الاشتىڭ الاتاۋ باتىرى
وسىنىڭ ارقاسىندا تاريحىمىزدىڭ تالاي بەتتەرى شاڭ- توزاڭنان ارىلىپ، كومەسكى تارتقانى جاڭعىرتىلىپ، ەل نازارىنا ۇسىنىلۋدا.
بۇگىنگى ۇرپاعى ماقتانىش ەتەر، ەسىمدەرىن ماساتتانا ايتا جۇرەر الىپتارىمىزدىڭ قاتارى قالىڭ. وسىناۋ ارداقتى تۇلعالارىمىزدىڭ ەرلىككە تولى ءومىر جولىن جادىمىزدا جاڭعىرتا بىلسەك، ەلىمىزدىڭ مەرەيى ءوسىپ، ابىرويى ارتا تۇسەتىنىنە ەشكىم تالاسپاس. وسى ورايدا، حالىق جۇرەگىنەن لايىقتى ورىن العان ەر تۇلعالى الاتاۋ باتىر جونىندە اڭگىمە ءوربىتۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇرعانداي.
الاتاۋ باتىر تۇرعىسىندا ەل اۋزىنان جيناقتالعان دەرەكتەر، عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن تاريحي ەڭبەكتەر بارشىلىق. الايدا، وسى ماعلۇماتتاردىڭ كەيبىر تۇستارى ءبىر- بىرىمەن سايكەسە بەرمەيدى. ناقتىلاي ايتقاندا، باتىردىڭ تۋعان جانە قازا تاپقان ۋاقىتىنا قاتىستى مالىمەتتەر ءارتۇرلى ايتىلادى. بۇعان قوسا، زەرتتەۋشىلەر الاتاۋ باتىر تاۋەكەل مەن ەسىم حانداردىڭ قايسىسى بيلىك قۇرعان كەزدە قازاق اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى بولعانى جونىندە ءبىر توقتامعا كەلە قويماعانداي.
مىنە، وسىنداي ءبىردى- ەكىلى پىكىر قايشىلىقتارى بولماسا، تاريحشىلارىمىز باتىردىڭ ەرلىكتى ىستەرىنە، قازاق حاندىعىنىڭ نىعايۋىنا قوسقان سۇبەلى ۇلەسىنە ەشقانداي ءشۇبا كەلتىرمەيدى ءارى تاريحي ءىرى تۇلعا ەكەنىن مويىندايدى. جالپى، الاتاۋ باتىردىڭ ونەگەلى ءومىرى قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا (1-توم، ا، ءا. ءا. حاسانوۆ. 245-بەت. قازاقستان ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكتسياسى. الماتى، 1998 -جىل. ) ، قازانعاپ بايبول ۇلىنىڭ (1891-1945) «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» اتتى جىرىندا، قويتاس قاجىنىڭ (1877-1943) شەجىرەسىندە، شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسار ۇلىنىڭ ء«تۇپ- تۇقياننان وزىمە شەيىن» دەگەن كىتابىندا، مۇحتار ءماعاۋيننىڭ سۇبەلى ەڭبەكتەرىندە، بەلگىلى ءنازىرتانۋشى، تاريحشى سارسەن بەك ساحاباتتىڭ جازبالارىندا، سونداي- اق، اسان تۇرابايەۆ، اقپانتاي بايعۇتوۆ جانە تەمىرحان ابدىكوۆ سىندى اۆتورلاردىڭ ىزدەنىستەرى ناتيجەسىندە جارىق كورگەن «الاشتىڭ الاتاۋ باتىرى» (الماتى، قازاقپارات ، 2006 ج. ) اتتى كىتاپتا وقىعان ادامعا وي سالارلىقتاي ءسوز بولعان. بۇلاردان بولەك، ونىڭ ەسىمى قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا دا اتالاتىنىن ايتا كەتەيىك. وندا: «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم، ءابىلعازى ءباھادۇر حان، جيەنبەت سياقتى تاريحي ادامدار مەن قازاق شەجىرەسىندە ۇشىراساتىن الاتاۋ، سۇلەيمەن، جاقسىعۇل، سيقىمباي ءتارىزدى باتىرلار بەينەلەنەدى» - دەلىنگەن (قسە 4-توم، 154-بەت).
