بەس ەلدىڭ نەسىبەسى بايلانعان كاسپي داۋىنىڭ شەشىلەر ءتۇرى جوق
بۇل شەشىمدى كاسپي بەستىگىنە مۇشە وزگە مەملەكەتتەر قالاي قابىلدادى؟ تەڭىزدىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن ايقىنداۋ مەن ءوزارا ءبولىسۋ تۋرالى ەكىنشى ونجىلدىققا سوزىلعان كەلىسسوزدەردىڭ نۇكتەسى قاشان قويىلادى؟ ءبىر جەردە توقايلاسپايتىن مۇددەلەر ورتاق مامىلەگە كەلە الا ما؟ بۇل - كاسپي توڭىرەگىندەگى سان ساۋالدىڭ ءبىر پاراسى عانا.
كاسپي تەڭىزىنىڭ ءتۇبىن قازاقستان مەن تۇركىمەنستان اراسىندا ءبولۋ تۋرالى كەلىسىمگە 2014 - جىلدىڭ 2- جەلتوقسانىندا اشحاباد قالاسىندا ق ر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تۇركىمەنستانعا ساپارى اياسىندا ەكى مەملەكەتتىڭ باسشىسى قول قويعان بولاتىن. ەلىمىز وسىمەن كاسپي جاعالاۋىنداعى ەكىنشى ەلمەن شەكارا سىزىعىن انىقتاۋ تۋرالى ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزىپ وتىر. 2002 - جىلى قازاقستان مەن رەسەي قول قويعان كەلىسىم نەگىزىندە ەكى ەل كاسپي تەڭىزىندەگى ءوز ۇلەستەرىن ايقىنداعان ەدى. سول كەلىسىمنىڭ نەگىزىندە قازاقستان مەن رەسەي شەكارا سىزىعىنىڭ ۇستىندە جاتقان قۇرمانعازى، سەنترالنايا جانە حۆالىنسكوە مۇناي كەنىشتەرىن بىرلەسىپ يگەرۋگە كەلىسكەن.
«كەلىسىم قازاقستان مەن تۇركىمەنستان اراسىنداعى كاسپي تەڭىزىنىڭ ءتۇبىن بولۋگە قاتىستى ەكى ەل اراسىندا داۋلاردى بولدىرماۋعا، كاسپي تەڭىزىنىڭ ءتۇبى مەن جەر قويناۋىنىڭ رەسۋرستارىن بارلاۋعا، يگەرۋگە ارنالعان ەگەمەندى قۇقىقتاردى ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن قاتار، كاسپي تەڭىزى ءتۇبىنىڭ قازاقستاندىق سەكتورىنىڭ حالىقارالىق تارتىلعان شەكتەرىن ايقىنداۋ پروتسەسىن اياقتاۋعا ىقپال ەتەتىن بولادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان كاسپي تەڭىزىنىڭ وزىنە تيەسىلى بولىگىندە جەراستى بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزە الادى»، - دەيدى ق ر سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرلان ىدىرىسوۆ.
ۆەدومستۆو باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، كەلىسىمدە ءبولۋ سىزىعىنىڭ باستاپقى نۇكتەسى بولىپ قازاقستان مەن تۇركىمەنستان اراسىنداعى ەكى ەلدىڭ شەكاراسىن دەليميتاتسيالاۋ جونىندەگى 2001 - جىلدىڭ 5- شىلدەسىندەگى كەلىسىمشارتتىڭ №1 قوسىمشاسىندا كورسەتىلگەن №13 شەكارالىق نۇكتە قاراستىرىلعان. ال ءبولۋ سىزىعىنىڭ سوڭعى نۇكتەسى - جەكە حالىقارالىق كەلىسىمشارت بويىنشا ايقىندالاتىن قازاقستان، تۇركىمەنستان مەن ءازىربايجان اراسىنداعى تەڭىزدەگى ءبولۋ سىزىعىنىڭ تۇيىسكەن نۇكتەسى.
