول-اق ەكەن... و سۇمدىق دەسەڭىزشى! ءبىزدىڭ ۇشقىشتار ءوزىمىزدى بومبالاي باستادى! ءسىرا، زۆەنونىڭ اقىماق كومانديرىنە نەمىستەردىڭ ماڭداي تۇسىنان شىعىپ، بولىمدەرىن بومبىلاپ، ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ شەپكە بەكىنۋىنە مۇمكىندىك جاساۋعا تاپسىرما بەرىلگەن بولۋى كەرەك.
ال ول بولسا، ءبىزدى نەمىستەر دەپ ويلاپ قالعان... بۇل اۆياتسيا كومانديرىنىڭ توپوگرافيالىق ساۋاتسىزدىعىنان مەنىڭ باتالونىمدى نەمىستەر ەكەن دەپ ويلاپ، بومبىلاۋعا ءماجبۇر ەتكەن. مىنا كوز الدىمدا بولىپ جاتقان جان توزگىسىز سۇمدىقتان جىندانىپ كەتە جازدادىم. باعىمىزعا قاراي، ولار ءدال بومبىلاي الماعان ەدى. مەنىڭ ءوزىمىزدىڭ اۆياتورلارمەن العاشقى كەزدەسۋىم وسىلاي بولدى.
بىزگە جاسالىنعان «سىيلىق» مۇنىمەن دە بىتپەدى. ەندى ءبىزدى ارتيللەريامەن اتقىلاي باستادى. كەيىن انىقتالعانىنداي، وندا «كاتيۋشا» ارتيللەرياسىنىڭ ديۆيزيونى بولعان ەكەن، ولاردى سول كەزدە وسىلاي ايتاتىن. كەيىننەن ديۆيزيون كومانديرىمەن كەزدەسكەنىمدە، ول نەمىستەردى كريۋكوۆوعا وتكىزبەس ءۇشىن دۇشپاننىڭ الدىن اتقىلاعانىن ايتتى. ولارمەن ارامىزدا بايلانىس بولماعان-دى. مىنە، قازىر جوعارعى باس قولباسشىنىڭ بارلىق بۇيرىعىنىڭ اسكەرلەردىڭ ءوزارا بىرلەسىپ، بايلانىس جاساپ قيمىل جاساۋىنا باعىتتالۋى دا سوندىقتان.
بۇل ەرەكشە كورسەتىلگەن. ول ۋاقىتتا بىزدە بايلانىس بولمادى، سونىڭ سالدارىنان ءبىر كۇننىڭ ىشىندە وسىنداي ەكى سۇمدىق وقيعانى باستان كەشىردىك. ءبىراق تاعى دا باعىمىزعا وراي، سوققى ءدال بەرىلمەدى، دەگەنمەن ۇرەيىمىزدى ابدەن الدى، زارەمىز ءزار تۇبىنە كەتتى. سودان كەيىن ءبىر كوماندالىق پۋنكتكە كەتتىك. كوماندالىق پۋنكت نوۆو-مالينونىڭ سولتۇستىگىنە تامان جەردە ورنالاسقان.
وڭ جاعىمىزدا قاناتتاس 77-پولك، ماتۋشكينو مەن الابۋشيەۆو دەريەۆنيالارىنا، سول جاعىمىزعا 75-پولك بەكىنىس شەبىن قۇردى. 1- دەكابردە، تاڭ اتىسىمەن، وڭ جاعىمىزداعى كورشىلەس پولكتە، الابۋشيەۆو اۋدانىندا كەسكىلەسكەن قاندى شايقاس باستالىپ كەتتى. بۇل وتە كۇشتى شايقاس بولدى. وسى جەردەگى ۇرىستا دۇشپان اۆياتسياسىن قولدانىپ، ءبىزدىڭ اسكەرلەرىمىزدى بومبانىڭ استىنا الدى. سول كۇنى كريۋكوۆونىڭ باتىس جاق شەتىندە دە شايقاس باستالدى. دۇشپان الدىنا كريۋكوۆو تەمىر جول ستانتسياسىن باسىپ الىپ، وراعىتىپ ءوتۋ مانيەۆرىن قولدانىپ، الابۋشيەۆو ارقىلى رجاۆكي-ماتۋشكينوعا، ياعني لەنينگراد تاس جولىنا شىعۋدى ماقسات ەتتى.