جوعارىدا كورسەتىلىپ وتكەن قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا: «الاتاۋ باتىر (شامامەن 1560-1640) - قولباسشى، ساياسي قايراتكەر، قوڭىرات رۋىنان شىققان، تاۋەكەل حاننىڭ سامارقان- بۇحار جورىعىندا باس قولباسشى بولعان. كەيىن ەسىمحاننىڭ قۇبا- قالماقپەن شايقاسقان جورىقتارى كەزىندە قازاق جاساقتارىنىڭ قۇرمەتتى قارت اعاسى اتانعان. الاتاۋ باتىر قىرعىز، وزبەك، تۇرىكمەن جاساقتارى اراسىندا دا تانىمال بولدى. سامارقان شاھارىنا «قالا- مەملەكەت» ستاتۋسىن اپەرىپ، وعان ءجالاڭتوس ءباھادۇردى ءامىر ەتىپ قويۋدا بۇحار، حيۋا حاندارى الدىنداعى بەدەلىنىڭ كومەگى تيگەن الاتاۋ باتىردىڭ ەسىمى قوڭىرات رۋىنىڭ، بۇكىل ورتا ءجۇزدىڭ ۇرانىنا اينالدى» ، - دەلىنگەن. ارينە، ەنتسيكلوپەدياعا دالەلسىز، ونى- مۇنى دەرەكتەردىڭ ەنگىزىلمەسى بەلگىلى.
الايدا، قويتاس قاجىنىڭ شەجىرە دەرەگىنە سۇيەنە وتىرىپ جازعان قولجازبا ەڭبەگىندە تاريحشى سارسەن بەك ساحابات ەنتسيكلوپەدياداعى كەلتىرىلگەن دەرەكتەردىڭ كەيبىرەۋلەرىمەن كەلىسپەيتىنىن اڭعارتادى. ونىڭ جازۋىنشا، الاتاۋ باتىر تۇركىستاندا 1583 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن، ال تاۋەكەل حان 1598 -جىلى بۇحار قامالىن قورشاعاندا ىشتەن اتىلعان زەڭبىرەك وعىنان مەرت بولعان دەي كەلە، «تاۋەكەلدىڭ جورىقتارىنا جاس باتىر رەتىندە قاتىسىپ، كوزگە كورىنگەن شىعار، ءبىراق، قالايشا حان اسكەرىنە قابىرعاسى قاتا قويماعان بوزبالا باس قولباسشىلىق جاساي الادى، دۇرىسى - الاتاۋ باتىر ەسىم حاننىڭ كەزىندە اسكەرگە قولباسشىلىق ەتكەن» ، دەگەن ويدى مەڭزەيدى. ال «الاشتىڭ الاتاۋ باتىرى» اتتى كىتاپتا ول 1566-1646 -جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن دەيدى. ياعني، تاۋەكەلدىڭ بۇقارعا جاساعان جورىعىندا الاتاۋ باتىر بۋىنى قاتقان، وردا بۇزار 30-32 جاستاعى تولىسقان جىگىت بولعان. ءبىر ەسكەرەرلىگى، تاۋەكەل حاننىڭ جاس باتىردىڭ ەرلىگىنە ءسۇيسىنىپ، ونى «جالعىزىم» دەپ اتاعانى ءمالىم. دەمەك، الاتاۋ باتىر نە دەسەك تە، تاۋەكەلدىڭ تۇسىندا العاش رەت اتقا قونىپ، ەل قورعانىنا اينالعان، حاننىڭ سەنىمدى باتىرى رەتىندە تانىلعان.