كاسپي جاعاسىنداعى بەس مەملەكەت اراسىندا تەڭىزدىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى مەن ونى بولىسۋگە قاتىستى قۇجاتتىڭ بولماۋىنا قاراماستان، قازاقستان مەن تۇركىمەنستان تەڭىزدەگى شەكارالارىن بەكىتىپ، ەكەۋارا ۋاعدالاسىپ وتىر. قازاقستان تەڭىزدىڭ ماڭايىنداعى مەملەكەتتەرمەن داۋلاسىپ تا، جاۋلاسىپ تا كورگەن ەمەس. قانداي ماسەلە بولسا دا اقىلداسىپ، ىمىرالاسىپ شەشۋدى قۇپ كورەدى. ءبىراق تۇركىمەنستان ريزىق نەسىبەسىن كاسپيدەن تەرىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىمەن بىردەي تاتۋ دەي المايمىز.
اشحاباد، اسىرەسە، ماسكەۋمەن ءتىل تابىسا الماي كەلەدى. كەلىسپەۋشىلىكتى تۋدىرعان نەگىزگى سەبەپ - تۇركىمەنستان، ءازىربايجان مەن ەۋروپا وداعى (ە و) بىرلەسىپ قولعا العان «ترانس كاسپي» قۇبىرىن جۇرگىزۋ جوباسى. بۇل قۇبىر سالىنسا، تۇركىمەن گازى كاسپيدىڭ تابانى ارقىلى ءازىربايجانعا، ودان ءارى تۇركيا مەن ەۋروپاعا جەتكىزىلمەك. رەسەي كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى ايقىندالماعانىن، بۇدان تابيعاتقا زيان كەلۋى مۇمكىن ەكەنىن العا تارتىپ، «ترانس كاسپي» جوباسىنا قارسىلىق ءبىلدىرىپ كەلەدى.
قازاقستان مەن تۇركىمەنستاننىڭ تەڭىزدەگى شەكارانى دەماركاتسيالاۋ جونىندە كەلىسىمگە كەلۋى اشحابادتىڭ پوزيتسياسىن نىعايتا تۇسكەنى داۋسىز. تۇركىمەنستان «كورشى ەلدەرمەن اقىلداسپاستان، ءوز سەكتورىمدا قالاعانىمدى ىستەي الامىن، كەرەك بولسا قۇبىر دا تارتامىن» دەگەندى ەمەۋرىنمەن بىلدىرگەن سياقتى.
كاسپيدىڭ ەكولوگياسىن ەمەس، ءوز قالتاسىنىڭ قامىن ويلاپ وتىر دەپ رەسەيدى ايىپتاۋشىلار دا جوق ەمەس. كەيبىر ساراپشىلار تابيعي گازعا باي تۇركىمەنستان كوگىلدىر وتىندى ەۋروپاعا تىكە تارتاتىن بولسا، ماسكەۋدىڭ گاز نارىعىنداعى باسىمدىعىنا بۇگىن- ەرتەڭ قاۋىپ توندىرمەگەنىمەن، بولاشاقتا باسەكەلەس بولا الاتىندىعىن ايتۋدا.
بەسەۋدىڭ نەسىبەسى
كاسپيي - وتە ماڭىزدى ستراتەگيالىق ايماق. گەوگرافيالىق ورنالاسۋى ونى ەۋرازياداعى عانا ەمەس، دۇنيە جۇزىندەگى ىقپالدى تەڭىزدەردىڭ قاتارىنا قوستى. قارت كاسپيدىڭ قويناۋىنان مۇناي مەن گازدىڭ مول قورى تابىلعالى بەرى تالاس- تارتىس ءتىپتى كۇشەيىپ كەتتى. بەس مەملەكەتتىڭ ۇلەسى بار قۇيقالى تەڭىزدە 68 ميلليارد باررەل قارا التىن قاتتاۋلى دەيدى گەولوگ ماماندار. ال الەمدەگى مۇنايدىڭ بارلانعان قورى - 150 ميلليارد باررەل. ەندەشە، كاسپي ماڭىنداعى مەملەكەتتەر ءۇشىن تەڭىزدەگى ۇلەستى ءتيىمدى ءبولۋدىڭ ماڭىزىن باعامداي بەرىڭىز.