ءبىز نەمىستەردىڭ جولىن ءبىرىنشى كۇنى بوگەپ، ىلگەرى جىلجىتپاي تاستادىق. ەكىنشى كۇنى كريۋكوۆو كوشەلەرىندە التى ساعاتقا سوزىلعان اۋىر شايقاستار جۇرگىزىلدى، ءۇشىنشى كۇنى ەندى دەريەۆنيانىڭ ورتالىعىندا ون ەكى ساعاتقا سوزىلعان ۇزدىكسىز كەسكىلەسكەن ۇرىس جۇرگىزىلدى. ءتورتىنشى كۇنى دەريەۆنيانىڭ شىعىس جاق شەتىندەگى كوشەلەردە ون سەگىز ساعاتقا سوزىلعان اۋىر شايقاس بولدى.
وڭ جانە سول قاناتتاعى كورشى پولكتەردىڭ قالاي شايقاسقانىنا توقتالمايمىن تەك قانا ءوز پولكىمنىڭ ۇرىس قيمىلدارىن ايتۋمەن شەكتەلەمىن. ءبىرىنشى باتالوندى مۇحامەتقۇل يسلامقۇلوۆ، ەكىنشى باتالوندى كاپيتان ۆەحوۆ، ءۇشىنشى باتالوندى كاپيتان جۋكوۆ باسقاردى، شتاب باستىعى مايور دەميدوۆيچ بولدى. توقتاعان كەزدە بارىپ مەن سوكولوۆودا جۇرگىزىلگەن ۇرىستا، نەمىستەر ءبىزدىڭ اسكەرلەرىمىزدى تالقانداعان كەزدە، ءوزىمىزدىڭ پولكتىڭ تىل بولىمدەرى ءبىزدى تاستاپ كەتكەنىن ءبىلدىم.
ولارعا مەنىڭ كومەكشىم كراۆچۋك، دوكتور يليا يۆانوۆيچ گرەچيشكين جانە مال دارىگەرى گريازين باس بولىپ ۇرىس موسكۆادا جۇرگىزىلەدى دەپ شەشىپ، سولاي قاراي تارتىپ وتىرعان. ادامداردى تاماقتاندىرۋ، كيىندىرۋ كەرەك، وق-ءدارى قاجەت، سانيتارلار، دارىگەرلەر كەرەك، ال ولاردىڭ ارامىزدا بىردە- بىرەۋى جوق. «مەنىڭ تىلىم، قايداسىڭ؟» - دەپ سۇرايمىن. شتاب باستىعىنىڭ كومەكشىسى لەيتەنانت يۆان دانيلوۆيچ كۋرگانسكيي بولاتىن. مەن وعان قالاي بولعان كۇندە دە تىلدى ىزدەپ تاپقىن دەپ بۇيىردىم. جاعدايدىڭ قانداي اۋىر بولعانىن تۇسىنەمىسىزدەر!
ۇزدىكسىز التى ساعاتقا، سودان كەيىن ون ەكى ساعاتقا، بۇدان سوڭ، ون سەگىز ساعاتقا سوزىلعان ابدەن تيتىقتاعان اۋىر شايقاستان سوڭ، جارالى جاۋىنگەرلەر قاتتى قانسىراپ، ال ءبىز دارىگەردىڭ كومەگىنسىز قالدىق. بىزدە جالعىز اسكەري فەلدشەر كيرەيەۆ شال مەن سانيتاركا ۆەرا عانا بار ەدى.
مىنە، وسى سانيتاركا مەن فەلدشەر دارىگەرلەر مەن سانيتارلاردىڭ مىندەتىن اتقاردى، جارالىلارعا كومەك جاسادى، جاۋىنگەرلەردى ۇرىس دالاسىنان الىپ شىقتى، ول ەكەۋى ۇرىستىڭ بارلىق اۋىرتپالىعىن ءوز يىقتارىمەن كوتەرە ءبىلدى. وسى كەزدە كورشى پولكتان الدەبىر ايەلدىڭ كەلە جاتقانىن كورىپ قالدىم.
