دومنا پەشى كومەيىنەن سارقىراعان شويىن سەلى - فوتو
بۇل تۋرالى رەسپۋبليكالىق «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ بۇگىنگى سانىندا جاريالانعان «دومنا جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى» دەگەن ماقالادا جازىلعان.
ونىڭ ەرەكشەلىگى نەدە دەلىنگەندە، تەمىرتاۋدا بۋىرقانا باستاعان مەتاللۋرگيا الىبىنىڭ تىنىسىنا تىڭ كۇش ءبىتىرۋشى ءبىرىنشى دومنا پەشى كومەيىنەن شويىن سەلىنىڭ سارقىراپ اعۋى قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىندا جاڭا بەتبۇرىس جاسالعاندىعىن ءبىلدىردى.
ءبارىن باسىنان ايتالىق. ورتالىق قازاقستان ايماعىندا ۇلكەن مەتاللۋرگيا زاۋىتىن سالۋ يدەياسى وتكەن عاسىردىڭ 30- جىلدارىندا العا قويىلعان ەدى. بۇل ماسەلەنى گەولوگ- عالىمدار قانىش ساتبايەۆ پەن ميحايل رۋساكوۆ الدەنەشە رەت كوتەردى. الايدا، سول كەزدە شيكىزات بازاسى تولىق زەرتتەلە قويماعاندىقتان، ك س ر و قارا مەتاللۋرگيا حالىق كوميسسارياتى ۇسىنىستارعا ءبىراز جىلدان سوڭ عانا ءمان بەرە باستادى. اقىرىندا سوعىس ءورتىنىڭ ءورشىپ تۇرعان شاعىنا قاراماستان سايىن دالانىڭ توسىندە 1943 -جىلى سالالىق كاسىپورىن سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانىپ، قۇرىلىس جۇمىستارى قولعا الىندى. كىشىگىرىم سەحتاردىڭ وسۋىنە بايلانىستى 1957 - جىلى العاشقى دومنانىڭ ىرگەتاسى قالاندى. بۇكىلوداقتىق ەكپىندى كومسومولدىق قۇرىلىس بولىپ جاريالانۋى دا وسى كەز. جان- جاقتان اعىلعان جاستاردىڭ جالىنداعان كۇشىمەن ەكى- اق جىلدا ىسكە قوسىلدى. تۇڭعىش شويىن مىنە، وسى پەشتە قورىتىلدى.
قازاقستان ماگنيتكاسى. 1960 - جىلعى 3 - شىلدە. العاشقى شويىن الىنعان كۇن.
قازىر ويعا الىنسا قىزىق، تاريحي وقيعا ءوزى ورايلاستىردى ما، نە تاعدىردىڭ بۇيىرتۋى ما، سونىڭ قارساڭىندا دنەپرودزەرجينسكىدەن گورنوۆويشى بولىپ ورالعان ءبىر توپ قازاق جىگىتتەرى ىشىنەن نۇرسۇلتان نازاربايەۆقا وسى ىسكە ارنايى ىرىكتەلگەن بريگادا قۇرامىندا ءبىرىنشى شويىن قورىتۋ قۇرمەتى ءتيدى. گورنوۆويلاردىڭ ءبارى ارمانداۋشى ۇلكەن سەنىمدى اقتاۋ ءۇشىن ساڭلاق ارىپتەستەرىمەن قويان- قولتىق شويىن قۇيىسقان سول كۇن بولاشاق پرەزيدەنتىمىزدىڭ ەڭبەك جولىنداعى بەدەرلى بەلەسپەن بىرگە ەل تاريحىنداعى التىن ارىپپەن جازىلعان كۇندەردىڭ ءبىرى بولىپ قالدى.
بۇل وقيعا قالاي بولىپ ەدى؟ ! وعان تىكەلەي كۋا بولعان، كورىپ- بىلگەنىن «الاتاۋدان ۇشقان اقيىق» اتتى ماقالاسىندا جازعان كورنەكتى قالامگەر امەن ازييەۆ سۋرەتتەمەسىنىڭ ءبىر تۇسىنا كوز جۇگىرتىپ كورەلىكشى. الدىمەن ايتارلىعى، وندا باياندالعانداي شويىن الۋ ءبىر كۇندىك قانا جۇمىس بولماپتى، ءۇش كۇن دايىندىق جۇرگىزىلىپتى. ء«بىر كۇن بۇرىن كۇندىز ۆاسيليي ۆەرەتنيكوۆتىڭ، ميحايل بۋلىگيننىڭ جانە بوريس ياگوۆيتوۆتىڭ مايتمالمان مەتاللۋرگتەردەن جاساقتالعان بريگادالارى بىرىگىپ، دومنانىڭ اۋقىمى ۇلكەن وڭەشىنە كەپكەن اعاش شپالداردى ساڭىلاۋلاپ، تەكشەلەپ قالاۋعا كىرىستى. بارلىق گورنوۆويلار، گازوۆيشيكتەر، مەحانيكتەر مەن ەلەكتريكتەر ءجىتى قيمىلعا كوشتى.