ءيا، ايتۋلى كەيىپكەرىمىزدىڭ تۋعان جانە قايتىس بولعان جىلى تۋرالى دەرەكتەر ءارتۇرلى. ءبىراق، قالاي دەگەندە دە بىزگە ەڭ ماڭىزدىسى، ونىڭ تاۋەكەل جانە ەسىم حاندارىمىزدىڭ تۇسىندا ءومىر ءسۇرىپ، ءوز حالقىنا جان- تانىمەن قىزمەت ەتىپ، ۇلكەن تاريحي تۇلعاعا اينالا بىلگەندىگى. كەلتىرىلگەن دايەكتەردە كورسەتىلىپ جۇرگەندەي، الاتاۋ باتىردىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى - ءاز- عار- اب. اكەسى - بەسايدار، شەشەسى - باعارا. بەسايدار قوڭىرات تايپاسىنىڭ ءبىر اتاسى قۇلشىعاش رۋىنان شىققان، اتى ەلگە تانىمال باتىر بولعان دەسەدى. ءاز- عار- اب دۇنيە ەسىگىن اشپاي جاتىپ ول قاپىدا جاۋ قولىنان مەرتىگىپ، سوڭىنان سول جاراقاتى سالدارىنان ومىردەن وزادى. كۇيەۋى ولگەن سوڭ باعارا توركىنى - قوڭىرات تايپاسىنىڭ تۇركىستانداعى ءبىر بۇتاعى - بوجبان اراسىنا بارادى.
وسىندا كەلگەننەن كەيىن بولاشاق باتىر ومىرگە كەلەدى. ەندى، ءاز- عار- اب تاريح ساحناسىنا قالاي شىقتى، تاۋەكەل حاننىڭ كوزىنە قالاي ءتۇستى، سول تۇستاردا نەندەي تاريحي وقيعالار بولىپ جاتىر ەدى دەگەندەي سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. حاقنازار حان قازاق بيلىگىنىڭ بەدەلىن وسىرە تۇسۋگە، يەلىكتەردى كەڭەيتۋ ماقساتىندا اۋقىمدى ىستەر اتقاردى. حاندىقتىڭ الدىنا كوپتەگەن مىندەتتەر قويدى. بۇل مىندەتتەردى سوڭىنا دەيىن اياقتاۋعا ول ۇلگەرە المادى. جۇيەلى تۇردە باستالعانىمەن اياقسىز قالعان ۇلى مۇراتتار تاۋەكەل حاننىڭ تۇسىندا قايتا قولعا الىنىپ، ناتيجەلى تابىستارعا قول جەتكىزىلدى. حاقنازار باستاپ كەتكەن ىستەردى ول تولىعىمەن اياقتادى. ناقتىراق ايتقاندا، 1583-1584 -جىلدار شاماسىندا حان تاعىنا وتىرعان تاۋەكەل از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ورتالىق ازيانىڭ باسىم بولىگىن جاۋلاپ الىپ، شاشىراپ، بەت- بەتىمەن كەتكەن يەلىكتەردى ءبىر ورتالىققا باعىندىردى. تۇركىستاندا تۇرىپ بيلىك جۇرگىزگەن تاۋەكەل حان ايماقتاردى ۋىسىنان شىعارماي، ايتقانىنا كوندىرىپ، ايداۋىنا جۇرگىزىپ وتىرۋ ءۇشىن جەر- جەرلەردىڭ كىشى بيلىگىنە ءوز سەنىمدى ادامدارىن قويدى.
ماسەلەن، جەتىسۋ، تارىم باسسەينى مەن فەرعانا جازىعىنا جالايىرلار مەن ۇيسىندەر ۇستەمدىك جۇرگىزدى. بۇلاردىڭ سۇلتاندارى - تاۋەكەلدىڭ ۇيعارىمىمەن قانىشەر ابىلاي بولدى. ال باتىستا نوعاي ورداسى تاراپ، باي ۇلى، جەتى رۋ، باشقۇرتتار قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا كىرىپ، بۇل ماڭدى باسقارۋ نوعاي ۇلىسىنىڭ وكىلى - ءدويت سۇلتانعا جۇكتەلدى. سونداي- اق، ۇلىتاۋدان ءسىبىر حاندىعىنا دەيىنگى ارالىقتى قارا قىپشاقتار بيلەسە، ۇلىتاۋدان التاي، تارباعاتاي، جەتىسۋعا دەيىنگى اتىراپتى كەرەي بىرلەستىگى باسقاردى. بىرلەستىكتىڭ قۇرامىندا قالماقتار دا بولدى. بۇل وڭىرلەردى تاۋەكەل حان تىكەلەي ءوزى قاداعالادى.
