د.جولجاقسىنوۆتىڭ «قۇنانباي» فيلمى - بۇگىنگى ابدەن ورنىققان جەمقور جۇيەگە دەگەن نالا
وسى كينوتۋىندىنى العاش كورگەن كەزدە پايدا بولعان ءبىر پىكىرىمىزدى اقىرى قاعازعا كەستەلەۋدى ءجون كوردىك. ارينە قۇنانباي - اسا ءىرى تاريحي تۇلعا.
دەي تۇرعانمەن ونەردىڭ ماقساتى بولەك، ول تاريحي قۇجات نەمەسە ءومىرباياندىق مەمۋار ەمەس، بار بولعانى سەناريست پەن رەجيسسەردىڭ قيالىنا باعىنعان كوركەم تۋىندى. سوندىقتان كوركەم تۋىندىدان ءبىز تاريحي شىندىقتى ەمەس، كوركەم شىندىقتى، كوركەم وبرازدى، استارلى ويدى تالاپ ەتەمىز.
ءبىراق قۇنانبايعا كەلگەندە جاعدايدىڭ ءسال باسقاشالاۋ ەكەنى بارشاعا ءمالىم. ولاي دەيتىنىمىز «اباي جولى» ەپوپەياسىنداعى قۇنانباي وبرازى بىزگە تۇلعانىڭ شىنايى بەينەسىن مۇلدەم بۇركەمەلەپ، ادىلەتسىز قاتىگەز، زورلىقشىل وزبىردىڭ سىر-سيپاتىن بەرۋى.
سول سەبەپتى تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان كينوتۋىندىنىڭ ارقالاعان العاشقى ماقساتى قۇنانباي ءبيدى اقتاۋ، مۇمكىندىگىنشە ادىلەتشىل، تۋراشىل جاعىن باسا دارىپتەۋ بولعانى بايقالادى. سەبەبى «اباي جولى» دا ەڭ اۋەلى قودار وقيعاسىنان باستالىپ، قۇنانبايدىڭ وزبىر، قاتىگەزدىگىن اشا باستايدى.
ال ءبىز ەندى عانا تاماشالاپ وتىرعان «قۇنانباي» فيلمى دە وسى وقيعانى شيەلەنىستىڭ باسى ەتىپ الادى. كينونى بۇل كۇندە ءبىر شاما جۇرتتىڭ تاماشالاپ بولعانىنا بايلانىستى، ءبىز وقيعا جەلىسىن قۋالاپ وتىرمايمىز. جوعارىدا ايتقانىمىزداي تۋىندىنىڭ اۋەلگى ماقساتى قۇنانبايدى اقتاۋ دەدىك، ولاي بولسا شىن قۇنانباي قالاي بولىپ ەدى؟
بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن، بۇگىنگە جەتكەن تاريحي دەرەكتەرگە سىلتەمە جاساۋمەن عانا شەكتەلۋگە تۋرا كەلەدى. ۇزىن- سونار زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە ماقالانىڭ تالابى دا كوتەرمەيدى، ءتاي-ءتايلاعان قالامىمىزدىڭ دا ءالى بەلگىلى. زامانىنىڭ زاڭعار تۇلعاسى قۇنانبايدىڭ ادىلدىگى، شاريعاتقا بەرىك، تۋراشىلدىعى احات شاكارىم ۇلىنىڭ، ءارحام كاكىتاي ۇلىنىڭ ەستەلىكتەرىنەن بايقالىپ تۇرسا، جازۋشى، عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «قۇنانباي» كىتابى جانە بەيبىت ساپارالىنىڭ «قۇنانباي قاجى» ەڭبەكتەرىنەن ءبىز جان-جاقتىلى زەرتتەپ، زەردەلەنگەن شىنايى قۇنانباي بەينەسىن ىزدەپ تابا الامىز.