كەشكە قاراي بيىكتەگى بۋنكەردەن كوكستەلگەن كومىر ءتۇسىرىلدى، ونىڭ ۇستىنە سوكولوۆ- سارىباي كەنىشىنەن الدىن الا جەتكىزىلگەن تەمىر رۋداسى، ىرگەدەگى سولونيچكادان اكەلىنگەن اك تاسى سالىندى. ەكى مىڭ تونناعا جۋىق وسىنشا «ازىق» (شيحتا) دومنانىڭ تىك شاحتاسى بويىنا تولتىرىلدى. دومناعا وت بەرۋ نيكولاي ۆەرەمەەنكو باسقارعان بريگادانىڭ ۇلەسىنە ءتيدى. جاۋاپكەرشىلىكتى جەتە تۇسىنگەن جانە نەگە بولسا دا ءازىر تۇرعان ساقاداي- ساي جىگىتتەردىڭ اراسىندا اقات نابيبۋللين، ساياسات قابدۇلوۆ، تولەگەن ادام - يۋسۋپوۆ، نۇرسۇلتان نازاربايەۆ، مۇرات مۇحامەتجانوۆ، بولات كارىموۆ بار ەدى. كەشكى ساعات 18 دەن 37 مينۋت وتكەندە اۋا ۇرلەيتىن تەتىك اشىلدى. وت دۇلەيى ۇدەپ، بولات دەنە ءتىرىلىپ قويا بەردى. ساعات سايىن جانارتاۋداي كۇركىرەگەن ءۇن كۇشەيىپ، ەستى الدى. ەرتەڭىندە جاي جانە سۇيىق وتىننىڭ ورنىنا گاز ۇرلەندى. قۇجىراداعى كەشەگى وت ودان سايىن لاۋلاپ، دومنانىڭ كۇنگە پارا- پار دۇلەي قىزۋى 1000 گرادۋسقا تاقالدى.
ءبىر ساتتە وبەر- ماستەر ك. گەراشەنكو مەن گورنوۆوي ا. نابيبۋللين وتقا ءتوزىمدى قاپاستىڭ اۋزىن بۇرعىلى نايزامەن بۇزىپ جىبەردى. جارقىراعان جالىن، قىپ- قىزىل شوق ساپ- سارى الا وزەن ناۋانىڭ ۇستىنە لاپ قويدى. شىجىلداعان، شاشىراعان التىن ۇشقىندار كوبەيدى. كەڭ سەح ءىشى كۇندىزگىدەي سان نۇرلى ساۋلەگە تولدى. ءدال وسى شاقتا كوكتەگى كۇننىڭ وت الاۋى ادام بالاسىنىڭ عاجاپ ونەرى ارقاسىندا دومنا پەشىنىڭ اۋزىنان قۋاتتى وزەن ءتارىزدى اقتارىلىپ جاتقان سىقىلداندى. قازاقستان تاريحىندا التىن ارىپپەن جازىلاتىن بۇل وقيعا 1960 -جىلدىڭ 3 - شىلدەسىندە ساعات 15-تەن 07 مينۋت وتكەندە جۇزەگە استى. وعان قاتىسۋشى گورنوۆويشىلارمەن بىرگە نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تا «قارمەت زاۋىتى. تۇڭعىش قازاقستان شويىنى. 1960 ج. VІІ» دەپ بەتىنە بەدەرلەنگەن مەدالونداردى قۇيىپ الىپ، كەۋدەسىنە تاقتى»، دەپ بەينەلەيدى.