سونىمەن قاتار، حورەزم، سامارقان، جيدەلىبايسىن جەرىن، تاجىكتەردىڭ قازىرگى ايماعىن جانە اۋعانستاننىڭ قۇندىز، مازاري- شاريفكە دەيىنگى ولكەنى ەسىم سۇلتاننىڭ قاراۋىنا بەردى. بۇل ايماقتىڭ ورتالىعى سامارقان بولدى. جالپى، تاۋەكەل حان بۇقار امىرلىگى يەلىكتەرىن نە سەبەپتى باسىپ الدى، ءوزىنىڭ باسشىلىعىنداعى حاندىقتىڭ تەرريتورياسى دا جەتكىلىكتى ەدى عوي دەگەن سۇراق تۋىندارى راس. بۇعان جاۋاپ رەتىندە ايتارىمىز، تاۋەكەل حان كوشىپ- قونىپ ءجۇرىپ حاندىقتى ۇستاپ تۇرا المايتىنىن، مەملەكەتتىڭ تىرەگى - قالا ەكەنىن، حالىقتى وتىرىقشىلدىققا بۇرۋ قاجەت ەكەنىن تەرەڭ ۇققان. سول سەبەپتى دە اتىراپتاعى ساياسي، ساۋدا- ەكونوميكالىق سالادا ماڭىزى زور قالالاردى الۋدى كوزدەگەن.
سونداي- اق، تاۋەكەل بۇقار بيلىگىنە قاتتى كۇدىكپەن قاراعان. ويتكەنى، وسى قارساڭداردا ءامۋداريا مەن سىرداريانىڭ اراسىنداعى ماۋەرانناحردا پارسى مادەنيەتى ورىستەپ، شەيتتەردىڭ ىقپالى قىلاڭ بەرىپ، ءتۇرلى كوتەرىلىستەر كوبەيدى. بۇلاردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ وتىرعان بۇقار امىرلىگى ەدى. تاپ سول ۋاقىتتاردا قازاق حاندىعىنا ەڭ قاۋىپتىسى دە اتالمىش امىرلىك بولاتىن. ويتكەنى، قىتايدا قۇبىلاي ىرگەسىن قالاعان ديناستيا قۇلاپ، ميڭ ديناستياسى بيلىككە كەلىپ، اسپاناستى ەلىنىڭ وڭتۇستىگىندە شارۋالار كوتەرىلىپ، ولاردىڭ سىرتقا قاراۋعا مۇرشاسى بولمادى. ال التىن وردا تاراعاننان كەيىن، مىرزالار مەن بەكتەر ماسكەۋ كنيازدىعىن كۇشەيتتى دە، ىلە ءوزارا شيەلەنىستى قاتىناستار ورناپ، سونىڭ ناتيجەسىندە رەسەي دە تاۋەكەل حاننىڭ بيلىگىنە ارالاسا المايتىن حالدە بولدى. سوندىقتان، قازاق حاندىعى ءۇشىن قاتەرلىسى بۇحار امىرلىگى بولىپ قالعان.
سول سەبەپتى، وزگە كورشىلەر وزدەرىمەن- وزدەرى بولىپ جاتقانىن، قازاق حاندىعىنىڭ كۇشەيىپ تۇرعان ءساتىن، بۇحار امىرلىگى ىشىندەگى تاققا تالاسۋدان تۋىنداعان الاۋىزدىقتى ءتيىمدى پايدالانىپ، تاۋەكەل حان جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، شامامەن 1586 - جىلدارى تۇركىستان، سايرام، تاشكەنت، سامارقان قالالارىن باسىپ الىپ، سامارقاننىڭ بيلىگىن ەسىم سۇلتانعا قالدىرىپ، بۇحارعا اتتانادى. وسى اتتانىستىڭ ناتيجەسىندە بۇقار حاندىعى قاتتى السىرەيدى. ءبىراق قامالدى قورشاۋ ساتىندە تاۋەكەل حانعا ىشتەن اتىلعان زەڭبىرەكتىڭ وعى ءتيىپ، مەرت بولادى. مىنە، وسىنداي الماعايىپ زامانداردا الاتاۋ باتىر تاۋەكەل حاننىڭ قاسىنان تابىلىپ، تاريح ساحناسىندا الىپ تۇلعاسىمەن كورىنىس بەرەدى.
