ەكس- پرەزيدەنت اسقار اقايەۆ: بيلىكتى كونستيتۋتسياعا ساي تاپسىرا الماعانىما وكىنەمىن
ازاتتىق: - بيىل قىرعىزستان دەموكراتيالىق قوزعالىسىنىڭ 25 جىلدىعىن اتاپ ءوتتى. ءسىز دە بيلىككە وسى وزگەرىستەردىڭ دۇرمەگىندە كەلدىڭىز. مۇنداي كەزەڭدەردە بيلىككە كەزدەيسوق ادامدار دا كەلىپ جاتادى. ءسىز بيلىككە كەزدەيسوق كەلدىم دەپ ويلايسىز با، الدە بۇل جان- جاقتى ەكشەلىپ بارىپ جاسالعان قادام با؟
اسقار اقايەۆ: - مەنىڭشە، ەشقانداي كەزدەيسوقتىق بولعان جوق. راس، مەن ەشقاشان بيلىككە قىزىققان جوقپىن، ەڭ الدىمەن مەن عىلىم ادامىمىن. ءبىراق، تاعدىردىڭ جازۋىمەن پرەزيدەنت بولدىم. الدىما مۇنداي ماقسات قويماعان ەدىم. بيلىككە قالاي كەلگەنىمدى ءوزىڭىز قاراڭىز. ۇلكەن ساياساتقا قادامىمدى 1986 -جىلى، كرەملگە ميحايل گورباچيەۆ كەلگەن سوڭ باستادىم. سول جىلى مەنى قىرعىزستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى ەتىپ سايلاپ، ءبىلىم جانە عىلىم ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەتىپ تاعايىندادى. بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس ەدى، سەبەبى مەن ول كەزدە عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت- مۇشەسى ءارى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتا كافەدرا مەڭگەرۋشىسى ەدىم.
ورتالىق كوميتەتتە ۇزاق ىستەگەن جوقپىن. سول كەزدە ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىندا رەفورمالار باستالدى، مەنىڭ بۇل جونىندەگى كوزقاراسىم ءبىرىنشى حاتشى ابسامات ماساليەۆتىڭ كوزقاراسىمەن سايكەس كەلمەدى. ارادا ءبىر جارىم جىل وتكەندە عىلىممەن اينالىسۋ ءۇشىن قىزمەتتەن بوساتۋدى سۇرادىم. ول قارسى بولمادى. عىلىم اكادەمياسىنا كەتتىم، وندا مەنى ءبىرىنشى ۆيتسە- پرەزيدەنت ەتىپ سايلادى. ساياساتقا 1989 - جىلى قايتىپ ورالدىم. سول جىلى حالىق اراسىنان بالاما دەپۋتاتتار سايلانعانى وزىڭىزگە ءمالىم. ماعان «بارلىق وداقتاس رەسپۋبليكالار عىلىم اكادەميالارىنىڭ پرەزيدەنتتەرى ءوز كانديداتۋرالارىن ۇسىنىپ جاتىر» دەدى. مەنىڭ قارسىلىعىما قاراماستان، اكادەميا مۇشەلەرى مەنى ۇسىندى، ءسويتىپ مەن س س س ر حالىق دەپۋتاتى بولىپ سايلاندىم.
...
- توپچۋبەك تۇرعىناليەۆ باستاعان دەمكوراتيالىق كۇشتەر «اق ءۇيدىڭ» الدىندا تۇرعان 1990 - جىلدىڭ قازان ايى ەسىمىزدە. سودان سوڭ عيماراتتان جاس دەپۋتات ومىربەك تەكەبايەۆ جۇگىرىپ شىقتى دا، ءسىزدىڭ پرەزيدەنت بولىپ سايلانعانىڭىزدى حابارلادى، سوسىن ءسىزدىڭ باسىڭىزعا ۇلتتىق قالپاقتى كيگىزدى. بۇدان سوڭ ءسىز ءسوز الىپ، قىرعىزستاننىڭ «دەموكراتيا ارالى» بولاتىنىن ايتتىڭىز. ءسىز دەموكراتيا تولقىنىمەن بيلىككە كەلگەن سوڭ وسىلاي دەدىڭىز بە، الدە شىنىمەن وسى يدەالدارعا سەندىڭىز بە؟
- بىرىنشىدەن، سول كەزەڭدە عىلىمي ورتادا ناعىز دەموكراتيا سالتانات قۇرىپ تۇرعان. سەبەبى، زەرتحانا مەڭگەرۋشىسىنەن باستاپ عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتىنە دەيىن بارلىعى سايلاۋ جولىمەن تاعايىندالاتىن. كەيدە ءتىپتى بالامالى جولمەن سايلاناتىن. ەڭ العاش مەن 1970 - جىلى دەموكراتيالىق جولمەن زەرتحانا مەڭگەرۋشىسى بولىپ سايلاندىم. بۇل ورىنعا كانديدات بولماسام دا، ۇجىم مەنى تاڭدادى. 1980-جىلدارداعى سسسر- داعى دەموكراتيانىڭ العاشقى تولقىنى ءدال وسى عالىمداردىڭ اراسىنان شىققانى بەلگىلى. اكادەميك ساحاروۆتى، اكادەميك رىجكوۆتى ايتساق تا جەتكىلىكتى.
