قازاق جەرىندە اشىلعان ەۋروپالىق ۇلگىدەگى العاشقى مەكتەپتەر

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاق جەرىندە ەۋروپالىق ۇلگىدەگى مەكتەپ اشۋدى جوسپارلاعان جاڭگىر ەل باسقارۋدا ءبىلىمنىڭ، مادەنيەتتىڭ، ورىس اعارتۋشىلىعىنىڭ قاجەتتىلىگىن ءتۇسىنىپ، بوكەي ورداسىندا مەكتەپ اشۋ ءۇشىن ەش ايانبادى.

1831 -جىلى ورىنبور گەنەرال- گۋبەرناتورى ەسسەنگە حات جولداپ، ونىڭ مەكتەپ ءۇيىن سالۋعا كومەكتەسۋ تۋرالى ۋادەسىن الدى. 1839 - جىلدان باستاپ ورىنبور ۇلىقتارىنا، گۋبەرناتور ەسسەنگە جولداعان قۇجاتتارىندا قازاق بالالارىن قازان ۋنيۆەرسيتەتىنە، نەپليۋيەۆ كادەت كورپۋسىنا، جول قاتىناسى، ورمان، ينجەنەرلىك ۋچيليشەلەرگە قابىلداۋ جونىندە ماسەلە قويعان. ولارعا ءتۇسۋ ءۇشىن ەۋروپاشا وقىتاتىن، الەمدىك عىلىمداردى ۇيرەتەتىن مەكتەپسىز بولمايتىن ەدى.

1841 -جىلى 6 -جەلتوقساندا حان ورداسىندا جاڭگىر ءوز قاراجاتىنا قازاق بالالارى ءۇشىن ۋچيليشە اشتى. ول جاڭگىر ۋچيليشەسى دەپ اتالعان. مۇندا يسلام ءدىنى وقۋىنان باسقا نەگىزگى پاندەر رەتىندە ورىس ءتىلى، اريفمەتيكا، گەوگرافيا جانە رەسەي تاريحىنىڭ قىسقاشا كۋرسى، كەيىننەن، ورىس بالالارىن وسى مەكتەپكە قابىلدانۋىنا بايلانىستى قۇداي زاڭى جۇرگىزىلدى. سودان كەيىن ارنايى كۋرس رەتىندە شەشەككە قارسى ەگۋ ەرەجەلەرى، كىتاپ تۇپتەۋ، ءۇش جىل ءىس- ساپارعا كەلگەن ورىس وفيتسەرىنىڭ باسشىلىعىمەن 6 بالا وقىعان جەر ولشەۋ ءبولىمى اشىلدى.

جاڭگىر حان وسى ۋچيليشە ءۇشىن ارنايى ءۇي سالدىرىپ، وعان وقىتۋشىلاردى ءوزى تاڭداپ، تاعايىندادى جانە ۋچيليشە مەن وقىتۋشىلارعا كەتەتىن شىعىندى ءوز قازىناسىنان تولەپ وتىردى.

حاننىڭ تاڭداۋى بويىنشا ۋچيليشەنىڭ العاشقى وقىتۋشىسى جانە مەڭگەرۋشىسى بولىپ، وسى وردادا مال دارىگەرى بولىپ جۇمىس ىستەگەن كونستانتين پەتروۆيچ ولدەكوپ تاعايىندالدى. وعان ورىس ءتىلىن، اريفمەتيكا جانە گەوگرافيانى وقىتۋ جانە وقۋشىلاردىڭ ءتارتىبىن، تاربيەسىن قاداعالاۋ جۇكتەلدى.

ۋچيليشەدەگى وقۋ- تاربيە جۇمىستارىن جولعا قويۋ ءۇشىن ورىس وقۋ ورىندارىنداعى نەگىزگى شارالاردى قولدانۋ تالاپ ەتىلدى. ولدەكوپ شاكىرتتەردىڭ ساباق ۇلگەرىمى جۋرنالىن جىلىنا ءۇش رەت حانعا كورسەتىپ وتىراتىن بولعان. ول 10 جىل بويى وقىتۋشى بولدى، 1852 -جىلدان ونىڭ ورنىنا پوتانين كەلدى.