- بىزدە فەلدشەر بولىپ ىستەيسىز بە؟ - دەدىم، ول: - مەن ونەر ادامىمىن، - دەيدى. - بۇل جەردە سىرلاسۋعا ۋاقىت جوق، فەلدشەر بولىپ ىستەيسىڭ، - دەدىم. ءسويتىپ ءبىز ونى الىپ قالدىق. ول قازىر موسكۆادا. كەيىن تەكسەرىپ ەدىم، ول شىنىندا ونەر ادامى بولىپ شىقتى. بۇل ايەل دارىگەرلىك پۋنكتتە دارىگەردىڭ ورنىن الماستىردى. سىزدەر ۇرىستىڭ زاردابىن تۇسىنەمىسىزدەر: بىرەۋدىڭ قولى سىنىپ، ەتىنە ءىلىنىپ قالعان، ەكىنشى بىرەۋدىڭ ساۋساعىن وق جۇلىپ كەتكەن، ەندى بىرەۋلەر ودان دا اۋىر جاراقات العان، قولدانۋعا ەشبىر ءدارى-دارمەك جوق. نە ىستەۋ كەرەك؟ قولدا بارى ۆەرا، كيرەيەۆ جانە كومەكشىلەرى. وسىلار جارالى جاۋىنگەرلەردى الىپ شىعۋدا. قالاي اشۋلانعانىمدى، ءبىزدى وسىنداي اۋىر جاعدايعا قالدىرعان كىنالى ادامدارعا ىزالانعانىمدى تۇسىنەرسىزدەر.
اسىرەسە، يليا يۆانوۆيچ گرەچيشكينگە لاعىنەت جاۋدىرعانىمدى ۇعىنارسىزدار. جاعداي تىم اۋىر، ۇرىس تولاسسىز جالعاسۋدا. مەن نەمىستەر كەتە قويعان جوق پا ەكەن دەپ بايقاپ كورگىم كەلدى، وسى كەزدە ءجۇرىپ بارا جاتقان مەنى الدەكىم تۋ سىرتىمنان ۇستاعان كۇيدە جۇلقا كەرى تارتىپ قالدى. بۇل گاپونەنكو بولاتىن. - بارماڭىز، جولداس پولك كومانديرى! بولمايدى! سويتسەك، ءبىر ۇيدەن كەيىن نەمىس اڭدىپ تۇر ەكەن، كىمدە-كىم كوشەنى قيىپ وتپەك بولسا، ونىڭ جەمتىگىنە اينالماق.
گاپونەنكو مەنى وسىلايشا اجالدان الىپ قالدى. قالتامنان پارتسيگارىمدى شىعارىپ تەمەكى تارتىپ، جاڭاعىنى ەسكە ءتۇسىرىپ كۇلىپ الدىق. ۆەرا قولدى-اياققا تۇرماي بايەك بولىپ، جارالىلارعا كيرەيەۆپەن بىرگە كومەكتەسىپ ءجۇر. كەشكە جاقىن ۇرىس تولاستادى، ءبىز ءبارىبىر ستانتسيانى قولدان شىعارماي ۇستاپ قالدىق، ال دەريەۆنيانى نەمىستەر باسىپ الدى. ون سەگىز ساعات بويى توقتاۋسىز جۇرگىزىلگەن سوڭعى شايقاس.
مەن ديۆانعا كەلىپ وتىردىم، جانىما كوميسسارىم جايعاسقان كۇيى ۇيىقتاپ كەتىپپىز. يۆان دانيلوۆيچ كۋرگانسكيي مەنىڭ تىل دا جۇمىس ىستەيتىن قىزمەتشىلەرىمدى موسكۆانىڭ ار جاعىنان تاۋىپ الىپتى. ولار جاقىندا تانا قىسقى كيىم-كەشەك العان ەكەن. ول ولاردى ماعان الىپ كەلدى، مىنە، مەنى كۇتىپ وتىر. بولمە جىلى، ولار ۇستەرىندەگى كەلتە توننان ىستىقتاپ، تەرلەپ-تەپشي باستاپتى.
دەگەنمەن يۆان دانيلوۆيچ مەنى وياتتى. - جولداس كوماندير! كوزىمدى اشىپ قاراسام، كەلتە تون كيگەن ادامدار. پەتر ۆاسيليەۆيچ لوگۆينەنكونى ءارى-بەرى جۇلقىلاپ وياتا المادىم.