- دەموكراتيانىڭ باستى قاعيداسى - ءادىل سايلاۋ. حالىق مەملەكەت باسشىلارىن سايلاۋ ارقىلى ءوز بيلىگىن جۇزەگە اسىرادى. 2005 -جىلى پارلامەنت سايلاۋىنىڭ ءادىل وتكەنىنە جۇرتتىڭ كوبى سەنبەدى. سوندىقتان حالىق كوشەگە شىقتى، ولار ايماقتارداعى مەملەكەتتىك اكىمشىلىك عيماراتتارىن باسىپ الدى، بۇل وزىڭىزگە ايان. سول جولى پارلامەنتكە قىزىڭىز بەرمەت پەن ۇلىڭىز ايدار دا سايلاندى. سول جولى سايلاۋدىڭ ءادىل وتكەنىنە سەنەسىز بە؟
- قىزىم بەرمەت جايلى ايتسام، ول ءادىل جولمەن سايلاندى. باكيەۆ پرەزيدەنت بولعان سوڭ ول قايتادان سايلاندى، ءبىراق وعان ماندات بەرمەي قويدى، مۇنى بىلەسىز. بەرمەتتى مەنىڭ قاتىسۋىمسىز- اق سايلادى. بۇعان دەيىن ول شەتەلدەن قىرعىزستانعا كومەك اكەلدى، ەلىمىزگە اگا- حان قورىن كىرگىزدى. ول پارلامەنتكە بيلىك ءۇشىن كەلگەن جوق، حالىققا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن كەلدى. ال، جالپى سايلاۋ تۋرالى ايتساق، كەز كەلگەن سايلاۋدىڭ كەمشىلىكتەرى بولادى. بالكىم، 2005 - جىلى دا كەم- كەتىك تۇستار بولعان شىعار. ءتىپتى ەڭ دامىعان ەلدەردىڭ وزىندە مۇنداي جاعدايلار بولىپ جاتادى. ءبىراق، سول جولى سىرتقى كۇشتەر ۇلكەن ءرول وينادى دەپ ويلايمىن.
- سۇحباتتارىڭىزدا ءسىزدى بيلىكتەن كەتىرۋگە ا ق ش مۇددەلى بولدى دەگەندى تالاي مارتە ايتتىڭىز. وسى قيسىنعا سەنەر بولساق، 2010 - جىلى باكيەۆتى تاقتان تايدىرۋعا دا امەريكا ۇلەس قوستى ما؟ الدە مۇندا باسقا كۇشتەر بولدى ما؟
- 2005 - جىلعى مەملەكەتتىك توڭكەرىسكە كەلسەك، امەريكالىقتار ريەۆوليۋتسيانى دايىنداپ جاتقانىن اشىق ايتىپ ءجۇردى. ا ق ش ەلشىسى ستيۆەن يانگ ءتىپتى مەملەكەتتىك دەپارتامەنتكە وپپوزيتسيانى قولداعان مازمۇندا حات جازدى. مەملەكەتتىك دەپارتامەنت وكىلى ريەۆوليۋتسيانىڭ ءساتتى وتكەنىن، قىرعىزستاندا بيلىك اۋىسقانىن مالىمدەدى. ساراپشىلار دا بۇل تۋرالى اشىق ايتتى. ال 2010 - جىلى باكيەۆتى ا ق ش ەمەس، حالىقتىڭ ءوزى الىپ تاستادى. ونىڭ ساياساتى حالىققا ۇنامادى. ول كەزدە امەريكا باكيەۆتى قولداپ وتىرعان.
