ۇلتتىق يدەولوگيا وتباسىدان باستالادى
وسى الەمدەگى ءبىزدىڭ الاتىن ورنىمىز قانداي، ەرتەڭ قانداي بولماق دەگەن ماسەلەگە توقتار بولساق، ول دا ۇلتتىڭ ەرتەڭى. ونىڭ بۇگىنگى ۇرپاق تاربيەسىنە، بىلىمىنە، تىنىشتىعىنا، ۇلت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنۋىنە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنى انىق.
مەن وسى ۇرپاق تاربيەسىندەگى ءدىننىڭ ماڭىزدى ەكەنىن ايتقىم كەلىپ وتىر. ويتكەنى، ءدىني ساۋاتسىزدىق جانە دىنسىزدىك ادامزاتتى قۇردىمعا الىپ بارادى. سول ماسەلەلەردى بولدىرماۋ ءۇشىن وسكەلەڭ ۇرپاقتى دۇرىس ارناعا بۇرۋ كەرەك.
ونىمەن قوسا، اتا- بابالارىمىزدىڭ بىزگە قالدىرىپ كەتكەن قۇندىلىقتاردى بويلارىنا ءسىڭىرۋ اعا بۋىن وكىلدەرىنە باستى مىندەت دەپ سانايمىن. ءدىن مەن ءداستۇردىڭ ۇيلەسىمدى بىرلىگىن بەرىك قالىپتاستىرا بىلگەن ۇلتتىڭ عانا عۇمىرى ۇزاق بولادى. وتكەننەن ونەگە الۋ - ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ كەپىلى.
ۇرپاق تاربيەسى ءبىرقاتار قيىنشىلىققا تاپ بولىپ وتىرعان قازىرگى كەزدە تاربيەنىڭ ماڭىزدىلىعىن، ونىڭ ىشىندە ءدىني تاربيەنى اتاپ ءوتۋ كەرەك سياقتى. سەبەبى، ءدىن تاقىرىبى قوعامىمىزدا كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. ءدىن ارقىلى ەلدى بىرىكتىرۋگە جانە بۇزۋعا دا بولادى. قازىرگى تاڭدا بىرىكتىرۋدەن گورى بۇزۋ جاعى كوپ كورىنىس تاۋىپ جاتقان سياقتى.
وسىعان وراي ءدىني ەكسترەميزم، ءدىني تەرروريزم دەگەن اتاۋلار ءجيى اتالادى. جالپى، ءدىن سوزىنەن كەيىن ەكسترەميزم، تەرروريزم دەگەن تىركەستەر قوسۋ اقىلعا سىيىمسىز نارسەلەر. ويتكەنى، ءدىن - ادامعا ادام بولۋدى، ۇلتتارعا بىرلىك پەن تۇتاستىقتا ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەتەدى. جاۋاپكەرشىلىك تۇسىنىگىن، قۇلشىلىق ءبىلىمىن جانە مىنەز- قۇلىقتى قالىپتاستىرادى. ءدىن - وتباسى، مەملەكەت جانە قوعام قۇرىلىمىن مىقتى نەگىزدەرمەن قامتاماسىز ەتەدى. ءدىن - جەكە ادام مەن قوعام ءۇشىن قاجەت.
تاربيە - ادامزات بالاسىنىڭ عاسىرلار بويى جيناقتاپ، ىرىكتەپ العان وزىق الەۋمەتتىك تاجىربيەسىن جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ، اعا ۇرپاق پەن جاس ۇرپاقتىڭ ءوزارا ءبىر- بىرىمەن ارەكەتتەسۋ پروتسەسى. مىنەز- قۇلىقتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن تاربيە ۇدەرىسىن ۇلتتىق تانىم نەگىزدەرىمەن ۇيلەستىرە جۇزەگە اسىرۋ كەرەك.
