قانمەن جازىلعان كىتاپ: ىزا- كەك كەرنەگەندە ادام ساقتانۋدى ءبىرجولاتا ۇمىتادى ەكەن
قازاقپارات حالىقارالىق اگەنتتىگى بۇدان بۇرىن باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» رومانىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنعان بولاتىن. شىعارما وقىرماندار تاراپىنان جوعارى سۇرانىسقا يە بولدى. ءبىز الداعى ۋاقىتتا باتىردىڭ «قانمەن جازىلعان كىتابىن» سىزدەرمەن بىرگە وقۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
وتتى جىلداردا قان كەشە ءجۇرىپ، قان-تەرىن سارقىپ، بولاشاققا امانات رەتىندە قالدىرعان جازۋشىنىڭ بۇل ەڭبەگى جاستاردى پاتريوتيزمگە، ەرلىك-جىگەرگە، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەيتىن ونەگەلى ءومىر مەكتەبى بولارى انىق.
***
باۋىرجان مومىش ۇلى. كەشە ءبىز وستاشوۆو قارسىلاسۋ تورابى مەن ديۆيزيانىڭ وڭ قاناتىنان جاۋدىڭ بۇزىپ وتۋىنە توقتالعان ەدىك. وستاشوۆو اۋدانىندا 1075-اتقىشتار پولكىنىڭ باتالونى كاپيتان لىسەنكونىڭ باسقارۋىمەن 1941 -جىلى وكتيابردىڭ 20 سى مەن 23 ى ارالىعىندا ۇرىس جۇرگىزدى. نەمىستەر وستاشوۆوداعى باستى پۋنكتتى باسىپ الىپ، ىلگەرى جىلجىماي، ءۇش كۇن بويى وستاشوۆو تورابىن بىت-شىت ەتپەك بولىپ جانتالاسادى. لىسەنكونىڭ باتالونى قورشاۋدا قالسا دا ۇرىس جۇرگىزە بەردى. بۇل ديۆيزياداعى العاش بايقالعان جاپپاي ەرلىك كورسەتۋدىڭ ۇلگىسى ەدى. لىسەنكو باتالونى تەك تاكتيكالىق قانا ەمەس، جان- جاقتى قۇرساۋعا تۇسكەن ەدى.
مۇنى تۇسىندىرە كەتەيىن، قورشاۋعا ءتۇسۋ تۇرلەرى - وپەراتيۆتى (جەدەل قابىل) تاكتيكالىق، اتىس نەمەسە ناعىز قۇرساۋ (بۇل دا تاكتيكالىق قورشاۋ تۇرىنە جاتادى) . وپەراتيۆتى (جەدەل قابىل) قورشاۋ - بۇل دۇشپاننىڭ نەگىزگى شوعىرلانعان، ءىرى كۇشتەردى، ازىق- تۇلىك پەن رەزەرۆتى جەتكىزەتىن توراپتى جولداردى كەسىپ تاستاپ، نەگىزگى باعىتتى باسىپ الۋ. وپەراتيۆتىك قورشاۋ سالىستىرمالى تۇردە ۇلكەن كەڭىستىكتە بولادى، ءارى وعان ءىرى اسكەري كۇشتەر قاتىسادى.
تاكتيكالىق قورشاۋ دەگەنىمىز بۇل كورپۋستىق نەمەسە ديۆيزيوندىق پۋنكتتەن، نە پولكتەن باتالونعا جابدىقتى جەتكىزەتىن بارلىق جولداردى باسىپ الۋ. پولكتىڭ جولى كەسىپ تاستالادى دا، بايلانىس، جابدىق جەتكىزەتىن جولدى دۇشپان باسىپ الادى، ياعني اسكەرلەر ازىق- تۇلىكتەن، رەزەرۆتى جەتكىزەتىن جولدان، سىرتقى دۇنيەدەن (قاناتتاس بولىمدەردەن، تىلدان) قول ءۇزىپ قالادى.