تەڭىز سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي 1200 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر، جاعالاۋ سىزىعىنىڭ ۇزىندىعى - 7000 شاقىرىم. ءتورت قۇبىلاسى تۇگەلدەي قۇرلىقپەن شەكتەسەتىن سۋ الابى بەس مەملەكەتتىڭ شەكاراسىن شايادى. جاعالاۋ سىزىعىنىڭ قازاقستان ۇلەسىنە - 29 پايىزى (2340 شاقىرىم) ، رەسەيگە - 9 پايىزى، ءازىربايجانعا - 20 پايىزى، تۇرىكمەنستانعا - 21 پايىزى، يران يسلام رەسپۋبليكاسىنا - 14 پايىزى تيەدى.
ورتاق كورسەتكىشى 18-20 ميلليارد توننادان اساتىن مۇناي مەن گاز كوندەنساتىنان بولەك، كاسپيدىڭ وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسى دە ايرىقشا ماڭىزعا يە. ەڭ باعالى بالىقتارعا بەكىرە (بەكىرە، شوقىر، قورتپا) تۇقىمداستارى جاتادى. دۇنيە جۇزىندە جىل سايىن اۋلاناتىن بەكىرە تۇقىمداس بالىقتىڭ 80 پايىزىنان استامى كاسپي تەڭىزىنىڭ ۇلەسىنە تيەتىنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. كاسپيدە وسىمدىكتەردىڭ 500 ءتۇرى، بالىق پەن جانۋارلاردىڭ 769 ءتۇرى مەكەندەيدى. تەڭىز الەم بويىنشا قارا ۋىلدىرىقتىڭ ورتالىعى رەتىندە مويىندالعان.
«سولتۇستىك- وڭتۇستىك»، «شىعىس- باتىس» جولدارىنداعى سۋ تورابى سانالاتىن كاسپيدىڭ كولىكتىك- تاسىمالدىق ماڭىزى وعان دەگەن تالاستىڭ ۇدەۋىنە سەبەپ بولعانى راس. ۋاقىت وتكەن سايىن تەڭىزدىڭ اسكەري- ساياسي ءرولى دە ارتپاسا، كەمىگەن ەمەس: كاسپيي سۋلارى ەۋروپانى، كاۆكاز بەن ورتالىق ازيانى شايىپ جاتىر.
ۇلەستىڭ ۇلكەنى كىمگە تيەدى؟
كاسپيدىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن انىقتاۋ ماسەلەسى ك س ر و ىدىراعاننان باستاپ وزەكتىلىگىن جويماي كەلەدى. بۇرىنعى ءبىرتۇتاس قۇرىلىمنان جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەر - قازاقستان، ءازىربايجان، تۇركىمەنستان ءبولىنىپ شىققان سوڭ تەڭىزدى بۇرىنعىداي ەكى مەملەكەت (ك س ر و مەن يران) ەمەس، بەس ەل بولىسكە سالۋى كەرەك بولدى. وعان دەيىن كاسپيدىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى كەڭەس وداعى مەن يران اراسىنداعى 1921 جانە 1940 - جىلعى كەلىسىمشارتتارمەن رەتتەلىپ كەلدى.