وسىلاردىڭ ىشىندە احات شاكارىم ۇلىنىڭ ەستەلىگىندەگى قۇنانبايدىڭ شاكارىمگە ايتاتىن اقىل- وسيەتىنەن مىنا ءبىر ءۇزىندىنى كەلتىرە كەتەيىك. قاجى نەمەرەسىنە: «مەن ابىروي، اتاق الۋ ءۇشىن - ەڭ الدىمەن ادالدىق كەرەك، ەشكىمدى الا كورمەي، ادالىنا بولىسۋ، كەمتارعا جاردەمدەسۋ كەرەك دەگەندى ەرتەدەن ويىما بەكىتتىم. مەن جاسىمدا اللادان بىلاي تىلەدىم: «وزىمە باق بەر! باق بەرسەڭ، داۋلەت بەر! اكىمشىلىكتى بەر! ءبىراق ەلدى وزىمە قاراتىپ العانشا ىستەگەن جامان قىلىقتارىمدى كەش! سول تىلەكتەرىمدى بەرىپ، كەمەلىمە كەلگەننەن كەيىن، ول بەرگەن باعىڭدى، داۋلەتىڭدى، اكىمشىلىگىڭدى ورنىنا جۇمساي المايتىن بولسام، ەكى اياقتىنىڭ ەڭ قورى، ەڭ سورلىسى قىل» - دەدىم.
ءبىراق بالالارىمدى، تۋىسقاندارىمدى تاتۋ- ءتاتتى قىل دەپ تىلەمەدىم. ونى دا تىلەسەم، بەرەتىن ەدى. سول ءۇشىن تىلەگىمدى الدىم. مەن ەلدى قاراتىپ، ەل باسشىسى بولعاننان كەيىن، قاتە كەتپەسە، بىلە تۇرا قيانات جاساپ، ارامدى قولداعان، مومىن، جەتىم- جەسىردى جىلاتقان جەرىم بولعان جوق. مەن ادالدىققا، كوپكە سۇيەندىم. ولار مەنى قيىننان قۇتقاردى. مەنى ەل - ادال، ءادىل دەگەن اتاققا بولەدى. مەنىڭ اياعىمنان، جاعامنان الىپ، مەنىمەن كىم جاۋلاستى؟ تۋىستارىم جاۋلاستى! مەنىڭ باعىمدى، ابىرويىمدى كىم كۇندەدى؟ تۋىستارىم! سىرتتان كەلىپ جاعالاسپادى. ىشىمنەن جاۋ شىعىپ جاعالاستى! سىرتتان ءىش جاۋى جامان. مەنىڭ كورگەنىمدەي جاعدايعا ۇشىراساڭ دا، اقتى جاقتا، جەتىم- جەسىرگە، جىلاعانعا بولىس، جاردەم ەت! - دەپ، قۇلاعىما قۇيا بەرەتىن دەيتىن شاكارىم» دەپ ءبىر اقيقاتتىڭ ۇشقىنىن اڭعارتا كەتەدى.
بۇل ۇزىندىدەن قۇنانبايدىڭ اۋەل باستان الدىنا ۇلى مۇرات قويعان، ادىلەتتىڭ جولىنا ەرتە دەن قويعان اسا سوقتالى تۇلعا ەكەنىن بايقاپ وتىرمىز. الدى- ارتىن، الىس- جۋىعىن ايقىن بولجاپ وتىراتىن سۇڭعىلا قۇنانبايدىڭ «نە كۇتسەڭ دە وسى قاراشۇناقتان كۇتسەڭدەرشى» دەگەن ادام سىناعىشتىق زور دانىشپاندىعى - شاكارىمنىڭ «كەلدىم قايدان؟ نەتسەم پايدام؟ ولگەننەن سوڭ نە بولام؟ » دەيتىن بۇكىل شىعارماشىلىعىنا تىرەك بولعان ۇلى فيلوسوفياسىنىڭ العاشقى نەگىزى بولعانى بايقالادى. ماقساتى زور، مۇراتى اسىل ۇلكەن ادامنىڭ كەيدە ءبىز تۇسىنە بەرمەيتىن قىرلارى دا بولادى. ءتىپتى تۇسىنبەۋدىڭ سوڭى جاۋلىققا دا اپاراتىن جايتتەر بار. م. اۋەزوۆ قۇنانبايدىڭ بەينەسىن بەرۋدە جاۋلارىنىڭ پىكىرلەرىنە دە كوپ سۇيەنگەنىن ايتادى. سول سەبەپتى دە قۇنانبايدى اقتاپ الۋ ءۇشىن تۇلعانىڭ سىرتقى بولمىسىن، سىرتقى مىنەزىن سۋرەتتەۋدەن كورى ىشىنە ءۇڭىلۋ، ونىڭ مۇڭىن، قايعىسىن تانۋ بىزگە جاقىنداتا تۇسەدى. جوعارىداعى كەلتىرىلگەن ءۇزىندى قۇنانبايدىڭ سىرى، ءارى وسيەتى.