«الاشتىڭ الاتاۋ باتىرى» كىتابىندا جازىلعانداي، ءاز- عار- اب العاش رەت تاۋەكەلدىڭ كوزىنە مەرگەندىگىمەن تۇسكەن. وقيعا بىلاي بولىپتى. تاشكەنت شاھارىندا تاۋەكەل ۇلكەن ءبىر جيىن وتكەرەدى. سوندا ارنايى مەرگەندەر سايىسى ۇيىمداستىرىلادى. وعان يران، مىسىر، تۇرىكمەن جانە تاعى دا باسقا ەلدەردەن تالاپكەرلەر شاقىرىلىپ، قاتىستىرىلادى. ءوز ونەرىن سىناپ كورۋ ماقساتىندا جاس ءاز- عار- اب تا ءدۇبىرلى دوداعا كەلەدى. ەشكىم جەبەسىن تيگىزە الماعان جامبىنى ءاز- عار- اب اتىپ تۇسىرەدى. جاس مەرگەننىڭ بويىنان ەرەن كۇشتى بايقاعان تاۋەكەل ونى وزىنە تارتادى. حاننىڭ سەنىمدى سەرىگى، حاس باتىرى بولادى. اسىرەسە، ءاز- عار- اب، بۇحار امىرلىگىنىڭ يەلىگىندە بولعان تۇركىستان، سايرام، تاشكەنت جانە سامارقاندى قازاق حاندىعىنا قاراتاردا ەرەكشە ەرلىكتەرىمەن، قول باستاي بىلەر قابىلەتىمەن كورىنەدى.
ءاز- عار- ابتىڭ ەرلىگىنە سۇيسىنگەن تاۋەكەل ونى «جالعىزىم» دەپ اتاعان. حاننان مۇنداي اتاق الۋ ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرمايتىن مارتەبە ەكەنىن تۇسىنگەن ءجون. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، بۇحار قامالىن قورشاۋ كەزىندە العان جاراقاتىنان تاۋەكەل حان (1598 ج. ) قايتىس بولادى دا، قازاق حاندىعىنىڭ ءبۇتىن بيلىگى ءۇشىن ءىشىنارا تالاس باستالادى. ەلدىڭ بىرلىگى مەن تاتۋلىعىن ويلاعان ءاز- عار- اب ءوز بەدەلىن سالىپ، قازاقتىڭ باتىرلارى مەن بيلەرىنە ءسوزىن وتكىزە ەسىم سۇلتاننىڭ حان تاعىنا وتىرۋىنا زور ىقپال ەتەدى.
ەسىم سۇلتان دا حان بولۋعا ابدەن لايىقتى، مارتەبەسى بيىك تۇلعا ەدى. ەسىم بيلىكتى قولىنا العان سوڭ، ءاز- عار- اب باس قولباسشىلىققا تاعايىندالادى. ەسىم حان بيلىك ەتۋىن باستاعان تۇستا قالماقتار باس كوتەرە باستايدى. ولاردى باسۋعا باعىتتالعان جورىقتاردا ەرەن ەرلىگىمەن بۇكىل اسكەردىڭ ۇرانىنا اينالعان ءاز- عار- ابتى ەسىم حان الاتاۋ باتىر دەپ اتاعان. جالپى، بۇل ارادا ءبىز ەسىم حان تەك قانا الاتاۋ باتىرعا عانا ارقا سۇيەدى دەگەن ويدان اۋلاقپىز. قۇدايعا شۇكىر، حاندارىمىزدىڭ وزىمەن تەرەزەلەرىن تەڭ ۇستاعان باتىرلارىمىز بەن بيلەرىمىز جەتكىلىكتى.
نەگىزىنەن ەسىم حاننىڭ الاتاۋ باتىرمەن قاتار اتالاتىن اتاقتى ءۇش باتىرى بولعان. ولار: ۇلى ءجۇزدىڭ بوگەجىلى ەلىنەن جاقسىعۇل مەرگەن جاباي ۇلى، كىشى ءجۇزدىڭ جاپپاس ەلىنەن جيەنبەت ءبورتۋعاش ۇلى، ۇيسىننەن سۇلەيمەن. بۇل سوزىمىزگە بەلگىلى عالىمدارىمىز م. مىرزاحمەتوۆ، م. قالدىبايەۆ جانە م. قويگەلدىنىڭ: «ولار جوڭعار شابۋىلىنا تويتارىس بەرۋدە ەرەكشە كوزگە تۇسكەن باتىرلار بوگەجىلى ەلىنەن جاباي ۇلى جاقسىعۇل مەرگەن، قوڭىرات ەلىنەن الاتاۋ، جاپپاس ەلىنەن ءبورتۋعاش ۇلى جيەنبەت، ۇيسىننەن سۇلەيمەن ەدى» دەپ جازعاندارى دالەل بولا الادى («تولە بي»، الماتى، 1991 ج. ).
