قازاق پەن تۇرىك دوستىعىنىڭ التىن دىڭگەگى بولعان نار تۇلعا
تۇركىنىڭ ۇلى دالاسىنان ءبولىنىپ شىققان بۇل كوشتى ەسەنبۇعانىڭ نەمەرەسى ەرتۇعىرىل دىتتەگەن جەرى انادولىعا جەتكىزىپ، قوندىردى. ەرتۇعىرىلدىڭ بالاسى وسمان اكە مۇراتىن ارى قاراي جالعاستىرىپ وسمان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالادى. جالعاندى جالپاعىنان باسقان، الىس- جۋىققا ءامىرىن جۇرگىزگەن ىرگەلى يمپەريا 600 جىلداي ۇستەمدىك قۇرىپ، 1923 -جىل قازىرگى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنا ورنىن بوساتتى.
سوندىقتان دا، قازاق جەرىن «انا وتانىمىز» دەپ سانايتىن تۇرىك جۇرتىنىڭ ەجەلگى اتامەكەنگە، سونداعى جاساپ جاتقان تۋىستاس ەلگە دەگەن ىنتا- ىقىلاسى ايرىقشا بولدى. سول ىقىلاستان تۋىنداعان باۋىرلاستىق، دوستىق قارىم- قاتىناستار تاريحتىڭ ءار كەزەڭىندە ءوز جالعاسىن تاۋىپ جاتتى.
تۇرىك حالقىنىڭ اۋەلگى ءتۇپ تامىرىن تانۋعا ۇمتىلىسى، اتاجۇرتىنا دەگەن اڭسارى مەن سۇيىسپەنشىلىگى ۇرپاقتار ساناسىندا ماڭگىلىك جاتتالىپ قالدى. بۇل جولدا مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتىڭ ءوزى سوڭىنا كوپكە ۇلگى بولاتىنداي ۇلاعاتتى، امانات ءسوز قالدىردى. ول 1933 -جىلى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ون جىلدىعىندا سويلەگەن سوزىندە، بولاشاقتى اسقان دانالىقپەن بولجاپ، سول كەزەڭنىڭ دە، بۇگىنگى كۇننىڭ دە، ەرتەڭگى بولاشاقتىڭ دا قولعا الىپ ىستەيتىن اسىل ءىسىن، تۇركى حالىقتارىنىڭ دوستىقتى تۋ ەتكەن ۇلى مۇراتىن انىقتاپ ايتىپ كەتتى.
«بۇگىن سوۆەت وداعى، دوسىمىز، كورشىمىز، ورتاق سەرىكتەسىمىز. قازىر وسى دوستىققا دەگەن قاجەتتىلىك تۋىنداپ وتىر. الايدا، ەرتەڭ نە بولارىن ەشكىم قازىردەن باستاپ بىلمەيدى. ءدال وسمان يمپەرياسى سياقتى، اۆستريا- ۆەنگريا سياقتى ىدىراۋى مۇمكىن. قازىرگى كەزدە قول استىندا ۇستاپ وتىرعان تۋىسقان حالىقتار تارالىپ، ءبىر- ءبىر ەل بولۋى مۇمكىن. الەمدە جاڭا تەپە- تەڭدىكتەر پايدا بولادى. ءدال سول كەزدە تۇركيا نە ىستەيتىندىگىن ءبىلۋى ءتيىس... وندا ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر ءوز تەكتى باۋىرلارىمىز بار. ولاردى قولداپ، قولپاشتاۋعا دايىن بولۋىمىز كەرەك. دايىن بولۋ تەك سول كۇندى كۇتۋ دەگەن ءسوز ەمەس. قازىردەن باستاپ دايىندالۋ كەرەك. ۇلتتار بۇعان قالاي دايىندالادى. رۋحاني كوپىرلەردى مىقتى ورناتۋ ارقىلى. ءتىل كوپىر... ءدىن كوپىر... تاريح كوپىر... تۇبىرىمىزگە كوز سالىپ، بولىنگەن تاريحىمىزدىڭ ىشىندە بىرىگۋىمىز قاجەت. ولاردىڭ بىزگە جاقىنداۋىن كۇتپەۋ قاجەت. ءبىز ولارعا جاقىنداۋىمىز قاجەت...»، - دەگەن بولاتىن اتاتۇرىك.
وسى ءبىر ساليحالى ۇلتتىق ۇندەۋدىڭ جارقىن جەمىسى 1952 -جىلى شىنايى ومىردە كورىنىس تاپتى. سول جىلى تۇركيانىڭ باس ءمينيسترى مەندەرەس جەتەكشىلىگىندەگى ۇكىمەت پاكىستان، ءۇندىستان، كاشميردەگى قازاق بوسقىندارىن تۇركياعا كوشىرىپ العان ەدى. بۇل باستاما 2 مىڭعا جۋىق قازاق قانداستارىنىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى جەڭىلدەتىپ، قيىندىق قىسپاعىنان قۇتقارىپ قالدى.