وسى ۇزىندىدەن ءبىز ونىڭ ءومىر جولىنداعى بارلىق قاتەلىگى مەن جەتىستىگىن، قاتالدىعى مەن مۇڭ- قايعىسىن تۇسىنە العاندايمىز. ومىرلىك ۇلى مۇراتتى كوزدەۋ، جانە وعان سۇرىنبەي، جىعىلماي جەتۋ قۇنانبايدىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس. جارىققا شىققان كينوتۋىندى دا وسى ماقساتتى العا تارتىپ، تۇلعامەن سىرلاسۋعا شاقىرىپ تۇرعانداي.
بارشامىزدان داۋىرىمەن دە، تۋىسقاندىعىمەن دە قاجىعا ەڭ جاقىنى اباي حاكىم. سول حاكىمنىڭ ءسوزى، «ءابدىراحمان ولگەندە» ولەڭىندە قۇنەكەڭدى بىلاي دەپ سۋرەتتەيدى:
ارعى اتاسى قاجى ەدى،
بەيىستەن تاتقاي ءشارباتتى.
جارىقتىقتىڭ ونەرى
ايتۋعا ءتىلدى تەربەتتى.
ادالدىق، اقىل جاسىنان
قوزعاپتى، تىنىشتىق بەرمەپتى،
مال تۇگىل جانعا مىرزا ەدى،
ءار قيىنعا سەرمەپتى.
مۇڭدى، شەرلى، جوق- جىتىك
اڭساپ الدىن كەرنەپتى.
ءبارىنىڭ كوڭلىن تىندىرىپ،
بىرەۋىن الا كورمەپتى.
ءادىل، مىرزا، ەر بولىپ
الەمگە جايعان ورنەكتى.
تاۋبەسىن ەسكە ءتۇسىرىپ،
تەنتەكتى تىيىپ، جەرلەپتى.
قازاقتىڭ ۇلى قامالاپ،
ىزدەگەن ءجۇزىن كورمەك- ءتى.
اقىلىنان اپ قايتقان
ولگەنشە بولار ەرمەك- ءتى.
ول سىپاتتى قازاقتان
دۇنيەگە ەشكىم كەلمەپتى.
ولمەيتىن اتاق قالدىرىپ،
دۇنيەگە كوڭلىن بولمەپتى.
جارلىعىنا اللانىڭ
ەرتە ويلاعان كونبەك- تى.
ولار دا ءتىرى قالعان جوق،
تىرىلىك ارتى ولمەك-تى.
ونى دا الدى بۇل ءولىم،
سابىرلىق قىلساق كەرەك-تى.
وسى ولەڭنىڭ ءار ءبىر جولىنا ءمان بەرە قاراساڭىز-اق قۇنانبايدىڭ قانشاما ءقادىرلى، سىيلى جانە ادىلەتتى بولعاندىعىن تانيسىز. فيلمدەگى اسا ءساتتى سومدالعان تاعى ءبىر وبراز باراق سۇلتان مەن قۇنانباي تۋرالى يانۋشكيەۆيچتىڭ ەستەلىكتەرىندە ءبىرشاما مالىمەتتەر كەزدەسەدى. وندا باراق سۇلتاننىڭ باتىرلىعى، تەكتى، مىنەزدىلىگى تۋرالى ايتىپ كەلىپ، قۇنانبايعا توقتالادى.
«دالا اتاقتىلارىنىڭ ءبىرى قۇنانباي ءبيدىڭ جاسى باراقتان شامالى عانا ۇلكەن. قاراپايىم قازاقتىڭ بالاسى. تابيعات وعان كەسەك اقىل، عاجايىپ ەس جانە جۇيرىك ءتىل بەرگەن. ىسكەر، ءوز اتالاستارىنىڭ يگىلىگى تۋرالى قام جەيدى. دالا زاڭدارى مەن قۇران- قاعيدالارىنىڭ باياندى بىلگىرى، قازاقتارعا قاتىستى رەسەي زاڭدارىن جاتقا بىلەدى، قارا قىلدى قاق جارعان ءبي جانە ونەگەلى مۇسىلمان. قاراپايىم قۇنانباي اۋليەنىڭ داڭقىنا بولەنگەن. ودان اقىل سۇراۋعا جاس تا، كارى دە، كەدەي دە، باي دا ءار قيىرداعى اۋىلداردان كەلىپ جاتادى» دەپ سۋرەتتەۋىنەن- اق بىزگە قۇنانبايدىڭ سوقتالى تۇلعاسى انىق بايقالادى.