تاكتيكالىق قورشاۋعا ديۆيزيا، پولك، باتالون، روتا ءتۇسىپ قالۋى مۇمكىن. قورشاۋدىڭ سوڭعى ءتۇرى - اتىسپەن تومپەشتەۋ نەمەسە ءوزىمىز ايتاتىنداي قۇرساۋعا الۋ. تاكتيكالىق جانە وپەراتيۆتىك قورشاۋدان ۇرىسسىز- اق شىعۋعا بولادى، ال جاۋ قۇرساۋىن بۇزىپ شىعۋ قيىنىراق. قورشاۋعا الۋ قورشاۋعا الۋشى ءۇشىن دە ءتيىمسىز، ويتكەنى ول ۇلكەن كۇشتى قاجەت ەتەدى. ايتالىق، شەڭبەر جاساي قورعانىسقا كوشكەن ءبىر باتالوندى جويۋ ءۇشىن ءبىر ديۆيزيا قاجەت بولاتىن دا كەزدەر بار. سوندىقتان دا بىردە- ءبىر پاراساتتى كوماندير ونداي قورشاۋعا بارۋ جونىندە شەشىم قابىلدامايدى. شەشىم قابىلداي قالسا، از كۇشتى جويۋ كوپ ۋاقىتىن، كۇشىن شىعىن ەتەدى. بۇل - تالايلاردىڭ تۇبىنە جەتەتىن قاتەلىك، ويتكەنى ولار ءبىراز كۇشىن دە، ۋاقىتىن دا جوعالتادى.
وستاشوۆو تورابى ديۆيزيانىڭ كەيىنگى جۇرگىزگەن ۇرىستارىنا كوپتەگەن پايدا كەلتىردى، سوعىس تاجىريبەسىندە تىڭ وي الىپ كەلدى. لىسەنكو باتالونىنا 1073-اتقىشتار پولكىنىڭ سول قاناتىنان سوعىسقا دەيىن سەمەيدە مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارعان لەيتەنانت كايۋم گاريپوۆتىڭ 9-روتاسى كومەككە كەلدى. بۇل روتا كومەككە جىبەرىلگەندە، قۇرساۋدى بۇزىپ شىعۋ ماسەلەسى قويىلعان- دى. پانفيلوۆ جاۋدى ءبىراز مەزگىل كىدىرتە ۇستاپ، ەكى جاقتان قۇرساۋدى بۇزىپ، باتالوندى قورشاۋدان الىپ شىقپاقشى بولىپ شەشتى.
الايدا ماقسات جۇزەگە اسپادى. گاريپوۆ ءوز سولداتتارىن جاۋعا قارسى 1941 -جىلدىڭ 21 وكتيابرىندە كوتەرگەن ەدى. وستاشوۆو اۋدانىنىڭ سولتۇستىگىنەن جاۋدىڭ 60 تانكىسى كورىندى. روتا اسقان ەرلىكپەن جاۋدىڭ تانكتەرىنە قارسى ۇرىس جۇرگىزىپ، كوپ شىعىنعا ۇشىراتتى. وسى سوعىستا لەيتەنانت گاريپوۆ ەرلىكپەن قازا تاپتى. روتادان نەبارى التى ادام عانا ءتىرى قالدى. ولاردىڭ جارالانعاندارى دا بار. وز باتالونىمەن بىرگە لىسەنكو دا ەرلىكپەن قازا تاپتى.
ءبىزدىڭ كەيبىر كومانديرلەرىمىزدىڭ ادىلەتسىزدىگىنەن لىسەنكو باتالونى مەن كايۋم گاريپوۆتىڭ روتاسىنىڭ شايقاسى ەسكەرۋسىز قالدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ەرلىكپەن قازا تاپقان ولار جايلى ديۆيزيوندىق جازۋشىلار دا ءلام- ميم دەپ جاق اشپادى. مەن قاشاندا ءوز سوزىمدە وسى باتىرلارعا ارنايى توقتالامىن. سولاي ەتۋىمە سولداتتىق ار- نامىسىم ءامىر ەتەدى. ويتكەنى مەن سول ەرجۇرەك جانداردىڭ ەرلىك ءىس- قيمىلدارىنىڭ ءتىرى كۋاگەرىمىن ءارى ولار مەنىڭ قارۋلاس جولداستارىم، ولاردىڭ ارەكەتتەرىن دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن.
لىسەنكونىڭ باتالونى مەن گاريپوۆتىڭ روتاسىنىڭ سوعىس قيمىلدارىنا گەنەرال پانفيلوۆتىڭ ءوزى دە ءدان ريزالىعىن ءبىلدىرىپ، كەيىنگى ۇرىستارعا ۇلكەن ىقپال ەتكەنىن ەرەكشە اتاپ ايتقان بولاتىن. شىنىندا دا، بۇل باتالون مەن روتا ەرلىگى ديۆيزيامىزدىڭ تاريحىنداعى جاپپاي ەرلىك جاساۋدىڭ العاشقى ۇلگىسى ەدى. ەندەشە جاۋ تانكىلەرىمەن بەتپە- بەت ايقاسقان 28 باتىردى جاپپاي ەرلىك ۇلگىسىن تۇڭعىش رەت كورسەتۋشىلەر دەۋشىلەردىڭ پىكىرىن جاڭساق دەپ بىلەمىن.