ەسىم حان تاققا يەلىك ەتكەن قارساڭداردا (شامامەن XVII عاسىردىڭ العاشقى 10 جىلدىعىندا) قالماقتار جالىن كۇجىرەيتە باستاعانىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. وسى كەزەڭدەردە قىتاي دا ىشكى جاعدايىن رەتتەپ، ونسىز دا تۇلەن تۇرتە باستاعان قالماقتاردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، ولاردى ەسىم حانعا ايداپ سالادى. قىتايعا ارقا سۇيەي، قىلىش كوتەرىپ شىعا كەلگەن قالماقتار از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە جەتىسۋدى باسىپ الىپ، تاشكەنتكە دەيىن تاياپ قالادى. وسى الماعايىپ كەزەڭدەردە جالايىر- ءۇيسىن بىرلەستىگىنە تاشكەنت اۋماعىنداعى قاڭلى، سىرگەلىلەر قارسىلىق ەتىپ، داۋ- شار ۇدەي تۇسەدى.
قالماقتارعا الاڭداپ وتىرعان ەسىم حان بۇل داۋدى باسادى، رەتكە كەلتىرەدى دەگەن ويمەن تاشكەنت اۋماعىن تۇرسىن سۇلتانعا سىيعا تارتادى. بۇعان باسقا سۇلتاندار، شونجارلار قارسىلىق بىلدىرەدى. ءبىراق، حاننىڭ دەگەنى زاڭ. قالماقتار (شامامەن 1604 ج.) حورەزمدى شابادى. ەسىم حان ماڭعىتتارمەن بىرلەسىپ، ولاردى تويتارىپ تاستايدى. بەتى قايتقان جاۋدى دەمىن الدىرماستان جەتىسۋدان قۋىپ شىعۋ ءۇشىن باس قولباسشى الاتاۋ باتىر ءبىر تۇمەن اسكەرىن قالماقتارعا اتتاندىرىپ، ارتىنشا قالىڭ قولىمەن ءوزى شىعادى. قۇلجا ماڭىندا جان الىسىپ، جان بەرىسكەن سوعىس بولادى. ناتيجەسىندە قالماقتار كۇيرەي جەڭىلىپ، 20-30 جىلداي ۋاقىت باس كوتەرە المايدى.
قالماقتارمەن بولعان وسى سوعىستاردا الاتاۋ باتىردىڭ داڭقى ودان سايىن ارتىپ، تۇلعالىق كەلبەتى ايقىندالا تۇسەدى. ەندى، الاتاۋ باتىردىڭ ەرلىكتەرىن سۋرەتتەيتىن بىرەر مىسال كەلتىرە كەتەلىك. قازانقاپ بايبول ۇلىنىڭ بەكاسىل بابادان وزگە، شاكارىم مەن كوپشىلىككە ەسىمدەرى بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ءابدىرايىم، جاقىپبەك، الدەكە، شويبەك، استاي يمام، ارعىنباي بايماعانبەت ۇلى، بوتباي تۇرتا، تايقى، قارا مولدا ەركەبەك سىندى كىسىلەردىڭ جازبالارىن پايدالانا وتىرىپ جازعان «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» داستانىندا:
«قوڭىرات الاتاۋ ەر ەدى،
ۇرىستىڭ العان ءادىسىن.
كەرىپ، تارتىپ قىلىشىن
قويداي قىلىپ ايداپ ءجۇر
كەز كەلگەنىن جايلاپ ءجۇر
* * *
ۇلى جۇزدەن جاقسىعۇل، بوگەجىلى زاتىنان،
رۋى ەدى جانىستان، شابايدىڭ ۇلى جاقسىعۇل
اۋادا ۇشقان اققۋدىڭ شاشار ەدى قاندارىن.