وسىنداعى «قارا قىلدى قاق جارعان ءبي جانە ونەگەلى مۇسىلمان» دەگەن تىركەسكە قاراپ- اق ءبىز ءسوز ەتكەن كينوتۋىندىنىڭ نەنى كورسەتۋگە نيەت قىلعانىن اڭعارامىز. قۇنانبايدىڭ اسا ءىرى تۇلعا ەكەنىنە حاكىم ابايدىڭ مىنا ءبىر ءسوزى انىق دالەل بولعانداي:
...مۇسىلمانعا قويماعان
ورىنسىز جانجال شاتاقتى،
ەرەگەسكەن جاۋلارىن
كىسەن سالىپ ماتاپتى.
زەكەت جيىپ، ەگىن ساپ،
تويدىرعان ءعارىپ، جاتاقتى.
ەسكەندىر، تەمىر، شىڭعىستاي
مۇسىلماندا اتاقتى.
مۇقىم قازاق بالاسى
تەگىس اقىل سۇراپتى.
توبىقتىنى ەل قىلىپ،
باسىن جيىپ قۇراپتى،
مەكەدە ۋاقىپ ءۇي سالىپ،
پاتەر قىپ، جاققان شىراقتى.
ءبىر قۇدايدىڭ جولىنا
مالدى اياماي بۇلاپتى.
اجال ۋاقتى جەتكەن سوڭ،
سونىڭ دا گۇلى قۋراپتى.
قاجىنى العان بۇل ءولىم،
سابىر قىلساق كەرەك- تى، - دەپ ءوزىن جۇباتۋىندا دا ارداقتى قاجىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرە سويلەيدى. بايقاساڭىز اباي اكەسىن «ەسكەندىر، تەمىر، شىڭعىستاي» دەپ ادامزات تاريحىنداعى ۇلى تۇلعالارعا تەڭەيدى. وسى تەڭەۋگە قاراپ ءبىزدىڭ قۇنانبايدى باعالاۋىمىزدىڭ الدەقايدا تومەن دەڭگەيدە ەكەنى كورىنىپ تۇر. ياعني يانۋشكيەۆيچ ماقتاسا ماقتاعانداي ۇلى تۇلعامىزدىڭ شىنايى تاريحي بەينەسىن ءبىز ءالى جەرىنە جەتكىزە العانىمىز جوق دەمەكپىن. ونىڭ جاستىق شاعى، سەرتى، ۇكىمى مەن ۇرپاق تاربيەسى - مۇنىڭ ءبارى ءالى تالاي فيلمگە جۇك بولادى دەپ ويلايمىز.
باتىس ەلدەرى وسىنداي بيىك تۇلعالارى تۋرالى نەشە ءتۇرلى كينو ءتۇسىرىپ، ءار قىرىنان تانىتىپ بولدى عوي، مىنە بىزگە دە سول كەرەك. ال جارىققا شىققان «قۇنانباي» فيلمى سول تانىتۋدىڭ العاشقى ءبىر ءساتتى فورماسى دەپ بىلەمىز. جانە وسى فيلمدە ءساتتى سومدالعان زەرە بەينەسى - بۇدان بۇرىن دا ەشقاشان بولماعان، بالكىم كەيىن دە قايتالاۋ مۇمكىن بولمايتىن، قازاق كينو ونەرىندەگى ەڭ كوركەم انا وبرازى بوپ قالار.
تۋىندىدا قازاقتىڭ ءبىرشاما ءداستۇرىن، ونەرىن كورسەتۋگە دە كۇش سالىنعان. الايدا ءبىرى ءساتتى شىقسا، بىرىنەن ءسال كەمدىك تانىلادى. ءبىراق ءبىزدىڭ ويىمىزشا وسى فيلمدە ستسەناريست پەن رەجيسسەردىڭ تاعى ءبىر اسا ءماندى ماقساتى، ايتار ويى بولدى.