ال ءدىني وقۋ جانە شىعىس تىلدەرىنىڭ وقىتۋشىسى رەتىندە موللا حاكيم مۋحامەد امينيەۆ تاعايىندالدى. ءبىرىنشى جىلى مەكتەپكە 25 وقۋشى قابىلدانىپ، ونىڭ 7 ى مەكتەپ جانىنداعى جاتاحانادا جاتاتىندار، ال 18 ى ۇيدەن كەلىپ وقيتىن وقۋشىلار بولسا، ولاردىڭ ەڭ ەرەسەگى 22 جاستا، ال كىشىسى - 9 جاستا بولدى.

وقۋشىلار ۆوستوكوۆتىڭ قىسقاشا ورىس گرامماتيكاسى، بۋنياكوۆسكييدىڭ اريفمەتيكاسى، 2 بولىمنەنتۇراتىن شۋلگيننىڭ گەوگرافياسى، گولاحاۆتىڭ قىسقاشا حرەستوماتياسى، 2 تومدىق ۋستريالوۆتىڭ ورىس تاريحى وقۋلىقتار پايدالاندى.

مەكتەپتىڭ العاشقى وقۋشىلارىنىڭ ىشىندە احمەتكەرەي حانسۇلتانوۆ، مۇحانبەتشە بايتۇمەنوۆ، سۇلتان باجاقوۆ، شومبالوۆ، سۇلتان يسمايلدەر بولدى. حان تۇلەكتەرىنىڭ رەسەيدىڭ ارناۋلى ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىپ، ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىك جاسادى. بوكەي حاندىعىنىڭ قازاق بالالارى ءۇشىن ەڭ بەدەلدى وقۋ ورىندارى بولىپ سانالاتىن نەپليۋيەۆ كادەت كورپۋسىنان ورىن بولگىزدى. 1852 -جىلى نەپليۋيەۆ كادەت كورپۋسىن 37 ادام ءبىتىرىپتى. سونىڭ 8 ى بوكەي ورداسىنىڭ قازاق جىگىتتەرى بولاتىن.

جاڭگىر باستاۋىش ءبىلىم بەرۋمەن شەكتەلىپ قويماي، قازاق بالالارىن جوعارى وقۋ ورىندارىنا جىبەرۋ، ولاردى ەل باسقارۋعا ۇيرەتۋ باعىتىندا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. حاننىڭ مامان كادرلار جانە مولدا مۇعالىمدەر دايارلاۋ ساياساتى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇزەگە اسىپ، مەكتەپ تۇلەكتەرى پاتشالىق رەسەيدىڭ ءارتۇرلى ارناۋلى ورتا جانە جوعارعى وقۋ ورىنداردا وقۋىن جالعاستىرۋ مۇمكىندىگىن الدى.

اتاپ ايتقاندا قازاق جاستارى ورىنبور اسكەري ۋچيليشەسىندە، كادەت كورپۋسىندا، استراحان گيمنازياسىندا، قازان ۋنيۆەرسيتەتىندە، سانكت- پەتەربۋرگ كادەت كورپۋسىندا جانە ت. ب. وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الىپ، ماماندىق الىپ شىققان سوڭ بوكەي ورداسىنداعى حاندىق اكىمشىلىكتە، ستاۆكا كەڭسەسىندە، سالىق قارجى بولىمىندە، اسكەري قىزمەتتە جانە ت. ب. ماڭىزدى ورىنداردا قىزمەت اتقاردى. ال كەيبىر قازاق مامان- كادرلارى رەسەيدىڭ ءىرى جەرلەرىندە قىزمەت ىستەگەن. بۇدان ءبىز جانگىر حاننىڭ قازاق ۇلتىنان شىققان ۇلتتىق مامان- كادرلار ماسەلەسىمەن اينالىسقانىن دا كورەمىز.

جاڭگىر حان دۇنيەدەن وتكەن سوڭ ونىڭ ميسسياسى ءوز جالعاسىن تاپتى

1848 -جىلدىڭ 22 -ناۋرىزدا شىققان جوعارى مارتەبەلى وكىمنەن كەيىن، جاڭگىر مەكتەبى مەملەكەت قاراۋىنا الىنىپ، وعان جىلىنا 1404 سوم قاراجات ءبولىندى.