ول كۇنى بويى ءورت سوندىرگەندەي ابدەن جۇگىرىپ قالجىرادى. - قاراي گور! ىستىقتارىڭ تاسىعان ەكەن. ماڭدايلارىڭ ءجىپسىپ، ۇستەرىڭدە كەلتە تون، باستارىڭدا قۇلاقشىن! سويتسەم، بۇلار 16 وفيتسەر ەكەن. سودان كەيىن دوكتورعا بۇرىلدىم. ول قايىرىمدى جان بولاتىن، ءبىراق ءدال وسى ساتتە مەن ونى سونشالىقتى جەك كورىپ تۇردىم. قىزبالىققا سالىنىپ: - دوكتور، مەن ءبىر كەزدە: «ول ونى پاتسيەنتىن سۇيگەن دارىگەردەي ءسۇيدى»، - دەپ جازعان ءبىر داراقى جازۋشىنىڭ كىتابىن وقىعان ەدىم.
جاس جىگىتتىڭ ماحابباتىن دارىگەردىڭ سۇيىسپەنشىلىگىمەن سالىستىرىپ جازعان بۇل جازۋشى الجاسقان بولۋى مۇمكىن نەمەسە مىنا ءسىز - ەسەرسوق دارىگەرسىز. سىزدەردىڭ قايسىلارىڭىزدىڭ الجاسقاندارىڭىزدى بىلمەيمىن، ەگەر ءسىز، يليا يۆانوۆيچ، ءوز كاسىبىڭىزدى سىيلامايتىن بولساڭىز، وندا جالپى نەسىنە وقىپ، ءبىلىم الدىڭىز؟ وعان داۋىس كوتەرىپ، ۇيالتىپ تاستادىم.
- سەندەردىڭ دارىگەرلەرىڭ قايدا، سانيتاركالارىڭ قايدا كەتكەن؟ مۇندا جاراقاتتانعان ادامدار قانسىراپ جاتىر، بىرنەشە اۋىر ۇرىسقا توتەپ بەردىك جانە قانداي سۇراپىل ۇرىستار! ال دارىگەرلىك كومەك جاسالىنبادى! بۇل قالاي بولعانى؟ - ءيا، بىزدەر، جولداس كوماندير، سىزدەردى سولاي قاراي كەتتى دەپ ويلاپ ەدىك، ال جاعدايىمىز وسىلاي بولىپ شىقتى.
- دەمەك، ءسىز سانيتارلىق كومەكتى، جارالىلاردى كوشىرىسۋدى ۇيىمداستىرا، ءوز قاراماعىڭىزداعى ادامدارعا تىڭداتقىزا الماساڭىز، وندا ولار ءۇشىن ءوزىڭىز جۇمىس ىستەيسىز. سانيتارلىق سۋمكاڭىزدى الىپ، جارالىلاردى ۇرىس دالاسىنان الىپ شىعۋعا جونەڭىز. ءسىز قازىر ءارى دارىگەر، ءارى سانيتارسىز دا. يليا يۆانوۆيچ جارالىلاردى ۇرىس دالاسىنان ءوزى الىپ شىعىپ جاتىر، ازىرشە سانيتارلاردى ۇيىمداستىرا قويعان جوق.
ءسىرا، تاياق ەتتەن، ءسوز سۇيەكتەن وتەدى دەگەندەي، ۇيالعان بولۋى كەرەك، ول تايساقتاماي تۋرا وق پەن وتتىڭ ورتاسىنا كىرىپ كەتتى. كەيىننەن ونىڭ ەرلىگىن ەسكەرىپ، ناگراداعا ۇسىندىم. اۋىر جارالى جاۋىنگەرلەر كوپ بۇل پولكتە يليا يۆانوۆيچ ءوز مۇمكىندىگىنىڭ شەگىنەن اسىرا قىزمەت كورسەتتى، ول تەك دارىگەر رەتىندە عانا جۇمىس ىستەمەي، ۇيىمداستىرۋشى رەتىندە ەڭبەك ەتتى، بىزگە ۇلكەن كومەك جاسادى.
قازىر گرەچيشكين ءبىزدىڭ ديۆيزيانىڭ سانيتارلىق قىزمەتىن باسقارادى، جۇرتتىڭ ءبارى سىيلايتىن وتە جاقسى جاۋىنگەر دارىگەر، ول ۇرىستا شىنىقتى، ۇلكەن تاجىريبە جينادى. مەن پولك كومانديرى كومەكشىسىنىڭ جەكە جاۋاپكەرشىلىگىنە جۇكتەلگەن بارلىعىنا - وبوزبەن- زاتپەن قامتاماسىز ەتۋ، جاۋىنگەرلەردى تاماقتاندىرۋ، ازىق- تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ، سانيتارلىق قىزمەت باستىقتارىنا تاپسىرما بەردىم. بۇل تۇنگى ساعات ءبىردىڭ كەزى بولاتىن.