شارۋاشىلىعى، ءوندىرىسى، كىرىسى مەن شىعىسى تەڭىز نەسىبەسىنە تەلۋلى بەسەۋ 18 جىل بويى كەلىسسوز جۇرگىزسە دە، كاسپييدى قالاي بولىسەتىندەرىن كەلىسە العان جوق. ءسوزبۇيداعا سالىپ، سوزباقتاي بەرۋدىڭ ءبىر عانا سەبەبى بار - تەڭىز ماڭىنداعى مەملەكەتتەردىڭ ەشقايسىسى دا مايلى شەلپەكتەن ايىرىلىپ قالعىسى كەلمەيدى، كەرىسىنشە ۇلەستىڭ ۇلكەنىن يەمدەنسەم دەيدى. «كاسپيي تەڭىز بە، كول مە؟ » دەگەن ساۋال داۋدىڭ وزەگىنە اينالۋى دا كەلىسسوزدەردى جىل وتكەن سايىن شيەلەنىستىرىپ جىبەردى. ايدىندى ءبىرى - تۇيىق كول دەسە، ءبىرى - تەڭىز، ءبىرى - كوندومينيۋم (ەكى نەمەسە بىرنەشە مەملەكەت بىرلەسىپ يەلەنەتىن اۋماق) دەيدى.
ەگەر كاسپيي كول دەپ تانىلسا، وندا ءار ەل ءوز جاعالاۋىنان 16 شاقىرىمعا دەيىنگى جەردى عانا ءوز ەركىمەن يگەرە الادى، ال تەڭىزدىڭ قالعان بولىگى ءازىربايجان، يران، رەسەي، قازاقستان، تۇركىمەنستان مەملەكەتتەرىنىڭ ورتاق مەنشىگى بولىپ سانالادى دا، ونداعى تابيعات بايلىعىن بەس ەل بىرلەسىپ، كەلىسىپ پايدالانادى. ال تەڭىز دەپ بەكىتىلسە، وندا بەس ەل وزدەرىنە تيەسىلى اۋماققا عانا قوجايىن بولادى. وندا مايلى جىلىك بىزگە تيمەك. سەبەبى كاسپييدىڭ ەڭ ۇزىن جاعالاۋى بىزگە تيەسىلى. مۇندا مۇناي مەن گاز قورى مول. ءبىر عانا شىعىس قاشاعان كەن ورنىندا 7 ميلليارد تونناعا جۋىق مۇناي قورى بار. كاسپي تەڭىز دەپ تانىلعان جاعدايدا ايدىننىڭ 13 اق پايىزىن يەمدەنەتىن يران سەكىلدىلەر وڭباي ۇتىلادى.
قازىر كاسپي الەم مۇحيتىنا تىكەلەي شىعىسى جوق، جابىق كونتينەنتالدى سۋ قويماسى بولىپ سانالادى. بۇل دەگەنىڭىز، كاسپي كول رەتىندە قاراستىرىلادى دەگەن ءسوز. ەگەر كاسپي قۇجات جۇزىندە كول دەپ تانىلار بولسا، 1982 - جىلعى ب ۇ ۇ- نىڭ «تەڭىز قۇقىعى» كونۆەنتسياسىنىڭ شارتتارىنا باعىنبايدى. ياعني، كاسپيگە قاتىستى «تەڭىز تەرريتورياسى»، «ايرىقشا ەكونوميكالىق ايماق»، «كونتينەنتالدى شەلف» ءتارىزدى انىقتامالار قولدانىلمايدى.
ءازىربايجان كاسپيدى ورتالىق سىزىقپەن بولىنەتىن شەكارالىق كول دەپ تانۋدى ۇسىنسا، قازاقستان جابىق تەڭىز يدەياسىن باتىل جاقتاپ، وعان ب ۇ ۇ كونۆەنتسياسىنداعى نورمالاردىڭ قولدانىلۋىنا مۇددەلى. ءبىراق بۇل ەكى ۇسىنىس تا كاسپي بەستىگىنە مۇشە وزگە ءۇش مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ تاپقان جوق. رەسەي ءوز كەزەگىندە كەڭەس- پارسى كەلىسىمشارتتارىنداعى قۇقىقتىق جۇيەگە قايتا كوشىپ، تەڭىزدىڭ مارتەبەسىن انىقتاۋدى بولاشاقتىڭ ەنشىسىنە قالدىرۋدى جاقتايدى. ياعني، ماسكەۋ كاسپيدى كوندومينيۋم دەپ بەكىتۋدى ۇسىنىپ وتىر. بۇل نۇسقا ءازىربايجان، تۇركىمەنستان مەن قازاقستانعا ۇناي قويعان جوق، ەسەسىنە يران قۋانا قۋاتتادى.