سەرەدا وپەراتسياسىنان كەيىن ءبىز جاۋ كۇشتەرىنىڭ ديۆيزيامىزدىڭ قوس قاناتىن الا جىلجي باستاعانىن بايقادىق. نەمىستەر ديۆيزيامىزدى ەكىگە ءبولىپ تاستاۋدى كوزدەدى، ءبىراق ولاردىڭ بۇل ويىنان ەشتەڭە شىقپادى. 20-21 -وكتابردە نەمىستەر تۋرا اشىق جولعا شىعۋعا ۇمتىلدى. (كارتادان كورسەتەدى) . دۇشپان كۇشتەرىنىڭ باعىتىن تەزىرەك وزگەرتۋگە ءماجبۇر ەتۋ ءۇشىن جيتاحي اۋدانىنا لەيتەنانت دونسكيح باسقارعان وترياد جىبەرىلدى، ال كۋساكينو اۋدانىنا لەيتەنانت برۋدنىيدىڭ شاعىن وتريادى اتتاندى. (ا. بەكتىڭ پوۆەسىندە دە ول وسىلاي اتالعان) . ولاردىڭ ماقساتى - نەمىس كولوننالارىن العا وتكىزىپ جىبەرىپ، سوڭىنان وقتى بوراتىپ، شەگىنە ۇرىس جۇرگىزۋ بولاتىن. برۋدنىي مەن دونسكيحتىڭ ۇرىستارى توسقاۋىلدان جۇرگىزىلگەن العاشقى ۇرىستار بولدى.
بوراعان وققا توتەپ بەرە الماي ەسى شىققان جاۋ كەرى بۇرىلادى، ءدال وسى كەزدە ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەرىمىز تەز شەگىنىپ ۇلگەرەدى دە، قايتا توسقاۋىل جاسايدى. نەمىستەر امال جوق تاعى كەرى بۇرىلادى. ءبىزدىڭ سولداتتار تاعى شەگىنىپ ۇلگەرەدى. وسىلايشا از عانا توپتارىمىزدىڭ شابۋىلى نەمىستەردى اۋرە- سارساڭعا سالىپ، بوستان- بوس ۇرىس جۇرگىزۋگە ءماجبۇر ەتتى. وسىنىڭ سالدارىنان ولار نوۆليانسكىدەن سەرەداعا دەيىن ءتورت تاۋلىك بويى ءجۇردى. شاعىن توپتىڭ شابۋىلى نەمىستەردى كەرى بۇرىلۋعا جانە ءبىزدىڭ نەگىزگى شەبىمىزدەن الىستا سوعىس تارتىبىنە كوشۋگە ءماجبۇر ەتتى. سوڭعى ساتتەگى ۇرىستا لەيتەنانت دونسكيح توعىز رەت جارالانادى. جاعداي اسقىنا ءتۇستى. جاۋ ءوزىنىڭ ارتيللەريالىق پوزيتسياسىن شامامەن ءبىزدىڭ العى شەبىمىزدەن ءتورت- بەس كيلومەتر الىس جيتاحي، سيتكوۆو اۋداندارىنا بۇرۋعا ءماجبۇر بولدى. 22 -وكتابر كۇنى نەمىستەر ءبىزدىڭ مايداندى بۇزىپ، نوۆو-شۋرينوعا شىعۋ ءۇشىن ءوز كۇشتەرىن نوۆليانسك توبىنا قارسى باعىتتاپ، كەسكىلەسكەن ۇرىس جۇرگىزدى. ولارعا 1073- اتقىشتار پولكىنىڭ ءبىرىنشى باتالونىنىڭ ەكىنشى روتاسى قارسى تۇردى، روتا كومانديرى سيەۆريۋكوۆ (الماتى تەمەكى فابريكاسىنىڭ بۇرىنعى بۋحگالتەرى) ەدى.
سونىمەن بىرگە دۇشپان ءبىر مەزگىلدە چەرنوۆوعا شابۋىل جاسادى. تاڭعى ساعات سەگىزدەردە ولار نوۆليانسك اۋدانىنا قارسى ارتيللەريالىق دايىندىقتى باستادى. نەمىستەر قارسى جاقتىڭ جۇيكەسىنە تيۋگە شەبەر- اق. بىرەسە زەڭبىرەكتەرىمەن اتقىلاپ، بىرەسە سامولەتتەرىمەن بومبىلاپ، جەر مەن كوكتى وتقا وراپ باقتى. ىسقىرىپ، ۇلىپ ۇشقان سناريادتار مەن مينالاردىڭ جارىلىسى قۇلاق تۇندىرادى. اۋەنى بۋداقتاعان قارا ءتۇتىن كولەگەيلەيدى. وسى كورىنىستەر مەن ىسقىرعان وق، اتىس ءۇنىنىڭ سارىنى ادامنىڭ كوڭىل- كۇيىنە، جۇيكەسىنە قاتتى اسەر ەتەدى، ۇرەيىن ۇشىرادى.