تاڭعى ساعات 6 عا دەيىن ءاربىر جاۋىنگەرگە ءۇش ليتردەن اراق، بەس كيلوگرامنان كولباسا، 200 دانا پاتروننان ازىرلەپ، كيەتىن كەلتە تون، پيما دايىن بولسىن دەپ بۇيىردىم. ال، ەگەر 6 عا دەيىن دايار بولماسا، ءۇي- ىشىڭە حات جازۋعا ۋاقىت بەرەمىن، اياۋشىلىق بولمايدى دەدىم قاتۋلانىپ. ولار ءجۇرىپ كەتتى. تۋرا تاڭعى ساعات 6 دا ايتقان نارسەلەردىڭ ءبارىن دايىن ەتكەن. مۇنى ولاردىڭ قالاي ىستەگەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق بۇيرىقتى ءدال ورىنداپتى.
مۇنداعى ماقساتىم ادامدارىمىزدىڭ وتە ازدىعىنا قاراماستان، بۇلاردى سىناپ، تەكسەرىپ كورگىم كەلدى، ويتكەنى ولار قاۋىپتەن قورقىپ قاشتى. ماعان ولاردى ەندى قاۋىپكە جۇمساپ سىناۋ قاجەت بولدى. سودان كەيىن جاۋىنگەرلەردى تاماقتاندىرۋ، ازىق- تۇلىكپەن، وبوزبەن-زاتپەن قامتاماسىز ەتۋ بولىمدەرىنىڭ باستىقتارىنا بارلىق قارۋ- جاراقتى، وق- ءدارىنى الىپ، جاۋىنگەرلەرگە ءوز قولدارىڭمەن تاراتىپ بەرىڭدەر دەپ بۇيىردىم.
ەگەر سەندەردەن كەيىن ءبىر جاۋىنگەر تاماق ىشپەي، قىسقى كيىم الماي قالاتىن بولسا، سويلەسپەيمىن دەپ ەسكەرتتىم. ولار العى شەپتەگى بارلىق جاۋىنگەرلەردى ءادىل ارالاپ شىقتى. ازىق- تۇلىك جەتكىزىپ، كيىم-كەشەك ۇلەستىرىپ بەردى، دەگەنمەن مۇنىڭ ءبارىن ءماجبۇر ەتكەندىكتەن ىستەدى. ۇرىستا وسىنداي قيىندىقتار دا بولىپ تۇردى.
كريۋكوۆودا جان الىسىپ، جان بەرىسكەن سۇمدىق سۇراپىل شايقاستاردى ەگجەي-تەگجەيلى اڭگىمەلەپ جاتپاي، ءبىر ەپيزودتى ايتايىن دا، موسكۆا تۇبىندەگى مايدانعا كوشەيىن. ويتپەسەك، كريۋكوۆودا جۇرگىزىلگەن ۇرىستاردى باستان-اياق بايانداۋعا ۋاقىت جەتپەيدى.
بۇل كەزدە پولكىمنىڭ قاتارى سيرەپ، جاۋىنگەرلەرىم وتە از قالعان ەدى، وسى ادامداردى سەرگىتىپ، قالايدا رۋحىن كوتەرۋ قاجەت بولدى، مەن جاۋىنگەرلەرگە پسيحولوگيالىق ىقپال ەتۋدى ايتىپ وتىرمىن: كوماندير بۇلاردىڭ جانىندا ەكەن، ءقاۋىپ تە از. بىزدە قانشا ادام قالعانىن ءوز كوزىممەن كورىپ، تاعى دا تەكسەرىپ بايقاعىم كەلدى. ديۆيزياعا گەنەرال- مايور ريەۆياكين باسشىلىق ەتتى.
ول بولسا كۇش جاعىنان باسىم جاۋمەن ايقاسىپ، بىت- شىت بولعانديۆيزيانى باسقارۋدى جاڭادان ءوز قولىنا العان ەدى. مۇنىڭ ءوزى مەنىڭ پولكىم كريۋكوۆوعا جاقىنداعان ساتتە بولعان وزگەرىس ەدى.