ال تولەگەن ادام- يۋسۋپوۆتىڭ ەسكە الۋى بويىنشا، سول كۇنى جۇمىسقا جىگىتتەردىڭ ءبارى ۇلكەن تولقىنىسپەن كەلىپتى. ءبىر جاعىنان وزدەرىنە كورسەتىلگەن جوعارى جاۋاپكەرشىلىك كوڭىل ابىرجىتسا، سونداي- اق، قانشا ايتقانمەن ءوندىرىستىڭ اتى ءوندىرىس قوي، اياق استىنان الدەبىر اعاتتىق ءىستى بۇلدىرە مە دەگەن قاۋىپ قوبالجىتادى. ىسكە كىرىسكەندەرىندە پەش الدىنداعى اتقىعان وت- جالىنمەن ارباسۋدان قايمىقپاۋدى، شويىن تاسقىنىن ءبىر ارناعا جىبەرۋدى قالت ەتكىزبەۋدى، اعىلعان بەتتە ىلە- شالا قىپ- قىزىل وتقا اينالىپ، سۇراپىل الاۋ لاپ بەرگەندە ۇرىكپەي، سەسكەنبەي، تايسالماي قيمىلداۋدى ءبىرىنشى رەت اتقارماق جىگىتتەردىڭ كوپتەن بەرى سوعان ۇيرەنىپ كەتكەندەي ءجىتى ءىسى قۋانتىپ سالا بەرگەن ەكەن.
ولاردىڭ جۇمىسىنا تىلەۋقور بولا جينالعان مىڭداعان ادامداردىڭ ورتاسىندا كوپتىڭ ءبىرى بولىپ وسىناۋ ءساتتى ءوز كوزىمەن كورگەن، سول كەزدەگى مارتەن سەحىنىڭ كرانشىسى التىنبەك اسانوۆ اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، جۇرتتىڭ ۋرالاعان داۋىسىنان بۇكىل قالا ءدۇر سىلكىنىپ، شاتتىق ۇندەر قۇلاق تۇندىرادى.
سودان كەيىن دومنا جۇرەگىن سوقتىرۋشىلار قاتارىنا دنەپرودزەرجينسكىلىك تۇلەكتەر تولەۋتاي سۇلەيمەنوۆ، قابيدوللا سارەكەنوۆ، ساتىبالدى يبراگيموۆ، راحمەتوللا جاناربايەۆ سەكىلدى كىلەڭ سايدىڭ تاسىنداي ىستەرىنە جەتىك جىگىتتەر قوسىلىپ، ءوندىرىستىڭ وسىناۋ ماڭىزدى بۋىنىن ورلەتەدى.
- ءار ۋاقىتتىڭ ادام مىنەزىنە، كۇش- قايراتىنا، قالا بەردى قوعامداعى بەلسەندىلىگىنە اسەر ەتەر ءبىر ەرەكشەلىگى بولاتىن شىعار دەپ ويلايمىن. ءبىزدىڭ جالىن اتقان جيىرماداعى كەزىمىز سونداي ساتكە، سونىڭ وزىندە ماقتانىشپەن اتايتىنىمىزداي قازاقستان ماگنيتكاسىنىڭ جۇلدىزى جارقىراعان، مارتەبەسى بيىكتەگەن شاققا تاپ كەلۋىن ايتساڭىزشى. وتاندىق قارا مەتاللۋرگيانىڭ الىبى پايدا بولۋىن پاش ەتۋىمەن عانا ەمەس، حالقىمىزدىڭ قانشاما ۇلاندارىن قاناتتاندىردى دەسەڭىزشى. ءبارىمىز تەمىرتاۋ مەكتەبىنىڭ تاعىلىمىنان نۇرسۇلتان نازاربايەۆپەن بىرگە ءوتىپ، وسكەنىمىزدى زور ماقتانىش سانايمىز، - دەيدى ەلباسىنىڭ كەشەگى ەڭبەكتەس سەرىكتەسى، بۇگىندە ەلگە تانىمال ازامات قابيدوللا سارەكەنوۆ اعا.
بولاشاق پرەزيدەنتپەن بىرنەشە جىل شويىن قورىتىسقان، سىيلاستىقتارى دا جاراسقان ك س ر و- نىڭ قۇرمەتتى مەتاللۋرگى، «قۇرمەت بەلگىسى»، «پاراسات» وردەندەرىنىڭ يەگەرى ۆلاديمير كولباسامەن سويلەسكەنىمىزدە سول كەزدەرى يىق تىرەستىرە ەڭبەك ەتكەندەرىن ءاردايىم مەرەي تۇتا سويلەيتىنىن قالايشا ايتپاسپىز. ۋكراينانىڭ ايگىلى «ازوۆستال» مەتاللۋرگيا الىبىنان تەمىرتاۋعا جىبەرىلگەن بۇل كىسى بىرنەشە جىل بويى بولاشاق تۇڭعىش پرەزيدەنتپەن بىرگە جۇمىس ىستەگەندەردىڭ ءبىرى بولاتىن.