حان قايتىس بولعاننان كەيىن مۇعالىمدەردى وردادا ورناتىلعان ىشكى وردانى باسقارۋ جونىندەگى ۋاقىتشا كەڭەستىڭ قىزمەتكەرلەرى تاعايىنداعان. 1862 -جىلى ۆەتەرينار ياكوۆليەۆ گرامماتيكادان ساباق بەرسە، اريفمەتيكانى كەڭەستىڭ اۋدارماشىسى روگوتنيكوۆ دەگەن وقىتقان. باسقا جىلداردا كەڭەستىڭ ءارتۇرلى شەنەۋىكتەرى وقىتۋشى بولعان. مەكتەپتىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى - ول اشىلعان كۇننەن باستاپ ءبىر ءسات تە جابىلىپ كورگەن ەمەس. جىلدان جىلعا ۇلعايىپ، كوركەيىپ دامي ءتۇستى.

مەكتەپ جۇيەسىن ۇلعايتۋ ماقساتىندا، 1866 -جىلدىڭ 17 -قاراشاسىندا مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ شەشىمىمەن بوكەي ورداسىنىڭ جەتى بولىگىندە قازاق بالالارىنا 7 مەكتەپ اشۋعا رۇقسات ەتىلدى. وسىعان وراي، 1868 -جىلى بوكەي ورداسىندا جەتى بىركلاستىق مەكتەپتەر اشىلدى. بارلىق قيسىمدىق مەكتەپتەردە وقۋ مەرزىمى 4 جىل بولدى. مەكتەپتە وقۋشىلاردىڭ جاستارىنا سايكەس دايىندىق، تومەنگى، ورتا جانە جوعارعى توپتارعا ءبولىنىپ، قازاق جانە ورىس تىلدەرىنىڭ جازىلۋى مەن وقىلۋى، اريفمەتيكانىڭ ءتورت امالى، قازاق تىلىنەن ورىس تىلىنە، ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارما ءىسى پاندەرى وقىتىلدى.
تارعىن قيسىمدىق مەكتەبىنىڭ كورىنىسى. تارعىن مەكتەبى 1868 -جىلى العاشىندا حان ورداسىنان 7 شاقىرىم جەردەگى «شولاققوپا» دەگەن جەردە اشىلدى. عيمارات كۇيدىرىلمەگەن شيكى كىرپىشتەن تۇرعىزىلعاندىقتان بۇزىلىپ قالىپ، كەيىننەن مەكتەپ ورداعا كوشىرىلدى. تارعىن مەكتەبىندە يا. ۆاسيليەۆ، ا. كولچيرينا، ن. زالييەۆ، ن. كارمالەي ۇستازدىق ەتتى.

حان ورداسىندا اشىلعان قيسىمدىق مەكتەپتەر:

1. قالماق قيسىمى- ۆلاديميروۆكا / تۇز قالا/ اۋىلىندا

2. قامىس - سامار قيسىمى- نوۆايا كازانكا /جاڭاقالا/ اۋىلى.

3. نارىن قيسىمى- ۇيالىكول مەكەنىندە

4. تالوۆ قيسىمى- تالوۆ /كازتالوۆكا/ اۋىلى

5. تارعىن قيسىمى- حان ورداسىندا.

6. I تەڭىز جاعالاۋى ايماعى- كوكاريەۆ كوردونى قاسىندا

7. II تەڭىز جاعالاۋى ايماعى- باكاليەۆ كوردونى قاسىندا

I تەڭىز جاعالاۋى ايماعى بىركلاستىق مەكتەبى حان ورداسىنان 300 شاقىرىمداي جەردە ورنالاسىپ، وعان حان ورداسىنداعى قازاق مەكتەبىن بىتىرگەن، ەكى جىل قامىس- سامار مەكتەبىنە وقىتۋشى بولعان قۋاتوۆ وقىتۋشى بولىپ تاعايىندالدى.

II تەڭىز جاعالاۋى ايماعى ءبىر كلاستىق مەكتەبى كاسپي تەڭىزىنەن 18 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان، وقىتۋشى بولىپ استراحان قالاسىنىڭ مەشانى گولستەين قىزمەت ەتكەن.

حالىق اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ 1892 -جىلدىڭ 6 -اقپانىنداعى شەشىمىمەن ورىس- قازاق ۋچيليشەسىن سالۋعا 4088 سوم قاراجات ءبولىندى. 1893 -جىلى 40 ورىندىق جاتاقحاناسى بار جاڭا مەكتەپ سالىنىپ ءبىتتى. -1 جانە 2 -تەڭىز جاعالاۋى ايماقتارىنداعى 2 ءبىركلاستىق مەكتەپتىڭ نەگىزىندە ۇلكەن گانيۋشكينو سەلوسىندا 2 كلاستىق ۋچيليشە اشىلدى. وعان وقىتۋشى بولىپ فەدور بەلوۆ تاعايىندالدى.