كينو اۋەلى ءسال توسىرقاۋلى باستالعانىمەن (بۇل مۇمكىن ءبىزدىڭ توسىرقاۋ بولار)، بيلەردىڭ تارتىسىنا كەلگەندە قىزا تۇسەدى. بۇل جەردەن قۇنانبايدىڭ بيلىكتى كوپكە سالىپ، شاريعاتپەن شەشىم شىعارىپ وتىرعانىن اڭعارتىپ وتەدى.
مارقۇم تاكەڭ (تالاسبەك اسەمقۇلوۆ) جارىقتىقتىڭ شەبەر قيۋلاستىرعان تارتىس سوزدەرى وتە ادەمى، شىنايى بەينەمەن ەكرانعا ەنگەن. وسىنداي تۇشىمدى سوزدەردىڭ ءبىرى، زەرە اجەمىز بەن قۇنەكەڭ اراسىنداعى مىنا ءبىر ءسوز الماسۋدا بايقالادى.
قۇنانباي: «بۇل ەلدى قالاي بيلەمەك كەرەك؟ اتالارىمنىڭ بارلىعى ءبي بولعان. مىنە ءوزىم دە تىزگىن ۇستاپ وتىرمىن. ءبىراق، وسى قازاقتىڭ جۇمباعىن شەشە الاتىن ەمەسپىن. ساجدەگە باسى تيمەگەن اساۋ ەل. جەڭە الماعان جاۋى، بىتىلمەگەن داۋى قالماعان ەل. ەندى مىنە، الاپاتى قاشقان، بازارى تارقاعان. بۋىننان العان دەرت اقىر سوڭىندا قولعا قيانات بولۋشى ەدى. بوس ۇستاساڭ قامشىنىڭ ساباعىنداي قولىڭدى كەسەدى، بەتىمەن كەتسە، كۇشكە سالساڭ، باسىڭا شىعاراسىڭ. نە ءجون سوزگە، نە تىزەگە كونبەيتىن بۇل ەلگە ەندى ءتاڭىردىڭ تەزى كەرەك سەكىلدى»، - دەيدى قاپامەن.
زەرە: «مەن قايدان بىلەمىن، قالقام؟ بۇل قازاق - تىزگىن ۇستاعانعا قاراپ سالتىن تۇزەيتىن ەل. ءجۇرىس تۇرىسىڭنان حالقىڭ ءمىن تاپپايتىن بولسىن، ادىلەتىڭدى كورىپ، دۇشپانىڭنىڭ ءوزى سىرتىڭنان قايران قالىپ، ءسۇيىنىپ تۇرسىن. وسىنداي ۇلگى بولساڭ، ءسوزىڭ دە ءوتىمدى بولادى. مەنىڭ بار بىلەتىنىم وسى. بىرەۋدىڭ ناقاق قانىن ارقالاما، قاراعىم!» دەيدى.
مەنشە كينونىڭ ەڭ نەگىزگى ايتار ويى وسى جەردە بەرىلگەن. العاشقى قۇنانباي ءسوزى ارقىلى جوعارىدا ءبىز اتاپ وتكەن تۇلعانىڭ ىشكى مۇڭى، ومىرلىك ماقساتى اشىلسا، ال ەكىنشى زەرە جاۋابىنان تۋرا بىزگە، بۇگىنگى ەلگە ايتىلعان ءۇندى ەستيمىز. شىنىندا زەرە ءسوزى ابدەن تولىسقان، بۇعان دەيىن تالاي داۋدى ادىلەتىمەن شەشكەن، اتاعى التى الاشقا جايىلعان قۇنانباي ءبي ءۇشىن جاڭالىق ەمەس. جاسىنان ەستىگەن، بىلگەن تاربيەسى سول. بۇل ءسوز بىزگە كەرەك. فيلمدەگى قۇنانباي وبرازى تۋرالى «تىم مۇڭشىل، قاتالدىق، قاھارلىلىق جوق» دەگەن ءبىراز الا- قۇلا پىكىردى دە ەستىپ قالعانىمىز بار. ءسوزىمىزدىڭ باسىندا ايتتىق كينو - بۇل كوركەم تۋىندى، ودان ءبىز ستسەناريست پەن رەجيسسەردىڭ قيالىن، ماقساتىن تانيمىز دەپ. ولاي بولسا ويلاپ كورىڭىزشى، بۇگىنگى كورەرمەنگە نە كەرەك؟ قاي تاقىرىپتى، نەنى ايتۋدى جانىمىز اڭساپ وتىر؟ ءبىزدىڭ قوعامعا نە جەتىسپەيدى؟ رەجيسسەر سول جەتىسپەگەن نارسەنى كورسەتىپتى بىزگە. ول - ادىلەت ەكەن.
