ماڭعىستاۋ ايتقىشتارى - كوپبول دەمەسىن
ەلىمىزدىڭ باتىسى مەن شىعىسىندا، تەرىسكەيى مەن وڭتۇستىگىندە ونىڭ قولىنىڭ تابى تيمەگەن ساۋلەت ونەرىنىڭ تۋىندىسى، ۇلى تۇلعالارعا تۇرعىزىلعان كوزدىڭ جاۋىن الاتىن كەسەنەلەر قابىرعاسى قالماعان شىعار.
حالىقتا، جىگىتكە جەتپىس ونەردىڭ ازدىق ەتەتىنى ايتىلىپ ءجۇر، كوپبولدىڭ بويىنان سونىڭ ءبىرازىن تابۋعا بولاتىن بولار.
قازاقتىڭ ارعى جاعىنىڭ قايدان شىعاتىنىن دالەلدەپ بەرمەگەنمەن، ونىڭ بەرگى جاعىنداعىسىن جاتىپ ورگىزەتىن شەجىرەشىلدىگىن، كۇيلەردى كوسىلتە تارتاتىن كۇيشىلىگىن، تەرمەلەردى توكپەكتەتە توگىپ جىبەرەتىن جىرشىلىعىنىڭ تالاي كۋاسى بولعانمىن.
ساۋلەت ونەرىنە بەرىلە بويلاپ كەتكەنشە، ونىڭ مادەنيەت سالاسىندا قىزمەت جاساعانىن جالعىز مەن ەمەس ماڭعىستاۋ جۇرتىنىڭ ءبارى بىلەدى. ونىڭ بارىنەن ەڭ جوعارى قوياتىنى- قازاقتىڭ ءتىل ونەرى.
مىنا جازىپ وتىرعانىم ءبىرتۇرلى ول تۋرالى ماقالاعا اينالىپ بارا جاتقان سەكىلدى. ءاۋ باستا ونىڭ ءسوز ونەرىندەگى ءبىر تاۋىپ ايتقان اڭگىمەسىن جازعىم كەلگەن.
قالتاي دراماتۋرگ ايتىپ كەتكەن «جازعان اڭگىمەم وزىنەن- ءوزى پەساعا اينالىپ كەتەدى» دەپ، مىنا اڭگىمەدە سول باعىتتا ءوربىپ بارا جاتىر ما، قالاي؟
ءتۇس كورۋ
وسى كوپ ۋاقىت وتە قويعان جوق جاقىن جىلداردا، اقجايىقتىڭ ەلىندە حان جاڭگىرگە كەسەنە تۇرعىزۋ باقىتى كوپبول شەبەرگە بۇيىرىپتى. جۇرت نە دەسە و دەسىن، حاننىڭ اتى- حان ەمەس پە، كوپبول ارتىنىپ- تارتىنىپ «اتىراۋ قايداسىڭ؟» دەپ ءجۇرىپ كەتىپتى.
اتىراۋ مەن ماڭعىستاۋ ەلى تەك توسكەيدە مالى عانا ەمەس، تەڭىزدە بالىعى قوسىلعان قاشاننان سىبايلاس وتىرعان ەل. قازاقتىڭ باسى قوسىلا قالعان جەردە، ناعاشىلى- جيەندىگى ەرە جۇرەدى، كوپبولدىڭ ارعى اتالارىنىڭ ءبىرىنىڭ العانى جايىق بويىنىڭ قىزى ەكەن. جالپى ازىلدەسىپ، ءبىرىن- ءبىر قاجاۋعا وسىنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى.
«ماڭعىستاۋدان شەبەر كەلىپ جاتىر» دەگەن حاباردى ەستىسىمەن، كەسەنەنىڭ شارۋاسىنا جاۋاپتى باسشىلار جان- جاقتان كەلە باستاپتى.
باسشىلاردىڭ ءبىرى ءوزىن «يساتايدىڭ جاقىنانمىن» دەسە، ەكىنشىسى «ماحامبەتتىڭ رۋىنانمىن» دەپ تانىستىرىپتى.