«بىزدەر سول ۋاقىتتاردا قورىتقان شويىندارىمىزدى ەسەپتەپ كورمەسەك تە، ءجۇز مىڭداعان تونناعا جەتكەندىگىنە داۋ جوق. ول ءوز ارىپتەستەرىنەن شەبەرلىگى كوش ىلگەرىلىگىمەن، كاسىبىنىڭ قىر- سىرىنا زەرەكتىگىمەن، ىسىنە سەنىمدىلىگىمەن، قاشاندا قايراتتى جىگەرىمەن ءبارىمىزدى باۋرايتىن. ءبىرىنشى شويىن الىنۋ وقيعاسىنا قاتىسۋعا كەلگەن اكادەميك قانىش ساتبايەۆتىڭ ورتامىزدان نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ قيمىلىنا نازارى اۋىپ، سوزگە تارتقانى ەسىمدە. ارينە، جايدان- جاي ەمەس ەكەن. ۇلى ادامنىڭ كىسى تانىعىشتىعىنا كەيىننەن كوزىمىز جەتتى عوي. باقىتىما بۇيىرتقانى شىعار، نازاربايەۆپەن ەڭبەك ارقىلى جاقىن ارالاسىپ، سىيلاس بولىپ كەتكەنىمدى مارتەبە تۇتامىن.
تەمىرتاۋ. 2010 -جىلعى 2 - شىلدە. ەلباسىنىڭ ەجەلگى مەتاللۋرگ سەرىكتەرىمەن مەرەكەلىك بالقىماعا قاتىسقان ءساتى.
باستاپقىدا نازاربايەۆ ەكىنشى، مەن ءۇشىنشى دارەجەلى گورنوۆويشى بولدىم. ىسىنە ەشقانداي ەنجارلىق بولمايتىن، شويىن اعاتىن جىرانى الدىن الا تازالاپ، قۇرال- جابدىقتاردى، مەحانيزمدەردى مۇقيات تەكسەرىپ، جۇمىستىڭ كىدىرىسسىز اتقارىلۋىنا دايىندىقتى قاتتى قاداعالايتىن. كورىپ تۇرىپ قالايشا ۇلگى الماسقا؟ ! ءبىز دە مىندەتىمىزدى مۇلتىكسىز اتقارۋعا ۇيرەندىك. سونىڭ ارقاسىندا شويىن ءاردايىم كەستەدەن اۋىتقىماي، ءارى ساپالى قورىتىلاتىن.
ارعىن ءجۇنىسوۆتىڭ «ءبىزدىڭ پرەزيدەنت - مەتاللۋرگ. ءومىردىڭ ىستىق- سۋىعىن جاستايىنان حالىقپەن بىرگە كورگەن. سوندىقتان ەلىنە قاجىماي ەڭبەك ەتۋ دە، ەلدى بىرىكتىرۋ دە، ەكونوميكانى دامىتۋ دا ءبارى- ءبارى قولىنان كەلىپ وتىر» دەگەنىندەي، ءوز ورتامىزدا قالىپتاسقان ادالدىق، ادامگەرشىلىك، ساليقالىق قاسيەتتەرى كەيىننەن مەملەكەت باسقارۋدا ايرىقشا جارقىراي كورىنىس بەرگەندىگىنە قۋانامىز» ، دەپ ەدى ۆلاديمير فەدوروۆيچ سوڭعى ءبىر كەزدەسۋىمىزدە.
ءبىز شويىن قورىتۋدىڭ ءبىر ءساتىن ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ بۇل وقيعانىڭ 50 جىلدىعىنا ارنالعان مەرەكەلىك راسىمىنە قاتىسۋىنان كورە العان ەدىك. باسقا كيىز قالپاق، ۇستىنە كيىز كيىم كيىپ، قولعا ۇزىن ساپتى كوسەۋ ۇستاپ، ونىمەن پەشتىڭ اۋزىن كوسەپ جىبەرگەندە، استاۋعا قىپ- قىزىل شويىن بالقىماسى قۇيىلا جونەلگەن مەزەتتە كانىگى مەتاللۋرگتەردىڭ ءوزى ۇمىتىلماعان شەبەرلىككە قىزىعىپ، ءسۇيسىنىپ قاراپ قالعاندىعى ەسىمىزدە. پرەزيدەنت باستاپ بەرگەن ءىستى جاس گورنوۆويلار سەرگەي جمۋرين مەن نۇرلان الىپبايەۆ ءىلىپ اكەتىپ، اعا بۋىن ۇلگىسىنە ساي ەكەندەرىن كورسەتتى.