قالماق بىركلاستىق مەكتەبى 1868 -جىلى حان ورداسىنان 80 شاقىرىم جەردەگى ۆلاديميروۆكا اۋىلىندا اشىلدى. وقىتۋشى بولىپ پەتروپاۆلوۆسكيي جۇمىس ىستەگەن.

قامىس- سامار بىركلاستىق مەكتەبى حان ورداسىنان 180 شاقىرىم جەردە، جاڭا قالا اۋىلىندا 1868 -جىلى اشىلدى. وقىتۋشى بولىپ ورىنبور وبلىستىق باسقارماسى قازاق مەكتەبىنىڭ تۇلەگى شينين ىستەدى.

نارىن بىركلاستىق مەكتەبى دە 1868 -جىلى، حان ورداسىنان 12 شاقىرىم جەردە اشىلدى. وقىتۋشى بولىپ الەكسەي سكۆورتسوۆ ىستەدى.

تالوۆ مەكتەبى 1898 -جىلى، حان ورداسىنان 130 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان تالوۆ /كازتالوۆكا/ اۋىلىندا اشىلدى. وقىتۋشى بولىپ، حان ورداسى مەكتەبىن بىتىرگەن قارابايەۆ جۇمىس ىستەدى.

ءسويتىپ، بوكەي ورداسىندا اشىلعان مەكتەپتىڭ ىقپالىمەن جەتى مەكتەپ اشىلىپ، ستاۆكاداعى العاشقى مەكتەپ ورتالىق مەكتەپكە اينالادى. وسى ورتالىق مەكتەپ ارقىلى بۇكىل بوكەي ورداسىنداعى ءبىلىم جۇيەسى، وقىتۋ پروتسەسى، وقۋ باعدارلامالارى رەتتەلىپ، قاداعالانىپ وتىردى.

1883 -جىلى حان ورداسىندا ءبىر كلاستىق قىزدار مەكتەبى، 1893 -جىلدان باستاپ ۇلكەن گانيۋشكينو سەلوسىندا ەكىنشى ەكى كلاستىق ۋچيليشە جۇمىس جاساي باستادى، ال 1894 -جىلى حان ورداسىندا قازاق قىزدارى ءۇشىن حۇسني نۇراليحانوۆانىڭ جەكە مەكتەبى اشىلدى.

1895 -جىلى باسقۇنشاق سەلوسىندا ورىس- قازاق ۋچيليشەسى، ال 1895-96- جىلدارى بوكەي ورداسىنىڭ بولىكتەرىندە 14 ستارشىن مەكتەپتەرى اشىلدى.

1896 -جىلى بوكەي ورداسىندا 24 ورىس- قازاق مەكتەپتەرى بولدى، سولاردىڭ ىشىندە 2 ەكى كلاستىق ۋچيليشە، 6 ءبىر كلاستىق اۋىلدىق ۋچيليشە، 14 ستارشىن مەكتەپتەرى، 2 جەكە مەكتەپ جانە مەدرەسە مەن مەكتەپ جانىندا 2 ورىس كلاسى بولعان. ولاردا 708 وقۋشى بولسا، سونىڭ 629 ى قازاق، 64 ورىس، 15 ى تاتار، قىزدار سانى 35. وقۋشىلاردىڭ 167 سى قازىنا قاراجاتىنا، 541 ى ءوز قاراجاتىنا وقىعان.

جاڭگىر نەگىزىن قالاعان مەكتەپ قۇرىلىمى ۋاقىت وتكەن سايىن ءجيى- ءجيى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ وتىردى:

1879 -جىلى مەكتەپ حالىق اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ ەكى كلاستىق ۋچيليشەسى بولىپ قايتا اشىلدى.

1905 -جىلى ەكى كلاستىق ۋچيليشە 4 كلاستىق قالالىق ۋچيليشە بولىپ جاڭاشا قۇرىلدى، ال 1908 -جىلى وسى 4 كلاستىق ۋچيليشە جانىنان ءبولىم جانە ستارشىن مەكتەپتەرى ءۇشىن وقىتۋشىلار دايارلايتىن 2 جىلدىق پەداگوگيكالىق كۋرس اشىلدى.