سول جەردە كوپبولدىڭ اتىراۋ ەلىنە جيەن ەكەندىگى جاريا بولىپ قالىپتى. ءسوز اڭدىعان قازاققا سىلتاۋ بار.
جۇمىستىڭ بارىسىن ءسوز ەتىپ، سول ءتۇنى الگى باسشىلارمەن بىرگە حان جاڭگىردىڭ باسىنا تۇنەپ شىعىپتى.
العاشقىداي ەمەس ءبىر- بىرىنە بوي ۇيرەنىسىپ قالعان، تاڭەرتەڭ الگى باسشىلاردىڭ ءبىرى كوپبولعا «ءاي اداي، تۇسىڭە حان كىرىپ، ايان بەرگەن جوق پا؟ » دەپتى.
كوپبول «ايان بەرە قويعان جوق تا، ءبىراق تۇسىمە حان جاڭگىر كىرۋىن كىردى» دەپتى.
«حان تۇسىڭە كىرىپ الىپ ءۇنسىز كەتپەگەن بولار، بىزگە ايتساڭشى نە دەگەنىن؟» دەپتى ەكىنشىسى ءسوزدى سول بويدا ءىلىپ الىپ.
كوپبول تەمەكىسىن تۇتاتىپ جاتىپ « سەن اداي، مەنىڭ مولامدى سالۋعا كەلدىڭ، ال مىنا يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ بالالارى نەعىپ ءجۇر، تىرلىگىمدە اتالارى بالاقتان الىپ بەرەكەمدى قاشىرىپ ەدى، ولاردى قۋىپ جىبەر دەدى» دەپتى.
قولدان تاتار جاساۋ
كوپبولدىڭ كىم ەكەنىن جوعارعى اڭگىمەدە ماقتاۋىن كەلىستىرىپ جازدىم. سول جۇرگەننەن اتىراۋ ەلىنىڭ ءدامى بۇيىرىپ، اراسىندا حابار الىپ اقتاۋعا كەلىپ كەتكەنى بولماسا، ەكى جىلداي جايىق بەتىندە ءجۇردى.
حان جاڭگىرگە دە، ماحامبەتكە دە ماڭعىستاۋدىڭ تاسى بۇيىرىپ، كوپبول شەبەردىڭ قولىمەن، ۇيالماي كورسەتۋگە تۇراتىن وقشاۋلى كەسەنە سالىندى.
ول شالداردىڭ كەزىندە ءبىر- بىرىنە قىجاعى، وكپەسى بولعان بولار، ونىڭ اق پەن قاراسىن ايىرۋ ءبىزدىڭ شارۋامىز ەمەس تاريحتىڭ ەنشىسىندە، ءبىر اقيقاتى، باستارىن قارايتىپ بەلگى جاساعان شەبەر كوپبولعا ەكەۋىنىڭ دە وكپەسى جوق شىعار.
سول اتىراۋدا بولعان كۇندەرى ورىسى بار، قازاعى بار، كىمدەرمەن دامدەس بولمادى كوپبول. تالاي جاقسىلاردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ، ماڭعىستاۋ ءوڭىرىنىڭ شەجىرەلەرىن تاڭدى- تاڭعا ۇلاستىرىپ ايتىپ، تالايلاردىڭ اۋىزىنىڭ سۋىن قۇرتتى.
كوبىنە- كوپ جانىندا بولىپ، مۇنىڭ جاعدايىن جاساپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ءبىرى تاتار جىگىتى ەكەن.
ءبىر كۇنى جۇمىس اراسىندا تىنىستاپ وتىرسا، ايتىلىپ- ايتىلىپ اڭگىمەنىڭ قۇرىعانى عوي تاتار جىگىت «كوپەكە، ءسىزدىڭ جاقتا تاتارلار بار ما؟» دەپ ساۋال تاستاپتى. جارتى عاسىردىڭ ۇستىندە ءومىر سۇرگەن مەنىڭ ءوزىم، تاتار مەن ورىسى جوق ەلدى كورمەدىم.