- بيلىكتە بولعان كەزىڭىزدە «قىرعىزستاننىڭ باستى بايلىعى - ادام رەسۋرستارى» دەگەندى ءجيى ايتاتىنسىز. ءبىراق، 1990- جىلدارى، 2000- جىلداردىڭ باسىندا ءبىزدىڭ ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگى ءناپاقا تابۋ ءۇشىن شەتەلگە كەتتى. ال جوعارى ءبىلىمدى ماماندار بازارعا ساۋداعا شىقتى. قىرعىزستان وسى رەسۋرستارىنىڭ ءبىرازىن جوعالتىپ العان جوق پا؟
- تەك قىرعىزستاندىقتار ەمەس، باسقا مەملەكەتتەردىڭ ازاماتتارى دا شەتكە كەتىپ جاتتى. ول ءبىر قيىن كەزەڭ بولاتىن. دەگەنمەن، ميگراتسيانىڭ ەڭ ۇلكەن تولقىنى 2005 - جىلدان سوڭ باستالدى. جۇمىس ورىندارى ازايىپ، ينۆەستورلار قۋىلدى. ميلليون قىرعىز 2005 - جىلدان سوڭ شەتكە كەتتى. ءبىز بيلىكتە بولعان كەزدە قىرعىزستاندا تەك قىرعىزدار عانا ەمەس، باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ دە قالۋىنا جاعداي جاسادىق. ماسەلەن، ورىس تىلىنە رەسمي مارتەبە بەردىك. ءبىراق، ول تۇستا ميگراتسيانىڭ بولۋى زاڭدى ەدى. دەگەنمەن، نەگىزگى تولقىن 2005 - جىلدان سوڭ باستالدى.
- ءسىز بيلىكتە بولعان كەزدە قولعا الىنعان كوپتەگەن ەكونوميكالىق باعدارلامالار مەن جوبالار جۇزەگە اسپاي قالدى. ماسەلەن، قايىڭدى قانت زاۋىتى، كانت سەمەنت- شيفر كومبيناتى، پاكىستاندىقتار سالۋعا ءتيىس بولعان فارماتسيەۆتيكا زاۋىتى، جالال- ابادتاعى بالالار تاعامدارى فابريكاسى. بۇعان نە سەبەپ؟ ءسىزدى اينالاڭىزداعىلار الدادى ما؟
- مەنى الدادى دەپ ايتا المايمىن. مۇنىڭ ءبارى كادرلار دايىندىعىنىڭ ناشارلىعىنان. ول كەزدە جۇرتتىڭ بارلىعى جاۋىر بولعان سوۆەتتىك جوسپارلى جۇيەمەن جۇمىس ىستەدى. ماسەلەن، شۋ وبلىسىنداعى جوبالاردى كىم قاداعالادى؟ بەلگىلى شارۋاشىلىق مامانى، پرەمەر- مينيستر اپاس جۇماعۇلوۆ. ول ەكى زاۋىتتى ىسكە قوسۋى ءتيىس بولعان، ءبىراق ول ىستەي المادى. بىزدە بىردەن «اقشانى جىمقىرىپ كەتكەن» دەيدى. الايدا، ول جاڭا نارىق جاعدايىنا بەيىمدەلمەگەندىكتەن جۇمىستىڭ رەتىن كەلتىرە المادى. دەگەنمەن، ول كەزدە ىسكە قوسىلعان باسقا دا جوبالار بولدى عوي. سولاردىڭ ءبىرى - توقماق شىنى زاۋىتى. بىزگە گەرمانيادان ينۆەستورلار كەلىپ، بۇكىل ايماقتى شىنىمەن قامتاماسىز ەتەتىن كومبينات اشتى، بىشكەكتە تەمەكى فابريكاسى جۇمىسقا كىرىستى.
جۋرناليستەر مۇنداي كۇيرەۋ ءبىزدىڭ ەلدە عانا بولدى دەپ كورسەتكىسى كەلەدى. نەگىزىندە ولاي ەمەس، باسقا مەملەكەتتەردە دە وسىعان ۇقساس جاعداي قالىپتاستى. قازاقستاننىڭ وزىندە قانشا زاۋىت قيراپ قالدى؟ ءيا، 2001 - جىلعا دەيىن بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالار مەن ءبىزدىڭ ەلدەگى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىندە كوپ ايىرماشىلىق بولعان جوق. بۇدان سوڭ قازاقستاندا مۇناي دوللارى، تۇركىمەنستاندا گاز دوللارى پايدا بولدى، ءسويتىپ ولار بىزدەن العا وزىپ كەتتى.