تاربيە - ۇزاق جانە كۇردەلى ءۇردىس. ادامزات دامۋىنىڭ قاي كەزەڭىندە بولماسىن، تاربيە تيىمدىلىگىن جەتىلدىرۋ ءىسى جۇزەگە اسىرىلىپ، بۇل پروتسەسس ءاربىر قوعامداعى مەملەكەت قاجەتتىلىگىنە باعىندىرىلادى. سوندىقتان بالا تاربيەسىنە اسا كوڭىل ءبولۋ قاجەت. سەبەبى، ولار ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز. ءبىز قانشا زايىرلى مەملەكەت بولساق تا، مۇسىلمان ەكەنىمىزدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
يسلام تاربيەسى دەگەندە، ۇلتتىق تاربيە ەكەۋى ءبىر دۇنيە دەسەك بولادى. ال ول قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ قوعامىمىز ءۇشىن اسا قاجەت. ويتكەنى، اتا- بابالارىمىز دىنمەن ءداستۇردى قاتار الىپ جۇرگەن. سول ءداستۇردى جاڭعىرتۋىمىز جاڭارعان زاماننىڭ تالاپتارىنا قالتقىسىز جاۋاپ بەرەتىن الەۋەت- قۋاتىن كۇشتى تەتىككە اينالدىرا ءبىلۋىمىز كەرەك. وكىنىشكە وراي كەيبىر (باتىستىق نەمەسە وزگە) «قۇندىلىقتار» دىنىمىزدەن، ۇلتتىق تاربيەمىزدەن، داستۇرىمىزدەن جوعارى بولىپ تۇرعان سياقتى. ونىمەن قوسا اقپاراتتىق تەحنولوگيالار دامىپ تۇرعان تۇستا، عالامتور قولجەتىمدى دۇنيە بولىپ تۇرعان كەزدە، ۇلتتىق ۇستانىمدارىمىزعا، دىنىمىزگە پايدادان گورى زيان جاعى ءتيىپ كەتەتىن سياقتى.
ولاي دەيتىنىمىز ءبىز ءوز بالالارىمىزدى تاربيەلەمەسەك، عالامتور سول فۋنكتسيانى اتقارۋى مۇمكىن. بۇل جەردە عالامتوردىڭ نەمەسە الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ پايداسىنان زيانىن كوپ كورۋىمىز مۇمكىن جانە جاھاندىق ۇدەرىستەردىڭ اعىسىمەن كەتۋىمىز، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان ايىرىلىپ قالۋىمىزعا ەشكىم كەپىلدىك بەرە الماس.
قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ قوعامدا الەۋمەتتىك توپتاردىڭ ىشىندە ەڭ ءالسىز بۋىن - جاستار. ولار: سەنگىش، ەلىكتەگىش، سەزىمگە تەز بەرىلگىش كەلەدى. سوندىقتان بولار، ءدىن اتىن جامىلعان نەمەسە ءداستۇرلى ەمەس اعىمداردىڭ جەتەگىندە كەتىپ جاتادى. ال مەملەكەتتىڭ بولاشاعى جاستار. جاستارسىز مەملەكەتتىڭ بولاشاعىن ەلەستەتۋ قيىن.
كەشەگى «كەڭەستىك» بۇگىنگى بوس كەڭىستىكتەرىندە كەيبىر سىرتقى كۇشتەردىڭ كومەگىنە سۇيەنگەن توپتار، ەرتەڭ ەلىنە قىزمەت ەتەتىن جانە ونى قورعايتىن جاستارىمىزعا ءتۇرلى ادامعا جات، قوعامعا تەرىس سەنىمدەرمەن مادەنيەتتەردى تىقپالاۋ ارقىلى ولاردىڭ سانالارىن ۋلايدى. ول توپتاردى نەمەسە اعىمداردى ءدىن دەپ ايتا المايمىن. ولار ءدىندى ساياسي نەمەسە قارجى كوزىن تابۋ ماقساتىندا پايدالانادى.
وسىعان بايلانىستى قوعامدا كوتەرىلىپ جاتقان ماسەلەنى دەر كەزىندە باعامداي بىلگەن ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆ 2012 -جىلعى حالىققا جولداۋىندا ارنايى ءبىر تارماقتى ءدىن سالاسىنا ارناپ، قازاقستانداعى ءدىن، ءدىني ۇدەرىستەر تۋرالى توقتالىپ ءوتتى. «قازاقستان-2050» ستارتەگياسى قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى جولداۋىندا: «بۇگىندە ءبىزدىڭ حالقىمىز ءۇشىن ءداستۇرلى ەمەس ءدىني جانە جالعان ءدىني اعىمدار ماسەلەسى وتكىر تۇر. جاستارىمىزدىڭ ءبىر بولىگى ومىرگە وسى جات جالعان ءدىني كوزقاراستى كوزسىز قابىلدايدى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ءبىر بولىگىندە شەتتەن كەلگەن جالعان ءدىني اسەرلەرگە يممۋنيتەتى ءالسىز»، - دەپ قوعامداعى حالقىمىزدى تۇتاستاي العاندا، ءدىني ساۋاتىنىڭ تومەندىگىن نازارعا الا وتىرىپ، كەز- كەلگەن ءدىني بىرلەستىكتىڭ ۇگىتىنە ەرىپ كەتۋ سەبەبىنە توقتالىپ كەتتى. «ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيا سەنىم بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرەدى، بۇل فاكت. ءبىراق، وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، شەكسىز ەركىندىك دەگەن بولمايدى. ول دەگەنىمىز - حاوس. بارلىعى دا كونستيتۋتسيا مەن زاڭدار اياسىندا بولۋى ءتيىس. اركىمنىڭ تاڭداۋ قۇقىعى بار. ءدىني تاڭداۋعا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ كەرەك. ويتكەنى، ادامنىڭ ومىرلىك سالتى، تۇرمىسى، كوپ جاعدايدا بۇكىل ءومىرى سوعان بايلانىستى» - دەپ باسا ايتىپ ءوتتى.