كوپبول «بار، ءيا بولماسا جوق» دەپ اشىپ ايتپاپتى. «بار» دەيىن دەسە ولاردىڭ قانشا ەكەنىن، جاعدايىن سۇراپ اڭگىمە كوبەيىپ كەتۋى مۇمكىن. «جوق» دەگەنگە ءسىرا ەشكىم سەنبەيدى. كىشكەنە وتىرىپ- وتىرىپ «ماڭعىستاۋدا تاتار جوق، ءبىراق كەرەك بولسا جىگىتتەر قولدان جاساپ الادى» دەپ الىپ، ايتقانى ءازىلى مە، شىنى ما، سىر بەرمەي وتىرا بەرىپتى. كوپبولدىڭ قانداي پيعىلمەن ايتقانىن تاتار جىگىت تۇسىنىڭكىرەمەي قالىپتى. تاتاردى قولدان جاساعاندا قالاي جاسايدى، ساز بالشىقتان جاسالىنبايدى ول دا ادام بالاسى.
«سوندا قالاي جاسايسىڭدار؟» دەپتى تاڭىرقاعانىن جاسىرا الماي.
«ءبىزدىڭ بالالار تاتار كەرەك بولسا ورىس قىزعا ۇيلەنە سالادى، ورىس پەن قازاقتىڭ اراسىنان تاتار شىقپاي كىم شىعادى؟» دەپتى ورنىنان تۇرىپ بارا جاتىپ.
مولاداعى ورىن
تەك قازاقتىڭ عانا باسىندا ەمەس، ادام بولعان توڭىرەكتە كۇندەستىك دەگەن پيعىلدىڭ، باقتالاستىق دەگەن پاقىرشىلىق قاسيەتتىڭ، ەكى اياقتىنىڭ جازىلماس دەرتىنە اينالعانى ايقىن. كۇندەستىككە بوي الدىراتىندار ءومىردىڭ ۋاقىتشا ەكەندىگىن تۇسىنبەيتىندەر. انادا بار، وعان كەرەك بولسىن- بولماسىن نەگە مەندە جوق، تالاسىپ- تارماسىپ دۇنيە قۋۋ، كەسەلدىڭ ەڭ جامان ءتۇرى.
تىرلىگىندە جەركەپەدە وتىرىپ، ولگەن سوڭ وزىنە مازار سالدىرۋ ءۇشىن تيىن- تەبەن جيىپ، ونى بالدارىنا امانات ەتىپ جۇرگەندەردى دە كورىپ ءجۇرمىز. سەنىڭ زىڭعىراعان مازاردىڭ استىندا جاتقانىڭ نە، ءيا بولماسا يت سارىپ كەتپەيتىن تىزىدەن كەلەتىن جاپىرايعان تامدا جاتقانىڭ و دۇنيەدە ەسەپ ەمەس. سەنىڭ مولاڭنىڭ ساۋلەتىنە قاراپ، و جاقتا تامۇققا، نە جۇماققا ىرىكتەۋ جۇمىستارى جۇرمەيتىن بولار. ولىگە قۇرمەتتى دە ورنىمەن جاساۋ كوپتىڭ قولىنان كەلمەيتىن شارۋاعا اينالىپ بارا جاتىرعان سەكىلدى.
كوپبول شەبەر، اتاعى جەر جارماعانمەن، سىر بويىنداعى، ورتاشا داۋلەتى بار بىرەۋدىڭ كەسەنەسىن تۇرعىزىپتى.
شەبەرلەردىڭ عاسىردان- عاسىرعا جالعاساتىن تۋىندىلارى قالۋى ءتيىس، سەبەبى كەلەر ۇرپاق كەسەنەنىڭ استىندا كىم جاتقانىنا كوپ باس اۋىرتپايدى، ونى قىزىقتىراتىن ونەردىڭ قۇدىرەتى. «تيە بەرسىنىن» ەرىنبەسە ايتار، كوبىنە- كوپ «ويپىرىم- اي مىنانى قالاي سالدى ەكەن؟» دەپ كەسەنەنىڭ قۇرىلىسىنا دەن قويارى انىق.