كوندومينيۋم يدەياسى كوپشىلىك تاراپىنان قولداۋ تاپپاعان سوڭ، تەگەران كاسپيدى 20 پايىزدان تەڭدەي بەس بولىككە ءبولۋدى ۇسىندى. مۇنداي جاعدايدا يران تەڭىزدىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىنداعى وزىنە تيەسىلى 13 پايىز اۋماقتى اجەپتەۋىر ۇلعايتىپ، ايدىنعا ىقپالىن بىرنەشە ەسە ارتتىرماق. كاسپيدىڭ يرانعا تيەسىلى سەكتورىندا قازبا بايلىق از ەكەنىن ەسكەرسەك، تەگەران جانتالاسىنىڭ سىرىن تۇسىنۋگە بولادى. ءبىراق يرانعا مايشەلپەكتى ۇستاتا سالۋعا وزگەلەر كونگەن جوق. ءازىربايجان، قازاقستان مەن تۇركىمەنستان كاسپيدىڭ وزدەرىنە قارايتىن ۇلتتىق سەكتورلارىنا شەتەلدىك ينۆەستورلار تارتىپ، مۇناي- گاز ءوندىرۋدى جەدەلدەتە باستاپ كەتكەن. بۇل ءۇش ەل دە ءوز سەكتورلارىن بولىسكە سالۋعا قارسى. تەگەران ۇستانىمدارىنا، اسىرەسە، اشحاباد تاباندى قارسىلىق كورسەتىپ كەلەدى. ويتكەنى ەكى مەملەكەتتىڭ كوزدەگەن مۇنايلى ايماعى - بىرەۋ.
ءازىربايجاننىڭ تۇركىمەنستانمەن دە ەسەبى تۇگەل ەمەس. كەزىندە كەڭەس وداعى ىدىراپ، ءازىربايجان مۇناي كەن ورىندارىن يگەرە باستاعاندا، تۇركىمەنستان اسكەري كەمەلەرىن جىبەرىپ، قاقتىعىس قاۋپى تونگەن. تۇركىمەنستان- ءازىربايجان اراسىندا كەن ورىندارىنا بايلانىستى تالاس ءالى دە جالعاسىپ وتىر. مىسالى، «ازەري- چيراگ- گيۋنەشلي» مەن «اراز- الوۆ- شارگ» كەن ورنىندارىنا قاتىستى داۋ توقتاعان جوق. ءازىربايجان، تۇركىمەنستان مەن يراننىڭ ءارقايسىسى بۇل كەن ورىندارىن وزدەرى يگەرۋگە تولىق قۇقىلى ەكەنىن دالەلدەپ الەك.
قاجىتارحانداعى جيىننىڭ ءتۇيىنى
وتكەن جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا استراحاندا وتكەن كاسپي ەلدەرىنىڭ ءتورتىنشى سامميتى كۇرمەۋى كوبەيگەن كوپ ساۋالدىڭ ءتۇيىنىن تارقاتىپ بەرە المادى. 2002 - جىلى تۇركىمەنستاندا، 2007 - جىلى يراندا، 2010 - جىلى ءازىربايجاندا باس قوسىپ، تەڭىزدىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى مەن ءبولىنىسى تۋرالى ورتاق مامىلەگە كەلە الماعان بەستىك رەسەيدەگى جيىندا داۋلى ماسەلەنىڭ نۇكتەسىن قويادى دەپ كۇتكەنبىز. ولاي بولمادى. قاجىتارحاندا باس قوسقان بەس ەلدىڭ پرەزيدەنتتەرى تەڭىزدى پايدالانۋعا قاتىستى ۇلكەندى- كىشىلى بىرنەشە كەلىسىمگە قول قويعانىمەن، نەگىزگى تۇيتكىلدى تاعى دا اينالىپ ءوتتى.