سول ءۇشىن ءدىني، دالىرەك ايتساق، يسلام تاربيەسى ارقىلى قوعامداعى كەلەڭسىز جاعدايلاردان ارىلۋعا بولادى. ونى تال بەسىكتەن باستاۋ كەرەك. ال ونى وتباسىندا قالىپتاستىرعان ءجون. ۇلتتىق يدەولوگيا دا وتباسىدان باستالادى. قاراپايىم ادامداردىڭ ءوز قارىم- قاتىناستارىندا دا ونى قولدانۋ اسا قاجەت. ماسەلەن، يسلام دىنىندەگى سالەمدەسۋدىڭ ءوزى ۇلكەن تاربيە. پايعامبارىمىز (س. ا. س) ول تۋرالى ءوز حاديستەرىندە بىلاي دەگەن: «سەندەر تولىق يمان كەلتىرمەيىنشە - ءجانناتقا كىرە المايسىڭدار. ال ءوزارا سۇيىسپەنشىلىكتە بولمايىنشا - تولىق يمانعا كەلمەيسىڭدەر. ءوزارا سۇيىسپەنشىلىكتەرىڭدى ارتتىرۋعا سەپتىگى تيەتىن نارسەنى ايتايىن با؟ ءوزارا سالەمدەسىڭدەر، ارالارىڭدا سالەم جايىڭدار. «كولىكتە وتىرعان ادام جاياۋعا، جاياۋ ادام وتىرعانعا، از ادام - كوپشىلىككە، جاسى كىشى - جاسى ۇلكەنگە سالەم بەرسىن». «سالەم» - اللا تاعالانىڭ كوركەم ەسىمدەرىنىڭ ءبىرى. سالەم بەرۋ - سۇننەت بولسا، الۋ - پارىز.
قاراپايىم قوعامدا وتباسى - بىردەن- ءبىر شىنايى اقيقات جۇمىس ىستەيتىن ينستيتۋت. اتا- انا، ەرلى- زايىپتى جانە بالالاردان تۇراتىن ەڭ كىشكەنە ادامدار توبى «وتباسى» دەپ اتالادى. بالالاردىڭ العاشقى دامۋى، قالىپتاسۋى، الەۋمەتتىك قارىم - قاتىناسى، بايلانىستارى، ءىس- قيمىلدارى مەن مىنەز-قۇلىق نورمالارىن مەڭگەرۋى وتباسىدان باستالادى. وتباسى بالانىڭ ادامگەرشىلىك، تۇلعالىق قاسيەتتەرىن، جەكە قابىلەتتەرىن دامىتىپ، بەلسەندىلىككە، شىعارماشىلىققا، جىگەرلى قايراتتى بولۋعا تاربيەلەيدى. وتباسى ۇعىمى تەك ۇرپاق جالعاستىرۋمەن ولشەنبەيدى. وتباسى - قوعامنىڭ ماڭىزدى ءبىر بولىگى، ۇلتتىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى. وتباسىلاردىڭ بىرلەسۋىنەن ۇلت پايدا بولادى.
ۇلت ءۇشىن وتباسىنىڭ ماڭىزى وتە زور. ويتكەنى، ۇلتتىڭ كەمەلدەنۋى وتباسىدان باستالادى. وتباسى ۇلتتى ۇلت ەتەتىن، ۇلتتىق جانە رۋحاني داستۇرلەردى ۇيرەتەتىن مەكتەپ. اللاھ، وتان جانە ۇلت الدىنداعى بورىشتارىمىز الدىمەن وسى جەردە ۇيرەتىلەدى.
كىشكەنتايلار وتباسىدا ۇلكەندەردىڭ ءىس- ارەكەتتەرىن قايتالايدى، وسىلايشا ۇنەمى كورىپ جۇرگەن ارەكەتتەر رۋحىندا جاقسىلاپ ورنىعادى دا، ادەتكە اينالادى. وسىلايشا، بالانىڭ ادامگەرشىلىك تابيعاتى مەن تۇلعاسى قاتىپتاسادى.
دەمەك، وتباسى ۇلت وكىلىن جورگەگىنەن جاسىتپاي، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردان شەت قالدىرماي، ەتيكالىق ادەپ، ادەت، مىنەز- قۇلىقتاردىڭ ۇلتقا ءتان بىرەگەي ءتاسىلى مەن تاۋسىلماس قاينار بۇلاعى ءدىني- رۋحاني تامىرلارىنا جالعاسقان قاسيەتتى، كيەلى مەكەن.