سەنبەسەڭىز قاراپ كورىڭىز، كينوعا دا، اينالاڭىزعا دا. پاراسىز، تۋىسقاندىق، تانىس- ءبىلىسسىز شارۋا شەشىلە مە ءبىزدىڭ ەلدە؟ تۇگەنباي پارا المايدى، وتە ادال ادام دەگەنگە سەنەتىن ءبىر قازاق تاۋىپ بەرىڭىز. «بال ارالاستىرعان بارماعىن جالايدى» دەپ، ءتىپتى پارا العان شەنەۋنىكتى اقتاپ الاتىندار بار. سەبەبى ءبىزدىڭ قوعام سوعان ۇيرەندى، ادىلەتسىزدىك، پاراقورلىق ماشىققا اينالدى. بيلىك ءبىر توبە، حالىق ءبىر توبە، ديالوگ جوق، ءتۇسىنىسۋ جوق. الماتىدا مەكتەپ قابىرعاسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە، سىنىپ ىشىندە ەگەر مەن بيلىككە بارسام دەگەن تاقىرىپتا ءبىراز اڭگىمە ءوربىپ قالدى.
سوندا ءبىر توپ سىنىپتاسىمىز «اياماي جەيتىن ەدىم، قىمبات كولىك ءمىنىپ، اقشاعا شومىلىپ ءومىر وتكىزەر ەدىم» دەگەن پىكىردى قولداپ شىققاندا، مەن قارسى بولدىم. سونداعى ەستىگەن جاۋابىم: «سەن جەمەيسىڭ بە نە؟ ءبارى جەيدى عوي» دەگەن تاڭدانىس سۇراق بولدى. ياعني قازىرگى جاستار شەنەۋنىك بولۋعا، ءدال سول كوكەلەرى ىستەگەندى قايتالاۋعا دايىن. ادىلەت، ادالدىق دەگەن تاقىرىپ ولاردىڭ جانىن اۋىرتپايدى.
جوعارىدا كەلتىرىلگەن زەرە سوزىنە ءمان بەرەيىك: «بۇل قازاق - تىزگىن ۇستاعانعا قاراپ سالتىن تۇزەيتىن ەل. ءجۇرىس تۇرىسىڭنان حالقىڭ ءمىن تاپپايتىن بولسىن، ادىلەتىڭدى كورىپ، دۇشپانىڭنىڭ ءوزى سىرتىڭنان قايران قالىپ، ءسۇيىنىپ تۇرسىن» ، - دەيدى. ءبىز سول باياعى قازاقپىز، ءالى دە تىزگىن ۇستاعانعا قاراپ سالتىمىزدى تۇزەيمىز. ال تىزگىن ۇستاعاندار شە؟ سول قۇنانبايداي ما؟ مەن فيلمدەگى قۇنانبايدى ايتىپ وتىرمىن.