استراحانداعى كەزدەسۋدە كاسپيدى ءبىراۋىزدان تاتۋلىق پەن دوستىق تەڭىزى، «بەيبىتشىلىك پەن شىنايى تاتۋ كورشىلەردىڭ ايماعى» دەپ اتاعان بەستىك نەگىزگى نازاردى كارى تەڭىزدىڭ ەكولوگياسىنا اۋداردى. كاسپيدى قازىر قاۋىپتى كەسەل بۋىپ تۇر. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ايدىننىڭ مۇناي قايراڭى بار تۇستارىندا ءولى ايماقتار قالىپتاسا باستاعان. سودان تەڭىزدەگى تىرشىلىك يەلەرى قىرىلا باستادى. كاسپيدىڭ قارا التىننان كەيىنگى ەكىنشى برەندى سانالاتىن بەكىرە بالىعى ازايىپ بارادى. تەڭىزدىڭ ەن بايلىعىنا براكونەرلەر دە قىرعيداي تيۋدە. سوندىقتان تەڭىز قورىن قورعاۋ ءۇشىن كاسپيدىڭ سۋ جانە بيولوگيالىق رەسۋرستارىن ساقتاۋ مەن ۇقىپتى پايدالانۋ تۋرالى كەلىسىم بەكىدى. بەس پرەزيدەنت قول قويعان كەلەسى ەكى قۇجات - گيدرومەتەورولوگيا سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىم مەن كاسپي تەڭىزىندەگى توتەنشە جاعدايلاردىڭ الدىن الۋ جانە جويۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىم.
جيىندا قارالعان تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە - كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرىنىڭ قارۋلانۋى. سامميت كاسپي ايماعىنا كىرمەيتىن دەرجاۆالاردىڭ قارۋلى كۇشتەرىن كىرگىزۋگە جول بەرمەۋ شارتىن بەكىتتى. تەڭىز ماڭىنا قازاقستان، رەسەي، يران، تۇركىمەنستان مەن ءازىربايجاننان وزگە مەملەكەتتەردىڭ اسكەرىن جولاتپاۋ جانە ايماقتى قارۋلانۋ جارىسىنىڭ وشاعىنا اينالدىرماۋ تۋرالى باستامانى باسقوسۋدا تەگەران كوتەرگەن بولاتىن، ءتورت مەملەكەت ءبىراۋىزدان قولدادى. بۇل ايماقتىق قۇقىقتىق قۇجات كاسپي تەڭىزى ماڭىندا ناتو بازاسىن بولدىرماۋدى بىلدىرەدى. سوندىقتان ءبىر كەزدەرى ا ق ش- تىڭ ساياسي ءارى اسكەري كومەگىنە، ناتو قۇرامىنداعى اسكەر سانى جونىنەن ەكىنشى ورىن الاتىن تۇركيانىڭ قولداۋىنا يەك ارتىپ، تۇركىمەنستان مەن يران، ءازىربايجان اراسىندا تالاسقا تۇسكەن كەن ورىندارىن باتىل يگەرگەن اشحاباد اياعىن اڭداپ باسا باستادى.