ادەتتە ارتيللەريالىق دايىندىق ەكى ساعاتتان اسپايتىن، ءبىر جولى نەمىستەر ادەيى سەگىز ساعاتقا سوزدى. بۇعان العاش تۇسىنبەي، كەيىننەن ولاردىڭ ءبارىمىزدى تىپ- تيپىل جەرمەن جەكسەن ەتىپ جويىپ جىبەرىپ، ولىگىمىزدى تاپتاپ، مارشپەن اتتاپ وتەمىز دەپ ويلاعانىن بىلدىك. ءبىز ەندى وڭ قاناتتان وق جاۋدىردىق، مەنىڭ سول قول جاعىمنان مايور مەشكوۆتىڭ باتالونى قايرات كورسەتتى. (ەكىنشى پوۆەستە ول كىتاپقا كاپيتان شيلوۆ دەگەن اتپەن ەندى).
دۇشپان ورمانعا جينالىپ، ۇرىسقا دايىندالا باستادى. وسى ساتتە مەن لەيتەنانت سيەۆريۋكوۆتىڭ اۋىر جارالانعانىن ءبىلدىم. ونى ماعان بايانداعان ونىڭ ورديناتورى قاعىلەز تاتار جىگىتى مۇراتوۆ ەدى. مەن كرايەۆتى تاۋىپ الىپ، ەكىنشى روتاعا جىبەرىڭدەر دەپ بۇيرىق بەردىم دە، ءوزىم نوۆليانسكىگە كەتتىم. كوماندالىق پۋنكتتەن نوۆليانسكىگە دەيىنگى جول ورمان ارقىلى وتەتىن. ماعان سونداعى ءوزىمىزدىڭ باقىلاۋ پۋنكتىنە بارۋ قاجەت ەدى.
جاسىراتىنى جوق، قينالۋ، تورىعۋ، تولقۋ قۇشاعىندا كەلە جاتتىم. ورمان ىشىندە سىر بەرمەۋگە بولادى، ال اشىق دالاعا، الاڭقايعا شىققان سوڭ جاۋدىڭ كوزىنشە اتپەن قۇيعىتا شابۋ ءقاۋىپتى- اق بولاتىن. كوڭىل كۇيىم دە ونشا ەمەس. ءبىراق مەنىڭ باقىتىما، ورماننان شىعا بەرىستە نوۆليانسكىدەن بەرى، ماعان قاراي كەلە جاتقان ەكى دوڭعالاقتى اربا كەزدەستى. ۇستىندە باتارەيا كومانديرى كۋحارەنكو وتىر ەكەن.
«قايدا؟!» دەپ سۇرادىم مەن كۋحارەنكونىڭ قاشقىن، سۇمپايى سيقىنا زىعىردانىم قايناپ. ىلە: «كەرى قايت!» - دەپ ايقاي سالدىم. ونىڭ بەتى جەڭىل عانا جارالانىپتى. ول ەكى دوڭعالاقتى اربانى دەرەۋ كەرى بۇردى. كۋحارەنكوعا دەگەن اشۋ- ىزام ءوز قورقىنىشىمدى جەڭۋگە كومەكتەستى. شىركەۋدەن ءوتىپ، ءوزىمىزدىڭ باقىلاۋ پۋنكتىنە كۋحارەنكومەن بىرگە كەلدىم. بايقاسام، تەلەفون بايلانىسى ءۇزىلىپتى، تەز ارادا راديونى قوستىم دا، باتارەياعا: «اتىڭدار!» دەپ بۇيرىق بەردىم.
مۇنىڭ الدىندا عانا كۋحارەنكو توپوگرافيالىق دايىندىق بويىنشا وق جاۋدىرىپ - ءبارى دالاعا بوسقا كەتكەن، سناريادتار جاۋدان اۋلاققا ءتۇسىپ جارىلعان. بۇرىنعى ارتيللەريست رەتىندە مەن ونى بىردەن بايقاپ، «وڭعا قاراي ەكى گرادۋسقا بۇرىپ اتىڭدار» دەپ بۇيرىق بەردىم. بۇل ۇلكەن تۇزەتۋ بولاتىن. ەكى سناريادىمىز نەمىس توبىنىڭ ءدال ۇستىنە ءتۇستى (بۇل ارتيللەريالىق اتىس پراكتيكاسىندا اسا سيرەك كەزدەسەتىن باقىتتى جاعداي) ، جاۋ جاعىندا ۇرەي مەن قورقىنىش تۋدى. مەن ەكى سناريادتىڭ ويران سالعانىنا وتە قۋانىپ، ء«ار زەڭبىرەكتەن جيىرما سناريادتان اتىڭدار!» دەپ بۇيىردىم. ۋستاۆ بويىنشا بۇلاي ەتۋگە رۇقسات ەتىلمەيتىن، ال مەن جاۋدى ءدال وسىلاي تومپەشتەپ، ءتىرى قالعاندارىمەن بەتپە- بەت شايقاسىپ كورەرمىن دەپ شەشتىم، ويتپەسەك ءوزىمىزدىڭ تاس- تالقانىمىزدى شىعارىپ كەتۋى مۇمكىن. ءدۇربىمدى الىپ قاراسام، نەمىستەر قاتارى مۇلدە سيرەپ قالىپتى.