كوپبول الگى كەسەنەنىڭ ىرگە تاسىن تۇرعىزۋدى باستاعان كۇننەن باستاپ، سوڭعى تاسىن قويعانعا دەيىن كۇندە كەلگىشتەپ، ءبىر شال ماڭايلاپ شىقپاپتى. تاس ءسىرا تاس قوي، ادامنىڭ ىشكى ويىن ەكى اۋىز سوزىنەن- اق تۇسپالدايتىن كوپبول، ونىڭ ءجۇرىسىنىڭ جاي ءجۇرىس ەمەس ەكەنىن سەزە قويىپتى. شالدىڭ جەربەتىندەگىلەردە بەس بەرە، التى الاسى جوق، كوپبول باسىنا تاس قالاپ جاتىرعان، توپىراقتىڭ استىنداعى مارقۇممەن تىرىسىندە كۇندەستىك ويىنىن ويناعان بولىپ شىعىپتى. شالدىڭ مازاسىن كەتىرىپ ۇيقىسىن قاشىرىپ جۇرگەنى، ونىڭ باسىنا قۋ مازاردىڭ سالىنۋى ەكەن. تامدى سالدىرماي جانجال شىعارۋعا قاۋھارى جوق، بار قۇدىرەتىنىڭ جەتەرى، ماڭعىستاۋدان كەلگەن شەبەردى مىجىپ، ءبىر كۇنگە بولسا دا ولگەن كۇندەسىن دۇرىس سالىنعان مولادا جاتقىزباۋ ەكەن.
تالايدى كورگەن كوپبول قايداعىءبىر، بۇگىن بار ەرتەڭ جوق ولىمتىك شالدىڭ سوزىنە قايدان قىڭسىن، جۇمىسىن جاساي بەرىپتى. كەسەنە سالىنىپ، ورتالاپ قالعان كەزدە ءبىركۇنى، كۇندەگى ادەتىمەن شال تاعى جەتىپ كەلىپتى. كوپبولدى مىجىپ كەتۋگە جاساپ قويعان جۇمىس كەستەسى بار ەكەنىن، جانە ءوزى عۇمىرى كەشىكپەيتىن كورىنەدى. جۇمىسشىلارعا قۇدايعا كەرەكسىز لاعىپ سۇراق قويىپ، اندا- ساندا كوزىنە- كوزى ءتۇسىپ كەتسە كوپبولعا بولاشاعى جوق جوبالاردى ءسوز قىلىپ وتىرادى ەكەن.
«ءاي شەبەر اداي، مىنا مولاڭا قانشا ادام سيادى» دەپتى ءبىر كۇنى توبەدەن تۇسكەندەي قىلىپ.
ونىڭ سۇراعىنىڭ دا جانى بار، سەبەبى قازاقتار «وسى تاعى بىرەۋمىز ءولۋىمىز مۇمكىن- اۋ» دەپ مولانى مولاڭداۋ كەڭ ەتىپ سالاتىنى بار.
شالدىڭ سىرت پوشىمىنا قاراساڭ، ءبىر قۋىرىم ەتى جوق تارامىس، ءتىرى ءجۇر دەگەن اتى بولماسا سۇيەگىنە- سۇيەگى ىلىنگەن، سول بويدا جانى شىعىپ كەتسە دە نەگەسى جوق، وتە ارىق ادام ەكەن.
ال كوپبولدىڭ ءوزى دۇرىس ەتجەڭدى، نوقتاعا تولىق، ىشكەن- جەگەندى بىلەتىن ادام «بۇعان مەن سياقتى ادايدىڭ بىرەۋى قاق ورتاسىندا ءوزى جاتادى، ال دۇرىستاپ «شتابىلدەپ» جاتقىزىپ كومسە، ساعان ۇقساعان شىلتىك شالدىڭ ەلۋى، تىكەسىنەن كومسە ءجۇزى ارقاراي كەتەدى» - دەپتى.
ەرەكەن قورابايەۆ