جاپپاي قارۋلانۋدىڭ سىرى نەدە؟
تەڭىز ماڭىنداعى قارۋلى كۇشتەرىن تەڭ دارەجە ۇستاپ وتىرۋعا ۋاعدالاسقانىمەن، كاسپي مەملەكەتتەرىنىڭ اسكەري قۋاتى بىردەي ەمەس. بەستىك تەڭىز ماڭىنداعى قارۋلى كۇشىنىڭ سانىن رەسمي تۇردە جاريالاعان ەمەس، مۇمكىندىگىنشە جاسىرىپ باعادى. ءبىراق بەيرەسمي دەرەك كوزدەرى ۇسىنعان مالىمەتكە سۇيەنسەك، رەسەيدىڭ تەڭىزدەگى اسكەري فلوتيلياسى وتە قۋاتتى. كۇزەت كاتەرلەرىن قوسپاعاندا كاسپي فلوتيلياسىندا ورىستىڭ 27 كەمەسى ءجۇر. 2020 - جىلعا دەيىن تەڭىزگە سوڭعى ۇلگىدە قارۋلانعان تاعى 20 اسكەري كەمە تۇسىرىلمەك. بۇل تۋرالى ر ف قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى يۋري بوريسوۆ مالىمدەگەن بولاتىن. قازىردىڭ وزىندە 300 شاقىرىم قاشىقتىقتان كوزدەگەن نىسانانى جويىپ جىبەرۋگە قاۋقارلى «تاتارستان»، «داعىستان» سەكىلدى زىمىراندىق كەمەلەرى بار.
كارى تەڭىزدەگى قۋاتى جاعىنان ەكىنشى ورىندا يران تۇر. پارسىلاردىڭ كاسپيدە 90 عا جۋىق كەمەسى، 4 مىڭنان استام اسكەرى، ءۇش اسكەري بازاسى بار. 2013 - جىلى سۋعا تۇسىرىلگەن «دجاماران - 2» اتتى وتە ءىرى كەمە يراننىڭ كاسپيدەگى ءال- قۋاتىن ودان ءارى ارتتىرا ءتۇستى.
قازاقستان، ءازىربايجان مەن تۇرىكمەنستاننىڭ كاسپيدەگى اسكەري تەڭىز فلوتىن رەسەي مەن يرانمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ايتسە دە ايدىننىڭ وزدەرىنە تيەسىلى سەكتورىن كوزدىڭ سۇعىنان ساقتاۋ ءۇشىن ولار دا تەڭىزدەگى قۋاتىن ارتتىرىپ باعۋدا. 1997 - جىلى ا ق ش كاسپي ايماعىن ءوزىنىڭ ەرەكشە كوزقاراستارى بار ايماق رەتىندە قاراستىرامىز دەپ مالىمدەگەن كەزدە قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ كاسپيدەگى اسكەري قۋاتتى ارتتىرۋ جونىندە تاپسىرما بەرگەن بولاتىن. قازىر قازاقستاننىڭ قارت تەڭىزدە ءتۇرلى دەڭگەيدەگى 16 اسكەري كەمەسى جانە 30 دان استام ۇشاعى بار. ءۇش مىڭنان استام تەڭىز جاياۋ اسكەرىن تاعى قوسىڭىز. ءازىربايجان مەن تۇركىمەنستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرى شامالاس، ءارقايسىسىندا 18-20 اسكەري كەمە، 3 مىڭعا جۋىق تەڭىز اسكەرى بار.
كاسپي ەلدەرىنىڭ جاپپاي قارۋلانۋىنان سەسكەنىپ، قانشاما جىلدان بەرى تەڭىزدەگى بايلىقتى بولىسە الماي جۇرگەن بەسەۋدىڭ اراسىندا جانجال تۋۋى مۇمكىن دەپ دابىل قاققاندار دا بار. الايدا كەز كەلگەن تۇسىنىسپەۋشىلىكتى ۇرىس الاڭىندا ەمەس، كەلىسسوز ۇستەلىندە شەشۋدى قۇپ كورەتىن بەس مەملەكەت كاسپي تۇيتكىلدەرىنىڭ كوبى تارقاتىلىپ، ازى قالعاندا شىدامسىزدىق تانىتا قويماس. قارۋلانۋدىڭ استارىندا ءبىر- بىرىنەن ەمەس، ايماقتاعى قازىناعا كوز سۇعىن قاداپ وتىرعان وزگە كۇشتەردەن قورعانۋ ماقساتى جاتقانى ايقىن. كاسپي ەلدەرى، اسىرەسە، يرانعا ءتىس قايراپ جۇرگەن الپاۋىتتاردىڭ قيتۇرقىلىعىنان ساقتانادى.