ەلۋ مەتردەي بيىكتىكتە جاۋ سامولەتى ۇشىپ بارادى ەكەن، ۇشقىشى ماعان جۇدىرىعىن ءتۇيىپ سەس كورسەتەدى. مەن پيستولەتپەن اتىپ سالدىم. ىزا- كەك كەرنەگەندە ادام ساقتانۋدى ءبىرجولاتا ۇمىتادى ەكەن. نەمىستەر شىركەۋدى دالدەپ اتا باستادى. بايلانىسشىمىز سناريادتىڭ جارىقشاعى ءتيىپ، قازا تاپتى. ء«اربىر بەس مينۋت سايىن بەس سناريادتان اتىڭدار» دەپ بۇيرىق بەردىم دە، تومەن ءتۇسىپ، روتانىڭ كوماندالىق پۋنكتىنە جۇگىرە جونەلدىم. وندا مۇراتوۆ پەن بەلوۆيتسكيدى كەزدەستىردىم. روتا كومانديرى جارالانىپتى.
ءبىز ءار زەڭبىرەكتەن جيىرما سناريادتان قوسىمشا اتىپ، نەمىستەردىڭ ۇرەيىن ۇشىرا تۇستىك. بۇدان سوڭ قاسىما بەلوۆيتسكيدى ەرتىپ، وڭ قاناتتاعى وكوپقا قاراي جۇگىردىم. ۇرىس دالاسىندا جۇگىرۋ ءقاۋىپتى. مۇنىڭ الدىندا ءبىز جالعان وكوپتار قازدىرعانبىز. جولدا سولاردىڭ بىرىنە جاسىرىندىم. ءوڭ- ءتۇسى جوق، ەڭسەسى تۇسكەن جاۋىنگەردى كوردىم. ورنىمنان تۇرىپ، وكوپتان شىعايىن دەسەم، ءال- دارمەنىم جوق. ارەڭ دەپ وزىمە ءوزىم كەلدىم. دەگەنمەن سوندا قارسىمداعى ەلۋ مەترگە جەتۋ اقىرەتتەي كورىندى.
جۇگىرىپ كەلە جاتىپ اتقىشتار روتاسىنىڭ ساياسي جەتەكشىسى جالمۇحامەت بوزجانوۆتى كەزىكتىردىم. «سەن مۇندا نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟ » دەپ سۇراسام، ول ءوز ۆزۆودىن تەكسەرۋگە كەلىپتى. روتا كومانديرى جارالانعانىن كورگەسىن ونىڭ مىندەتىن ءوز قولىنا الىپتى. نەمىستەر كەرى شەگىندى. ولاردى شەگىندىرگەن سوڭعى جيىرما دۇركىن اتقان سناريادىمىز بولسا كەرەك. كەشكە جاۋ كراسنايا گورا مايدان شەبىن اتقىلاپ، ەكى جاياۋ اسكەر پولكىمەن بۇزىپ ءوتتى. وندا ءبىزدىڭ ەكىنشى باتالوننىڭ التىنشى روتاسى ورنالاسقان ەدى.