اباي اتامىز: «ادامنىڭ ءبىر قىزىعى بالا» دەگەن. وتباسىنىڭ كوركى مەن باقىتى، شاتتىعىنىڭ كوزى - بالا - اتا- اناعا اللا تاعالانىڭ بەرگەن اماناتى. ادام مىنەزىنىڭ بەلگىلى تۇردە قالىپتاسۋى ونىڭ قورشاعان دۇنيەگە قاتىناسىنا بايلانىستى. بالالاردىڭ اق جانە تازا جۇرەكتەرى ءبىر گاۋھار. تازا ءبىر توپىراق سياقتى. تازا توپىراققا نە ەكسەڭ سونى الاسىڭ. ء«ار بالا يسلامدى قابىلدايتىن تابيعاتپەن (جاراتىلىس) تۋادى» دەيدى پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س. ا. س).
بالالار - ادام ءومىرىنىڭ قۋانىشى، ولار ءومىردى ماعىنالى ەتەدى. ءارى سولاردىڭ ارقاسىندا ادام يگىلىك پەن جاقسىلىققا كەنەلەدى. الايدا بالا باقىت كوزىنە اينالۋ ءۇشىن ولاردى دۇرىس تاربيەلەپ، ۇلگىلى ازامات ەتىپ كالىپتاستىرۋ قاجەت بولادى. ەگەر ادامنىڭ بالالارى جاقسى بولسا، ول جەر بەتىندەگى ەڭ باقىتتى ادام بولا الادى.
بۇل تۋرالى قۇران كارىمدە بىلاي دەيدى: «مال مەن بالالار - دۇنيە تىرشىلىگىنىڭ ءسانى» (كاھف 189-46). پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س. ا. س): «اكەسىنىڭ بالاسىنا قالدىرعان ەڭ ۇلكەن مۇراسى - ونى جاقسى تاربيەلەۋ» دەي وتىرىپ، بالا تاربيەسىنىڭ قانشالىكتى ماڭىزدى ەكەنىن اتاپ كورسەتكەن. بالالارىنا ءدىنىن ۇيرەتپەگەن اتا- انا دۇنيەنىڭ ەڭ مەيىرىمسىز ادامدارى بولىپ ەسەپتەلەدى. ەگەر اتا-انا مەيىرىمدى بولسا، بالالارىن سۇيەتىن بولسا، ەڭ الدىمەن ءدىنىن ۇيرەتەدى. سودان كەيىن وسى دۇنيەمەن بايلانىستى بىلىمدەردى ۇيرەتەدى. وسىعان وراي ازىرەتى الي بىلاي دەگەن: «بالالارىڭدى وزدەرىڭ بولمايتىن ۋاقىت ءۇشىن تاربيەلەڭدەر، ويتكەنى، ولار سەندەر بولمايتىن ۋاقىت ءۇشىن جارالعان». اتا- انا بالاسىنىڭ تاربيەسىنە اللاھ تاعالانىڭ الدىندا جانە حالقىنىڭ الدىندا دا جاۋاپتى.
جالپى، جاستارىمىز اتا-بابالارىمىز ۇستانعان قۇندىلىقتاردى قۇرمەتتەپ، ونى دارىپتەسە، دىنىنە دە بەرىك بولار ەدى. اتا-بابالارىمىز يسلام ءدىنىنىڭ سۇننيتتىك جولىمەن ءومىر سۇرگەن حالىق. بۇل جونىندە ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆ «قازاقستان-2050» ستارتەگياسىندا: «ءبىز مۇسىلمانبىز، ونىڭ ىشىندە ءابۋ حانيفا ءمازھابىن ۇستانعان سۇننيتتەرمىز. بابالارىمىز ۇستانعان بۇل جول ۇلتتىق سالت- ءداستۇردى، اتا- انانى سىيلاۋعا نەگىزدەلگەن. ەندەشە، بۇگىنگى ۇرپاق تا الەمدەگى ەڭ ىزگى ءدىن - يسلام ءدىنىن قادىرلەي وتىرىپ، اتا ءداستۇرىن ارداقتاعانى ءجون» دەپ اتاپ ءوتتى. ءداستۇرسىز ەل، حالىق، ۇلت ءومىر سۇرە المايدى. بۇل - مويىندالعان دۇنيە، ياعني داستۇرىنە بەرىك بولعان ادام، دىنىنە دە ادال بولادى.
م. بەسبايەۆ، ءدىنتانۋشى
«وڭتۇستىك رابات»