اتوم ەنەرگەتيكاسىنداعى، يادرولىق سالاداعى امبيتسيالارى تەگەراننىڭ دوسىنان گورى جاۋىن كوبەيتتى. اسكەري ءھام ەكونوميكالىق قۋاتى جاعىنان الەمدىك كوشباسشى ا ق ش- تىڭ دا پارسىلارعا ءىشى جىلىمايدى. تەڭىز ماڭىندا جانجال وتى تۇتانار بولسا، ونىڭ جالىنى ايماقتاعى وزگە مەملەكەتتەردى شارپۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان كارى تەڭىزدى قاتار ەمگەن ەلدەر يران مەن الىپ التىلىق اراسىنداعى تەگەراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىن شەكتەۋ تۋرالى كەلىسسوزدەردىڭ تەزىرەك اياقتالعانىن، ايماقتا تۇبەگەيلى تىنىشتىق ورناعانىن قالايدى.
«كاسپي جاعالاۋىندا جاتقان بەس ەل ءبىر- بىرىمەن دوس، جاقسى قارىم- قاتىناستاعى مەملەكەتتەر. تەڭىز مارتەبەسى بۇگىن بولماسا دا، الداعى ۋاقىتتا شەشىلەتىنى ءسوزسىز. وسى بەس ەلدىڭ مۇددەسى ءبىر جەردەن شىقسا، ايماقتاعى بايلىققا قىزىعىپ وتىرعان ءۇشىنشى ءبىر ەلدەردىڭ قيتۇرقى ارەكەتىنە قارسى تۇرا الاتىنى انىق. سودان بولار، جۋىردا كاسپيي قاقتىعىستار الاڭىنا، تۇراقسىزدىق ايماعىنا اينالادى دەپ ايتا المايمىن. راس، بۇل ايماقتا ا ق ش- تىڭ دا، قىتايدىڭ دا، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ دە مۇددەلەرى توقايلاسىپ جاتىر. سوندىقتان بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە كەلىسپەۋشىلىك، تارتىس بولا بەرەدى. ءبىراق تاياۋ شىعىس نە بولماسا پارسى شىعاناعى سەكىلدى تۇراقسىزدىق ايماعى بولا قويماس. ونداي جاعدايعا جەتكىزبەۋگە تەڭىز جاعالاۋىنداعى بەس مەملەكەت باسشىلارىنىڭ پاراساتى جەتەدى دەپ ويلايمىن»، - دەگەن ەدى ساياساتتانۋشى سايىن بورباسوۆ باسپا سوزگە بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا. قويناۋى قارا التىنعا باي تەلەگەي تەڭىزدىڭ بەرەكەدەن، سول قازىناعا يەلىك ەتكەن بەسەۋدىڭ بىرلىكتەن اجىرامايتىنىنا ءبىز دە سەنەمىز.
تالاي بەلەستەن بىرگە اسقان بەس ەل كەلەر جىلى قازاقستاندا باس قوسادى. استراحاندا وتكەن جيىننان تارقاساردا تاراپتار سولاي ۋاعدالاسقان. اراز اعايىندى تاتۋلاستىرىپ، بولىنگەننىڭ اراسىن دانەكەرلەپ، تالاي داۋدىڭ ءساتتى شەشىلۋىنە مۇرىندىق بولعان قازاقستاندا كۇرمەۋى كوپ كاسپي ماسەلەسىنە دە نۇكتە قويىلار دەگەن ءۇمىت مول. 5- سامميتتە كارى تەڭىزدىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى ايقىندالىپ، كاسپيدىڭ قاي تۇسى كىمدىكى ەكەنى انىق جازىلاتىن تاريحي قۇجات قابىلدانىپ، بەسەۋدىڭ دە كوڭىلى توق بولسا، ورتاق جەڭىس سول بولماق.
«تۇركىستان» گازەتى