بۇل 1941 -جىلدىڭ 22 وكتابرىندە بولعان وقيعا. جاۋ اينالىپ ءوتۋ مانيەۆرى ارقىلى ديۆيزيا مەن پولكتى ەكىگە ءبولىپ تاستادى. ءبىر توپتى ولار كوزينوعا، ەكىنشىسىن چۋبينوۆو- لۋكيانوۆاعا، ءۇشىنشىسىن نوۆو- شۋرينوعا قاراي جىبەردى، ماعان قارسى نوۆليانسك تىلىنان شىقتى. ولارعا قارسى سوققى بەرۋ ءۇشىن بىزدە رەزەرۆتىك كۇشتەر جوق بولاتىن. ترۋليسي اۋدانىنداعى كاپيتان مەشكوۆتىڭ ۋچاسكەسىندەگى شەبىمىزدى بۇزىپ، ۆولوكولامسكىگە قاراي ۇمتىلدى. دۇشپان ديۆيزيا ۋچاسكەسىنىڭ ءتورت جەرىنەن قورعانىستى بۇزىپ ءوتتى. پولكوۆنيك كارپوۆتىڭ پولكى، ءارى كاپيتان مەشكوۆتىڭ باتالونىنىڭ ءتىرى قالعان جاۋىنگەرلەرى بۇيرىق بويىنشا سپاس- ريۋحوۆسك باعىتىنا، مايور ەليننىڭ 1073-اتقىشتار پولكىنىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى باتالوندارى سوفاتوۆو - كريۋكوۆو باعىتىنا اۋىستىرىلدى. جالعىز مايور شەحتمان باسقارعان 1077-اتقىشتار پولكى عانا ءوز ورنىندا قالدىرىلدى.
ول ەشقانداي ۇرىس جۇرگىزگەن جوق. وعان تاكتيكالىق قورشاۋدا قالۋ ءقاۋپى تۋدى. سوندىقتان شەحتمان پولكىنە ۇلكەن جانە كىشى گولوپەروۆو، تيموشينو، ميحايلوۆكا، يۆانوۆو ارقىلى ۆولوكولامسك باعىتىنا قاراي شەگىنۋگە بۇيرىق بەرىلدى. 10,73-اتقىشتار پولكىنىڭ ءبىرىنشى باتالونى نوۆليانسك، ۆاسيليەۆو- لازاريەۆو اۋدانىندا قورشاۋدا قالدى. (كىتاپتىڭ 80 قاشقىن دەگەن ارناۋلى تاراۋى بار).
مەن بارلىق روتا كومانديرلەرىن جيناپ الدىم دا، مىناداي بۇيرىق بەردىم: «قارۋ- جاراقتى ءتيىمدى، ۇنەمدەپ پايدالانا وتىرىپ، اينالا قورعانىسقا كوشىڭدەر! تەك قانا قاجەتتى جاعدايدا، جاۋدى 50-100 مەتردەي جاقىنداتىپ اتىڭدار، ەشقانداي تۇتقىن الىنباسىن، ەشكىم تۇتقىنعا تۇسپەسىن! ايانباي اتىسىپ، اركىم سوڭعى وقتى وزىنە دەپ ساقتاسىن! ارتيللەريستەر جاۋدى كارتەچپەن تۋرا نىساناعا الىپ تومپەشتەسىن! اسا قيىن ءۇمىت كەسىلگەن جاعدايدا سوڭعى سناريادپەن زەڭبىرەك پەن راسچەتتى دە جوق ەتسىن! قانداي دا بولماسىن ءتارتىپ پەن رەتتىلىكتى بۇزۋشىلىقتىڭ جانە اسكەري ۋستاۆقا مويىنسۇنباۋشىلىقتىڭ جازاسى - تەك اتۋ. ەشبىر سوگىس پەن ەسكەرتۋگە جول جوق! (پوۆەستىڭ «ورمانشىنىڭ ءۇيى» دەگەن تاراۋىن قاراڭىز).
قورشاۋدان قالاي شىققانىمىزعا دا توقتالمايمىن - بۇل دا سوندا ايتىلعان. بۇل كەزدە نەمىس كولوننالارى ۆولوكولامسكىگە قاراي جىلجىپ، سپاس- ريۋحوۆسك اۋدانىندا ۇرىستار جۇرگىزىپ جاتتى. ولارعا قارسى شايقاستاردى گەنەرال پانفيلوۆتىڭ ءوزى باسقاردى. 24 -كۇنى 1073-اتقىشتار پولكىنىڭ ءبىرىنشى باتالونى كەسكىلەسكەن ۇرىس جۇرگىزۋ ناتيجەسىندە قورشاۋدان شىعىپ، يۆانوۆو اۋدانى مەن ستالين اتىنداعى سوۆحوز ماڭىنداعى ورماندا تىنىستاۋعا توقتايدى. (كارتادان كورسەتەدى).