- 2005 - جىلعى ناۋرىزداعى وقيعالارعا قايتا ورالساق. سول كەزدەگى وپپوزيتسيا وكىلدەرى ءالى كۇنگە دەيىن ناۋرىزدىڭ 23 مەن 24-ىندە سىزبەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، پارلامەنت سايلاۋىنىڭ ناتيجەسىن جوققا شىعارىپ، جاڭا سايلاۋ تاعايىنداۋدى ۇسىنعاندارىن، ءسىزدىڭ پرەزيدەنت سايلاۋىنا تۇسۋدەن باس تارتپاي قويعانىڭىزدى ايتادى. بۇعان وكىنبەيسىز بە؟
- 2005 - جىلعى سايلاۋعا تۇسپەيتىنىمدى 2004 - جىلى- اق مالىمدەگەنمىن. بالكىم، بۇل - مەنىڭ قاتەلىگىم بولعان شىعار. كەيىن وسى مالىمدەمەمنىڭ تاسپاسىن ىزدەپ كورەمىن. مەن مۇنى بىرنەشە رەت ايتقانمىن، مۇنى كوپ جۇرت ەستىدى. مۇمكىن، بوريس ەلتسين سياقتى ۇندەمەي كەلىپ، سوڭعى كۇنى بيلىك تىزگىنىن ءىزباسارىما قالدىرۋ كەرەك پە ەدى؟ ءبىراق، پرەزيدەنتتى حالىقتىڭ ءوزى سايلاعانىن قالادىم. مۇنى ا ق ش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنىڭ وكىلىنە دە ايتتىم. «ەگەر دەموكراتيانى دامىتقىلارىڭىز كەلسە، سايلاۋ وتكىزۋگە كومەكتەسىڭىزدەر» دەدىم. قازىر تەك ءبىر- اق نارسەگە - بيلىكتى كونستيتۋتسيالىق جولمەن تاپسىرا الماعانىما وكىنەمىن. باسقا ەشقانداي وكىنىشىم جوق. ەگەر ناۋرىزدا ريەۆوليۋتسيا بولماعاندا، كۇزدە سايلاۋ وتەر ەدى.
- باتىستا جاقسى ءبىر ءداستۇر بار. وكىلەتى اياقتالعان مەملەكەت باسشىلارىنىڭ وزىنە «پرەزيدەنت مىرزا» دەپ سويلەيدى. مەنىڭشە، بۇل دۇرىس. كەزىندە مەملەكەت ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى قولىنا العان ادام بۇل جاۋاپكەرشىلىكتى ءومىر بويى ارقالاپ ءجۇرۋى كەرەك. ال ءسىز قىرعىزستان ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەسىز بە؟
- ارينە، قىرعىزستان ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەمىن. ەلدە جاعداي ناشارلاسا، مەنىڭ دە جۇرەگىم اۋىرادى. ءبىراق، ءسىزدىڭ سيپاتتاماڭىزبەن تولىق كەلىسپەيمىن. مەنىڭشە، باكيەۆكە «پرەزيدەنت مىرزا» دەۋگە بولمايدى، سەبەبى ول قانشاما ادامنىڭ قانىن توكتى. ءوزىم دە ەشكىمنەن مەنى وسىلاي اتا دەپ تالاپ ەتپەيمىن. مەنى ەشكىم ولاي اتامايدى دا. ءبىراق، ريەۆوليۋتسيا ەلىمىزدىڭ دەموكراتيالىق دامۋىنا قارسى ايبالتاعا اينالعانىنا قىنجىلامىن.
- مەملەكەت ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەمىن دەپ وتىرسىز. قازىرگى جانە بولاشاق ساياساتكەرلەرگە قانداي اقىل قوسار ەدىڭىز؟ قانداي قاتەلىكتەر جىبەرمەۋ كەرەك؟
- بولاشاق باسشىلارعا ايتارىم: قىرعىزستاندى دەموكراتيالىق دامۋ جولىنا قايتا ءتۇسىرۋ كەرەك. قىرعىزستاندا مۇناي مەن گاز جوق. تۇركىمەنباشى كەزىندە ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن عىلىم اكادەمياسىن جابۋ كەرەك دەگەن. «نەگە؟» دەپ سۇراعانىمدا، ول: «ءبىزدىڭ عاسىرعا مۇناي مەن گازىمىز جەتەدى» دەپ جاۋاپ بەرگەن. بۇل دا ءبىر جاعىنان ءجون ءسوز. تۇركىمەنستان گازىن ءوندىرىپ، دامىپ جاتىر. ولاردا ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن اكادەميا جوق. ءتىپتى وپەرا جانە بالەت تەاترى جابىلىپ قالعان.
ال قىرعىزستاننىڭ مۇنايى مەن گازى جوق. بىزدە سۋ بار. 21- عاسىردا مۇناي- گاز ەمەس، سۋ باستى ءرولدى وينايتىن بولادى. بولاشاق ۇرپاقتارعا قىرعىزستاندى قايتادان قۇقىقتىق مەملەكەت ەتۋگە كەڭەس بەرەر ەدىم. قىرعىزستاننىڭ باستى رەسۋرسى - ادامدار. جاستاردى وقىتۋ كەرەك. قاتەلىك جىبەرمەۋ ءۇشىن الدىمەن قاتەلەسىپ كورۋ كەرەك. بيلىككە مەملەكەت پەن حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن كوزىقاراقتى باسشىلار كەلۋى ءتيىس.
سۇحباتتى ورىسشادان ىقشامداپ اۋدارعان - مۇحتار ەكەي
«ازاتتىق»