ەر الاتاۋ قوڭىراتتان، باتىرى ەدى امبەنىڭ.
ءبورتۇعالي ۇلى جيەنبەت الشىن دەيدى اڭعارعىن.
* * *
بورايحان دەگەن بىرەۋ كەپ،
ەلەمەستەن ۇرىستى،
جاتۋشى ەدى عاپىل بوپ،
ەر الاتاۋ شانىشتى الدىنان تۋرا قارسى كەپ...»، - دەگەن جولدار بار («تولە بي» ، الماتى، 1991 ج. ).
ەسىم حان قالماقتارمەن سوعىسىپ قۇلجا (بالكىم، قاشعار) جاعىندا جۇرگەندە (1626-1627 ج. ج. ) تۇرسىن سۇلتاننىڭ مەيماناسى تاسىپ، ءوز الدىنا تەڭگە سوقتىرىپ، حالىقتان سالىق جيناپ، قازاق حاندىعىنا باعىنىشتىلىعىن مويىنداعىسى كەلمەگەندەي بولادى. ونىڭ ەسىرگەنى سونشا، ءتىپتى، ەسىم حاننىڭ تۇركىستانداعى ورداسىن شاۋىپ، تالان- تاراج ەتەدى. حاننىڭ ايەلدەرىن، بالا- شاعاسىن تۇتقىنعا الادى.
وسى كەلەڭسىز جايتتار ەسىم حاننىڭ تۇسىنە ايان بولىپ كىرەدى. مۇنى قازانقاپ بايبول ۇلى «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» داستانىندا:
«ءبىر كۇندە ءۇش ۇيىقتاپ، ءۇش وياندى،
ءباشارات بەلگى كورىپ ابدەن قاندى.
سۇلەيمەن، جيەنبەتتى شاقىرىپ اپ،
كورگەنىن قۇپيالاپ باياندادى،
ويلاستى الاتاۋداي ساردارىمەن،
«ەشكىمگە سەزدىرمە» دەپ وسى ءحالدى...»، - دەپ تولعاعان.
ءتۇسى شىندىققا اينالعان ەسىم حان تاشكەنتتى باسىپ الىپ، تۇرسىن سۇلتاننىڭ باسىن الۋ ءۇشىن اسكەرىن جيىپ، اتتانادى. تۇرسىن سۇلتانمەن بولعان سوعىستا دا الاتاۋ باتىر كوپتەگەن ەرلىكتەر كورسەتىپ، قازاق حاندىعىنىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتۋگە بارىن سالعان. ءسوزىمىزدىڭ راستىعىن «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» جىرىنداعى:
«الاتاۋداي باتىرىم،
بار كۇشىڭدى شاقىرعىن،
ءازىر بول سەن دە توبىڭا...
* * *
ەرلەردىڭ ءبارى ورلەدى،
اشىلىپ بارىپ جاۋىنداي،
تۋدىڭ ءتۇبى تۇنەردى.
ىنتىماق قىلىپ بىرلەسىپ، تىزە قوسىپ ەكەۋى،
ەر الاتاۋ، جيەنبەت تۋعا قاراي جۇرگەلى
ەر سيقىمباي ارتىنان بۇلاردى قورىپ دەمەدى»، - دەگەن جولداردى كەلتىرە كەتسەك ارتىقتىق ەتپەس.
ەسىم حاننىڭ تۇمەندەرى تۇرسىن سۇلتاننىڭ اسكەرىن سايرام توڭىرەگىندە جەڭىلىسكە ۇشىراتادى. تۇرسىن سۇلتان تاشكەنتكە قاشادى. ءبىراق بۇل كەزدە تاشكەنتتى، ونىڭ توڭىرەگىن ەسىم حاننىڭ وسى ايماقتاعى جاقتاس سۇلتاندارى باسىپ الىپ قويعان ەدى. جانىنا ساۋعا سۇراي الماعان تۇرسىن سۇلتاننىڭ باسى شابىلادى.