وسى كەزدە نوۆو شۋرينو، سپاس- ريۋحوۆسك باعىتىندا ءار ماشينادا 20-30 فريتستەن وتىرعان نەمىس كولوننالارى كورىنەدى. ولارعا قارسى ۇرىسقا ءبىز سەگىز زەڭبىرەك پەن سەگىز ستانوكتى پۋلەمەتتى بولدىك. جاۋىنگەرلەرىمىز نەمىس كولوننالارىنا وقتى قارشا بوراتتى. مۇنى «دۇشپاننىڭ قۇيرىعىن بۇراۋ» دەپ اتايدى. جاۋدىڭ العا جىلجۋىنا مۇرشا بەرمەۋ ماقساتىمەن جول قاراۋىلعا الىنىپ، اتقىلانۋمەن بولدى. تۋرا نىساناعا الىپ سەگىز زەڭبىرەك پەن سەگىز پۋلەمەتتەن كۇتپەگەن جەردەن وق جاۋدىرىپ دۇشپاننىڭ ءبىر باتالونعا جۋىق اسكەرىنىڭ كوزى جويىلدى. وسىلاي العا جىلجۋ مۇمكىن بولماعان سوڭ نەمىستەر يۆانوۆو اۋدانىنداعى ءبىزدىڭ توپتى قۇرتۋدى ۇيعاردى. سودان 1037- اتقىشتار پولكىنىڭ ءبىرىنشى باتالونى تاعى دا قۇرساۋدا، جاۋ شەڭگەلىندە قالىپ قويدى. نەمىستەر تىكەلەي شابۋىلعا كوشتى.
كوپ ۇزاماي ولار قولايسىز جاعدايعا ۇرىندى. سپاس- ريۋحوۆسك جولى جابىلىپ، وق استىندا قالدى. ارينە، بۇل شايقاستا نەمىستەر جاعىنان دا، ءبىزدىڭ جاقتان دا شىعىن بولدى. باقىتىمىزعا وراي پانالاعان ورمانىمىز جان- جاعىنان باتپاقتى جەرلەرمەن شەكتەسىپ، جاۋدىڭ تانكىمەن جاقىنداۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى. سوندىقتان نەمىستەر تەك ادام كۇشىمەن عانا قيمىل جاساپ باقتى. ءتۇن جامىلىپ، باتالون كليشينو ارقىلى سولتۇستىكتەگى كريۋكوۆو مەن ۆولوكولامسكىگە بەت تۇزەدى.
الدىڭعى لەكتە جىلجۋشىلاردى باسقى جورىق كۇزەتۋشىلەرى (گپز - گولوۆنايا پوحودنايا زاستاۆا)، ەكى قاناتتى قورعاۋشىلار (بپز - فلانگوۆايا زاستاۆا)، تىلدى كۇزەتۋشىلەر (تىلوۆايا زاستاۆا) دەپ اتالادى. ۇرىس بارىسىندا مۇنى اجىراتا الماعان ساۋاتسىز، بىلىكسىز كومانديرلەر دە كەزدەستى. بۇعان كىنالى ءبىر جاي، بىزدە قوزعالىس جولسىز جەرلەرمەن ءوتتى.
ءبىرىنشى اتقىشتار روتاسىنىڭ كومانديرى ەفيم ەفيموۆيچ فيليمونوۆ ميلوۆاني دەريەۆنياسى ماڭىنداعى كىشكەنە ساي- جىرانى كليشينوعا اپاراتىن جول دەپ قالىپ باعىتىنان جاڭىلىسىپ شىعىسقا قاراي اۋىتقىپ، دۇشپاننىڭ تۋرا قارسى الدىنان شىعا جازدادى. ال باتالون كولوننامەن سوزىلىپ، ميلوۆانيدەن ءبىر-اق شىقتى.
جىرادان ورمانعا دەيىنگى ارالىق ءبىر جارىم شاقىرىم اشىق الاڭعا ۇلاسقاندىقتان دۇشپاننىڭ كوز الدىنان ءجۇرۋ وتە ءقاۋىپتى ەدى. ءبىر جاقسىسى جاۋ ءبىزدى كەتىپ قالعان دەپ ويلاپ، اسكەرىن لەك- لەگىمەن العا جىلجىتا باستادى. بۇل كەزدە ءبىز ولاردان نەبارى بەس ءجۇز مەتردەي قاشىقتا تۇردىق.
فيليمونوۆتىڭ بىلىكسىزدىگىنەن ۋاقىت جاعىنان ۇتىلدىق. ءبىز بولساق - قاراڭعىلىقتى جامىلىپ ءوتىپ كەتپەك ەدىك. ءبىزدى قىرىپ تاستاماس ءۇشىن شابۋىلدى ءوزىمىز باستاۋىمىز كەرەك، مەرت بولساق تا قورعانىستا ەمەس، شابۋىلدا وكىنىشسىز مەرت بولايىق دەپ شەشتىك. از شىعىنمەن قاتەردەن قۇتىلۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەگىن ويلادىق. زەڭبىرەكتەر مەن پۋلەمەتتەردى قۇرىپ، ۇرىس جۇرگىزۋ قاجەت پە؟ ءبىراق بۇل جەردە ۋاقىت تاپشى، اسا شاپشاڭ قيمىل قاجەت. اتتەڭ قىسقا ۋاقىتتا اشىق الاڭدى امان جۇگىرىپ كەتە الساق، وتە جاقسى بولار ەدى. ويتكەنى اشىق الاڭدى ءجۇز ادامنىڭ كۇشىمەن دە الۋ قيىن.