سوندا قۋانىشتان ءجۇزى جارقىراعان نۇرلاننىڭ «قاي ەلدىڭ ازاماتى ءوز پرەزيدەنتىمەن بىرگە دومنادان شويىن قورىتىپ كورىپتى. نۇرسۇلتان اعانىڭ ەڭبەك جولىن گورنوۆوي بولىپ باستاعاندىعىن بالا جاسىمنان ءبىلۋشى ەدىم. جاستايىمنان وسى ماماندىقتى مەڭگەرۋدى قالادىم. اۋىلدان تەمىرتاۋعا كەلۋىمنىڭ سەبەبى دە سول بولدى. ماقساتىما جەتتىم. ناعىز گورنوۆويشى ەكەنىمدى پرەزيدەنت پەن ەڭبەكتەس سەرىكتەستەرىم الدىندا دالەلدەي الۋىم - ءومىرىمنىڭ ەڭ ءبىر باقىتتى ءساتى بولدى. نۇر- اعانىڭ «تەمىرتاۋ - مەنىڭ تاعدىرىم» دەپ ايتقانىنداي، تەمىرتاۋ مەنىڭ دە تاعدىرىما اينالدى» ، دەگەن ءسوزى قويىن داپتەرىمىزدە ساقتالىپ قالىپتى.
مۇنان كەيىن ەلباسى مەتاللۋرگتەردىڭ مادەنيەت سارايىندا وتكەن جيىندا سويلەگەن سوزىندە «بۇل تاريحي ءمانى زور وقيعا بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا. بۇدان جارتى عاسىر بۇرىن ەلىمىزدە بۇرىن- سوڭدى بولماعان ونەركاسىپ الىبى دۇنيەگە كەلدى. سارىارقا توسىندەگى سول تۇستاعى شاعىن تەمىرتاۋ قالاسى قايناعان ءوندىرىس ورتالىعىنا اينالدى. وسىندا تۇڭعىش شويىن قورىتپاسى الىندى. توقسانىنشى جىلداردىڭ ەلىمىز ءۇشىن كۇردەلى كەزەڭ بولعانىن بىلەسىزدەر. دەر كەزىندە قۋاتتى ينۆەستور تارتا العانىمىزدىڭ ارقاسىندا كومبيناتتى امان ساقتاپ قالدىق. ءبىز داعدارىس سالدارىن دۇبىرمەن ەمەس، سابىرمەن ەڭسەردىك» دەدى. سونىڭ شىندىعىن كاسىپورىننىڭ قالىپتى جاعدايدا جۇمىس ىستەۋى بايقاتىپ كەلەدى.
العاش شويىن الىنعاندا جىلىنا 270 مىڭ تونناسىن وندىرۋگە قول جەتسە، ودان سوڭ 5 ميلليون تونناعا دەيىن ءوستى. دومنالار جوندەلىپ، جاڭارتىلدى. بيىكتىگى كەشەگى 60 مەتردەن 100 مەترگە اسقان، قۋاتى ەسەلەپ ارتقان قارا قازاننىڭ بۇگىندە تۇتىنۋشىلار سۇرانىمىنا قاراي ءونىمنىڭ قانداي دا كولەمىن شىعارۋعا كۇشى دە، مۇمكىندىگى دە مول. ەڭ باستىسى - سونى جاساپ، جاڭعىرتۋشى ادامدار بار.
- مەن اعا بۋىن مەتاللۋرگتەردىڭ ءىزىن باسىپ، ءىسىن جالعاستىرۋشى جاڭا تولقىن جاستاردىڭ ءبىرىمىن. اسىرەسە، گورنوۆويشى بولۋىما قۋانىشتىمىن. مۇنىڭ ءوزى شويىن قۇيۋشىلار، بولات بالقىتۋشىلار اراسىندا اسا قادىرلى كاسىپ سانالسا، تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ ەڭبەك جولى باستالعان ءدال سول سەحتا، ءدال سول دومنادا جۇمىس ىستەۋىمە ماقتانىشىم بولەك. وسى قاتارعا قوسىلعانىما ءبىراز ۋاقىت بولىپ قالدى. سوندا دا ۇدايى ۇيرەنىستە، ىزدەنىستە بولماسا بولمايدى. ءوندىرىس كوپ وزگەردى، زاماناۋي قوندىرعىلار ۇلعايدى. سوندىقتان، ماماندىعىمىز تالابىنا، اعا بۋىن ارىپتەستەر ۇردىسىنە ساي بولۋعا ۇمتىلۋدامىز، - دەيدى جوعارى ءبىلىمدى گورنوۆويشى الىبەك الپىسبايەۆ.
ەلدىڭ ءورىسى ءبىرى باستاعان يگىلىكتى ءىستى ەكىنشىسى ساباقتاستىرىپ، ءۇشىنشىسى تەرەڭدەتۋدەن وسەدى دەگەن وسى شىعار.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 2015 - جىلعى 3 - شىلدە