كوميسسارىم ەكەۋمىز العى شەپتى ارالاپ شىعۋعا بەت الدىق. مەن باقىلاۋ پۋنكتىنە بۇرىلدىم، بايقاۋسىزدا ومىرتقامنان وق ءتيىپ، شەپتى ارالاپ كورە المادىم، گوسپيتالعا دا بارعىم كەلمەدى. قورعانىستى ۇيىمداستىرۋدى قولعا العان باستاپقى كەزدە- اق مەن پولك ءوزىنىڭ شتابىمەن جانە پولك كومانديرىنىڭ باسشىلىعىمەن بىرگە نە وسى شەپتە جاۋدى جاستانىپ ولەدى نەمەسە ءوز پوزيتسياسىن ۇستاپ تۇرىپ قالادى، كريۋكوۆودان ءارى قاراي شەگىنەرلىك جول جوق دەپ بۇيرىق بەردىم. پولك وتە ءقاۋىپتى، اۋىر جاعدايدا تۇردى.
كۇش از، دۇشپان بارعان سايىن ءبۇيىر تۇستان سىعىپ، تىقسىرىپ كەلەدى، مۇنداي كەزدە اسكەردى تۇرعان بەكىنىسىنەن كوشىرۋ ءادىل بولماسا كەرەك، مۇنىڭ ءوزى ايتقان سوزىندە تۇرماۋ بولىپ شىعار ەدى. جاراقاتتانعان، كوشىرۋگە تولىق پراۆوسى بولسا دا، ءبىراق ءوز پولكىن تاستاپ كەتكىسى كەلمەگەن كومانديرلەر مەن جاۋىنگەرلەر از ەمەس ەدى. ال مەنىڭ ادام رەتىندە، قارۋلاس جولداس رەتىندە، كوماندير رەتىندە جاراقاتتانعانىمدى سەبەپ ەتىپ، سىلتاۋراتىپ ءوز پولكىمدى تاستاپ، قاۋىپتەن قۇتىلىپ كەتۋگە قانداي پراۆوم بار؟ وسىنداي ويدان كەيىن مەن ەۆاكۋاتسيادان باس تارتتىم، ءبىراق انت ۇرعان وق شىداتار ەمەس.
دارىگەر يليا يۆانوۆيچتى شاقىرتىپ الدىم. - قۇرمەتتى يليا يۆانوۆيچ، قادالعان وقتى سۋىرىپ تاستاڭىز! ول ماعان: - بۇعان حيرۋرگيالىق وپەراتسيا قاجەت، ال بىزدە اسپاپتار مەن زارارسىزداندىرۋشى ءدارى- دارمەكتەر بولماي تۇر، مۇنداي جاعدايدا وپەراتسيا جاساۋعا قاقىمىز جوق، - دەدى. مەن وعان جاعدايىمدى ايتىپ كوندىرمەك بولدىم، ال ول بولسا قانىڭا اۋرۋ جۇقتىرىپ الاسىڭ دەپ شوشىتىپ كونەر ەمەس. كوندىرمەك بولعان ارەكەتىمنەن ەشتەڭە شىقپاعان سوڭ، مەن بۇيىرا باستادىم، بۇنىم دا كومەك بولا المادى. ايتەۋىر، ارەڭ دەگەندە يليا يۆانوۆيچتى كوندىردىم- اۋ، ءسويتىپ ول ومىرتقاما قادالعان وقتى سۋىرىپ الدى.
العاشقى كۇنى جاراقاتتىڭ زاردابىنان قول-اياعىمنان ءال كەتىپ، جانسىزدانىپ قالدى، ماعان توسەكتەن تۇرماي، ەشنارسەگە ارالاسپاي جاتۋعا تۋرا كەلدى. مەن ديۆاندا جاتىرمىن، جاۋىنگەرلەردىڭ ءبارى جاراقاتتانعانىمدى، ەۆاكۋاتسيادان باس تارتقانىمدى ءبىلدى. وسى جەردە پولك كوميسسارى لوگۆينەنكونىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە ەسكەرىپ اتاپ وتكەن ءجون. وسى ۇرىستى جەكە ءوزى باسقاردى، بۇل جەردەگى ەڭبەك تۇتاس ءارى تولىق تۇردە ونىڭ ەڭبەگى بولدى، مۇنى اتاپ ءوتۋدى ادىلدىك تالاپ ەتەدى.
شىعارما ادەبي KZ پورتالىنان الىندى.
جالعاسى بار