1920 -جىلى 4 كلاستىق قالالىق ۋچيليشە نەگىزىندە بوكەي حالىق اعارتۋ ينستيتۋتى اشىلدى.

1923-1928 -جىلدارى ينستيتۋت پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمعا اينالدىرىلدى.

1930-1935 -جىلدارى كولحوزشى جاستار مەكتەبى بولىپ قۇرىلدى.

1936-1939 -جىلدارى ورتالاۋ مەكتەپ بولىپ وزگەرتىلىپ، 1936 -جىلى مەكتەپكە م. گوركييدىڭ اتى بەرىلدى.

1939 -جىلدىڭ 1 -قىركۇيەگىنەن م. گوركي اتىنداعى ورتا مەكتەپ.

1991 -جىلدان باستاپ وردا ورتا مەكتەبى دەپ اتالدى.

1999 -جىلدىڭ 9 جەلتوقسانىنان باستاپ جاڭگىرحان اتىنداعى ورتا مەكتەپ دەپ اتالادى.

1879 -جىلى جاڭگىر ۋچيليشەسى 6 جىلدىق ورتالاۋ مەكتەپ باعدارلاماسى كولەمىندە ءبىلىم بەرەتىن جوعارعى باستاۋىش مەكتەپ دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، حالىق اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ ەكى كلاستىق ۋچيليشەسى بولىپ قايتا اشىلدى.

1905 -جىلى ەكى كلاستىق مەكتەپ حان ورداسىنىڭ ورتالىق ءتورت كلاستىق مەكتەبى بولىپ، بۇرىنعىدان ۇلكەيىپ، كەڭەيىپ اشىلادى، ونىڭ جانىنان تۇراقتى جۇمىس ىستەيتىن مۇعالىمدەر دايارلايتىن پەداگوگيكالىق كۋرستار اشىلدى. ۋچيليشەدە جاراتىلىستانۋ، گەومەتريا، ادەبيەت سياقتى جاڭا پاندەرمەن قاتار ەڭبەككە داعدىلاندىرۋ ساباقتارى جۇرگىزىلدى.

ءپان مۇعالىمدەرى ي. د. كوچۋروۆ، ي. سيروتوۆ، ا. ف. فيليپپوۆ، ف. س. بەلوۆ، س. مەڭدەشيەۆ، ن. ي. ەۆدوكيموۆ، ي. ف. ليەۆشين بولدى. مەكتەپتىڭ جانىنان شەكتى اسپاپتار وركەسترى، حورى جانە باي كىتاپحاناسى بولعان. 1908 -جىلى وسى ءتورت كلاستىق ۋچيليشە جانىنان ءبولىم جانە ستارشىن مەكتەپتەرى ءۇشىن وقۋشىلار دايارلايتىن 2 جىلدىق پەداگوگيكالىق كۋرس اشىلدى. 1911 -جىلى حان ورداسىنداعى پەداگوگيكالىق كۋرستىڭ جانىنان ۇلگىلى ۋچيليشە اشىلعان. 1920 -جىلى ءتورت كلاستىق قالالىق ۋچيليشە نەگىزىندە بوكەي حالىق اعارتۋ ينستيتۋتى بولىپ اشىلدى. 1923 -جىلى ينستيتۋت پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمگە اينالدىرىلدى. بۇل باتىس قازاقستان بويىنشا وڭىردەگى العاشقى وقۋ ورنى ەدى.

پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمنىڭ العاشقى ديرەكتورى ق. عابدراحمانوۆ. ول قازان قالاسىنداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن سەميناريانى بىتىرگەن، ءبىلىمدى مادەنيەتتى مول ۇلاعاتتى ۇستاز بولعان. وسى ءبىلىم ورداسىنان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ت. ماسين، ءومىر جولىن اسكەري قىزمەتكە ارناعان گەنەرال ش. جەكسەنبايەۆ تا پەداگوگيكالىق ماماندىقتى الىپ شىقتى.

وسىلايشا، بوكەي ورداسىندا اعارتۋ ءىسىنىڭ نەگىزىن قالاعان جاڭگىر حاننىڭ ميسسياسى ءوز جالعاسىن تاپتى.

نۇرسەرىك جولبارىس

BAQ. KZ