الاتاۋ باتىر كىسى تانىعىش، جانىنا جاقسىلاردى توپتاي بىلەر جان بولعان. ونىڭ وسى قاسيەتىنەن حابارى بار ەسىم حان ءوزىنىڭ يەلىگىندەگى ايماقتاردى، قالالاردى باسقارتۋعا كىسى تاعايىنداردا الاتاۋمەن اقىلداسىپ وتىرعان. سونداي- اق، تاۋداي تالابى بار، كەلەشەگىنەن زور ءۇمىت كۇتتىرەتىن جاستارعا دا الاتاۋ باتىر كوز قىرىن سالا جۇرگەن.
ماسەلەن، جالاڭتوستى توعىز جاسىنان قامقورلىعىنا العان ول بولاشاق ءباھادۇردىڭ ءبىلىم، جاقسى ءتالىم- تاربيە الۋىنا جاعداي جاساعان. كەيىننەن، ياعني، ەسىم سۇلتان حان تاعىنا وتىرعاندا سامارقاننىڭ تىزگىنىن جالاڭتوسكە بەرۋدە ۇلكەن ىقپالىن تيگىزگەن. بۇل سوزدەرىمىزدى قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنداعى (1998 ج. ):
«...سامارقان شاھارىنا «قالا- مەملەكەت» ستاتۋسىن اپەرىپ، وعان جالاڭتوس ءباھادۇردى ءامىر ەتىپ قويۋدا بۇحارا، حيۋا حاندارى الدىنداعى بەدەلىنىڭ كومەگى تيگەن الاتاۋ باتىردىڭ ەسىمى قوڭىرات رۋىنىڭ، بۇكىل ورتا ءجۇزدىڭ ۇرانىنا اينالدى»، - دەپ جازىلعان دايەكتەر راستاي الادى. ەندى ءبىز الاتاۋ باتىر قاشان، نەندەي سەبەپتەن ءولدى، سۇيەگى قايدا جەرلەندى دەگەندەي سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋگە تىرىسايىق.
تاريحشى سارسەن بەك ساحاباتتىڭ قولجازبالىق ەڭبەگىندە: «...تاشكەنت ىرگەسىندە ەسىم حان مەن تۇرسىن سۇلتاننىڭ اسكەرى شەشۋشى ايقاسقا كىرىسەدى. وسى سوعىستا قامالدان قارشا بوراعان ساداق جەبەسىنىڭ ءبىرى ءدوپ تيگەن الاتاۋ باتىرداي ەسىل ەر جەكپە- جەكتە ەمەس، تاسادان اتىلعان وقتان قاپىدا مەرت بولعان»، - دەيدى.
بۇل جەردە باتىردىڭ قايدا جەرلەنگەنى ايتىلماسا دا، شامامەن 1628 - جىلى باقيعا اتتانعانى ءسوز ەتىلىپ تۇر. تاعى ءبىر دەرەكتەردە باتىردىڭ 1627 - جىلى حازار تەڭىزىنىڭ (كاسپي) باتىس جاعالاۋىندا قالماقتارمەن بولعان سوعىستا جاۋدىڭ سەگىز باتىرىن جەكپە- جەكتە ءولتىرىپ، توعىزىنشىسىمەن ايقاسقا تۇسكەن ساتىندە اتى جىعىلىپ، دۇشپاننىڭ قولىنان قازا تاپقانى ايتىلادى. ال اۆتورلارى جوعارىدا كورسەتىلىپ وتكەن «الاشتىڭ الاتاۋ باتىرى» اتتى كىتاپتا الاتاۋ باتىر 1646 - جىلى، 80 جاسىندا مۇرىنقاراق تاۋىنا ارۋاقتارعا زيارات ەتىپ بارعانىندا قايتىس بولىپ، سوندا جەرلەنگەن دەپ جازىلعان.
بۇل ايتىلعاندار باتىردىڭ قايدا، قانداي جاعدايدا جانە قاشان ومىردەن وزعانىن ءالى دە زەرتتەي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەتىنىن اڭعارتادى. نە دەسەك تە، الاتاۋ باتىر - ءىرى تاريحي تۇلعا، قايراتكەر. ونىڭ ەرلىككە تولى ءومىر جولى ۇرپاققا ونەگە. وسىنداي ارداقتى ارىستارىمىزدىڭ ەسىمى ەل جادىنان وشپەك ەمەس.
جولدىباي بازار
«ەگەمەن قازاقستان»