بۇكىل جۇرتتىڭ ءۇمىت كۇتىپ وتىرعان جوباسىنىڭ قانشاما ميلليون قارجىسىن ەكى ويلانباي، ەش قينالىسسىز قىلعىتا سالۋ قايدان ۇيرەنگەن ونەر؟ تىم جوعارعى جاعىن بىلمەيم، اكىمنەن كۇزەتشىگە دەيىن سارالاڭىز، كوز الدىڭدا جۇرگەننىڭ قايسىسىنان اقشاسىز ادىلەت كورە الدىڭ؟ كىمنەن ۇيرەندى؟ كىمگە قاراپ بوي تۇزەدى؟
قازاقتىڭ اسىل ەرى، ۇلى سۋرەتكەر جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «ۇلتتى ءسۇيۋ» اتتى ماقالاسىندا: «ەستەرىڭىزدە بولسىن: قارا حالىقتىڭ مادەنيەتتى بولۋىنان مادەنيەتتى كىسىنىڭ قازاق بولۋى قيىن، بالاسىنا وسى باستان ۇلت رۋحىن ءسىڭىرىپ، قازاق ومىرىنە جاقىنداتىپ تاربيەلەۋ كەرەك. ورىس تاربيەسىن العان بالا ۇلت قىزمەتكەرى بولا المايدى. قازاققا ايۋداي اقىرعان شەنەۋنىك تابىلۋى وڭاي؛ ەرىنبەي- جالىقپاي، باقىرماي، شاقىرماي ءىس بىتىرەتىن، تەرىسى قالىڭ، كونبىس، تاباندى قىزمەتكەر تابىلۋى قيىن. قازاققا زور كەۋدە اقسۇيەكتىڭ، اقشا جەگىش جالتىراۋىق شەنەۋنىكتىڭ، سۇلۋ ءسوزدى، قۇرعاق بەكتىڭ كەرەگى جوق؛ ادال كۇشىمەن وگىزدەي ورگە سۇيرەيتىن جۇمىسشى كەرەك. سول جۇمىسشى - وقىعاندار. بەكەرگە كەتكەن ساعات، بوسقا وتكىزگەن مينۋت - ۇلت ىسىنە زور شىعىن. وقىعاندار! بۇل ۋاقىت جان تىنىشتىق ىزدەيتىن، قىزىق قۋاتىن ۋاقىت ەمەس، قىزمەت قىلاتىن، ەڭبەك سىڭىرەتىن ۋاقىت. ويلاڭىزدار: حالىق ءبىز ءۇشىن ەمەس، ءبىز حالىق ءۇشىن تۋعانبىز، ولاي بولسا، مويىنىمىزدا حالىقتىڭ زور بورىشى، اۋىر جۇگى جاتىر»، - دەيدى.
وسىلاي سويلەپ، وسىلاي ارەكەت قىلاتىن شەنەۋنىك بار ما؟ سوندايدى ۇلگى قىلىپ، سونداي ەردىڭ سوڭىنان ەرگەن ەل بار ما؟ ءتىلىمىزدىڭ، ۇلتتىق رۋحانياتىمىزدىڭ، حالقىمىزدىڭ ساپاسىنا قاراساق، تۇرمىس- كۇيىنە، وقۋ- اعارتۋداعى ولقىلىقتارىنا قاراساق جانە بارعان سايىن دامىپ، زورايىپ ءوسىپ بارا جاتقان وزگە جۇرتقا، دامىعان ەلگە قاراساق، ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا ايتىلعان وسى ءسوزدىڭ ءمانى ءالى دە جويىلعان جوق. وندا اباي ايتپاقشى: ء«بىزدىڭ زامانداعى ەل جىلقى سەكىلدى. مۇنى اق قار، كوك مۇزدا قار توسەنىپ، مۇز جاستانىپ، ەتەگىن توسەك، جەڭىن جاستىق قىلۋعا شىداعان»، ەلمەن بىرگە مۇڭايىپ، ەلمەن بىرگە قينالىپ، جۇرتتى وزىندەي كورگەن ماشاقاتشىل عانا باعا الادى.
ۇركىتىپ، قورقىتىپ، زەكىپ، قويشا قايىراتىن جۇيە ءبىزدى دامىتپايدى دا، وسىرمەيدى دە. ءبىز قاتالدىقتى، زورلىقتى بىلەمىز. ادىلەت پەن ادالدىقتى ءالى تولىق بىلمەيمىز. ەندەشە بىزگە تەنتەكتى تيا بىلگەن، ادىلەتتى سۇيە بىلگەن، ەل قامقورى قۇنانبايلار كەرەك! ءبىزدىڭ پىكىر بويىنشا كينونىڭ ايتپاق ويى دا وسى بولعان. ماقالامىزدى «قۇنانباي» نەنى جوقتايدى دەپ باستاعان ەدىك.
ەندى ايقىندالدى، «قۇنانباي» ءبىراز زامان بۇرىن ءولىپ كەتكەن ادىلەتتى جوقتايدى! فيلمدەگى قۇنانبايدىڭ مۇڭى بۇگىنگى ءبىزدىڭ ادىلەتسىز قوعامنىڭ مۇڭى، ابدەن ورنىققان جەمقور جۇيەگە دەگەن نالا. بىزگە سونى كورسەتپەك بولدى رەجيسسەر، جانە ول كورىندى. فيلم تۋرالى العاشقى كەلگەن وي وسى بولدى.
ەسبول نۇراحمەت
«قامشى» سىلتەيدى