زەڭبىرەكتەر مەن پۋلەمەتتەردى شايقاسقا قوسپاي، جاۋىنگەرلەردى رومبى ءتارىزدى ەتىپ ساپقا تۇرعىزىپ، ۆينتوۆكالاردى كەزەي ۇستاپ ۇرىسقا كىرەمىز دەپ شەشتىم. بىزدە ەكپىندەي جۇگىرىپ شابۋىل جاساۋ ءتاسىلى قالىپتاسقان. بۇل جولى ولاي ەتپەي، جاي نىق ادىممەن ءجۇرىپ وتىرۋ كەرەك دەدىك. كوزدەپ اتۋدى دا قاجەت دەپ تاپپادىق. ويتكەنى ول جىلجۋ قارقىنىن تەجەيتىن بولدى. ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءۇشىنشى روتالار، بايلانىس ۆزۆودى، پۋلەمەت روتاسى تورتكۇل قيىقشا، رومبى تارىزدەنىپ ءتىزىلدى، ال زەڭبىرەكتەر مەن اربالار ۇرىسقا كىرمەي ورتادا جىلجىپ وتىرادى دەپ ۇيعارىلدى. ۇرىسقا كىرەتىن جاۋىنگەرلەر ساپقا ءتىزىلدى.
مۇندا جاپپاي وق اتۋ مەن نەمىستەردىڭ باس ساۋعالاۋ سەزىمىن ەرەكشە ەسەپكە الدىق. ۆينتوۆكالاردى وقتىڭ ۇشۋ تراەكتورياسى ادام بويىنان اسپايتىنداي ەتىپ ۇستاۋعا بۇيرىق بەرىلدى، ارتيللەريا مەن اربالار ۇرىسقا كىرمەي، تەك ورتادا ءجۇرىپ وتىرۋى كوزدەلدى. بوزجانوۆ پەن راحيموۆ رومبى تارىزدەنىپ تىزىلگەن ساپ بۇرىشىنان تابىلدى.
ءبىز جىرادان ءتورت قاتاردان ساپ قۇراپ ءوتىپ بارا جاتقان جاۋ كولونناسىنا ءبىر مەزگىلدە بارلىق ۆينتوۆكالاردان دۇركىندەتىپ وق اتا باستادىق. ءبىرىنشى دۇركىن ءساتتى بولىپ، دۇشپاندى باۋداي ورىپ ءتۇسىردى. ارتيللەريا قارۋلارى مەن اربالاردىڭ دوڭگەلەكتەرىمەن نەمىستەردىڭ ولىگىن تاپتاپ، جارالىلارىن جانشىپ، سەلدەي اققان جاۋ قانىن كەشە ءجۇرىپ وتتىك. ورمانعا دا جەتتىك-اۋ.
وسى كەزدە جاۋدىڭ توعىز تانكىسى ءبىزدىڭ سوڭىمىزعا ءتۇستى. ەكى زەڭبىرەگىمىزدى كەرى بۇرىپ، ەكى تانكىسىن قيراتتىق. ولار دا ءبىزدىڭ ەكى زەڭبىرەگىمىزدى جويدى، جۇك اربالارىمىز بەن جاياۋ اسكەرىمىز ورمانعا كىرىپ تە ۇلگەردى. بۇل شايقاستا وتىز ادامىمىز مەرت بولدى. ەسەسىنە، ءبىر باتالونعا جۋىق نەمىستى تاپتاپ وتتىك. قورشاۋدان شىعۋدىڭ ءبىر ەپيزودى وسىنداي.
بولىمدەر ارالىق شەپتەرگە بەكىنىپ سوعىسا وتىرىپ، ۆولوكولامسكىگە دەيىن شەگىندى. جاۋدىڭ 60-70-تەي تانكىلەرى سپاس- ريۋحوۆسك ءۇشىن ۇرىس جۇرگىزە باستادى. گەنەرال روكوسسوۆسكيي تانكىگە قارسى سوعىساتىن ەكى پولكتى وسىندا اۋىستىردى. وسى شايقاستا دۇشپاننىڭ قىرىق تانكىسى قيراتىلدى. بۇل ءبىزدىڭ ديۆيزيامىزعا تانكىگە قارسى قولدانىلاتىن ارتيللەريالىق قارۋدىڭ بەرىلۋىنىڭ ءبىرىنشى وقيعاسى ەدى.
شىعارما ادەبي KZ پورتالىنان الىندى.
جالعاسى بار