وسىدان كەيىن قازاق پەن تۇرىك حالىقتارىنىڭ بەلسەندى قارىم- قاتىناسى اتاتۇرىك بولجاعانداي ك س ر و- نىڭ ىدىراپ، تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ قۇرىلۋىنان سوڭ قارقىن الا ءتۇستى. بۇل تۇستاعى اۋقىمى كەڭ، جوعارى دەڭگەيدەگى، سانقىرلى باۋىرلاستىق بايلانىستارعا ەلەۋلى ىقپال ەتكەن تۇلعا تۇركيانىڭ 9-پرەزيدەنتى، ەل اراسىندا «ۇلت اكەسى» اتانعان ساياساتكەر سۇلەيمەن دەميرەل بولاتىن. مىنە سول تۇركى الەمىنىڭ ابىز اقساقالى، ءوز ەلىن وڭتايلى جاساعان ءساتتى رەفورمالارى ارقىلى الەمنىڭ دامىعان مەملەكەتتەرىنىڭ قاتارىنا قوسقان، بۇكىل تۇركى جۇرتىنىڭ قامىن جەگەن، قازاق پەن تۇرىكتى جاقىن باۋىرداي ارالاستىرعان نار تۇلعا وتكەن اپتادا، 17 -ماۋسىم كۇنى (2015 - جىل) 91 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى.
تۇركيا 3 كۇن ۇلتتىق ازا تۇتۋ كۇنىن جاريالادى. تۇركى جۇرتىنىڭ قايسار ۇلى تۋعان جەرى سپارتا قالاسىنىڭ اتابەي اۋدانىندا جەرلەندى. وندا وسىدان ءبىر جىل بۇرىن ۇلكەن مەموريالدىق كەشەن سوعىلعان بولاتىن. كەشەنگە كىرە بەرىستە دەميرەلدىڭ ەسكەرتكىشى تۇرعىزىلعان. سونداي- اق مۇندا ونىڭ ءومىر جولىنان سىر شەرتەتىن مۋزەي دە اشىلدى.
وسى قايعىلى حاباردى ەستىگەن نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ جانە جەكە ءوزىنىڭ اتىنان تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ر. ەردوعانعا جانە بۇكىل تۇركيا حالقىنا شىن نيەتپەن كوڭىل ايتتى. «مەن سۇلەيمەن دەميرەلدى ادال ءارى سەنىمدى دوس رەتىندە قۇرمەت تۇتتىم. ءبىز ءجيى كەزدەسىپ، پىكىر الماسىپ وتىردىق، كوپتەگەن يگى باستامالارعا جول اشتىق. قازاقستان حالقى ونى پاراساتتى باسشى، كەمەڭگەر كوسەم، قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى باۋىرلاستىق قارىم- قاتىناستارعا زور ەڭبەك سىڭىرگەن تاريحي قايراتكەرلەر قاتارىنداعى كورنەكتى تۇلعا رەتىندە ءاردايىم ەستە ساقتايدى»، - دەلىنگەن ەلباسىنىڭ جەدەلحاتىندا.
ەندەشە، تۇلعاسى بيىك، ەڭبەگى ەلەۋلى ۇلت كوشباسشىسىنىڭ ساياسي ءومىر جولى قالاي ءورىلدى؟ قازاق پەن تۇرىك دوستىعىنا التىن دىڭگەكتەي ارقاۋ بولعان تۇلعانىڭ شەجىرەلى كەشۋلەرىنە شولۋ جاساپ كورەيىك.
سۇلەيمەن دەميرەل 1924 -جىلى تۇركيانىڭ يسپارتا پروۆينتسياسى، يسلامكوي كەنتىندە دۇنيەگە كەلگەن. 1949 -جىلى ىستامبۇل تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ينجەنەرلىك- قۇرىلىس فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. كەيىننەن 6 جىل ا ق ش- تا ەڭبەك تاجىريبەسىنەن وتكەن. ساياسي قىزمەتىن 1961 -جىلى «ادىلەت» پارتياسىنا مۇشە بولۋدان باستادى. 1964 -جىلى وتكەن 2-قۇرىلتايدا وسى پارتيانىڭ ءتوراعالىعىنا سايلانىپ، ۇكىمەتتە ۆيتسە- پرەمەر قىزمەتىن اتقاردى. 1965 -جىلى 10 - قازاندا وتكەن سايلاۋدا «ادىلەت» پارتياسى كوپشىلىك داۋىسقا يە بولدى. وسىدان كەيىن سۇلەيمەن دەميرەل پارتيا جەتەكشىسى رەتىندە تۇركيا ۇكىمەتىن باسقارۋعا كىرىستى. ول 40 جاسىندا ۇكىمەت تىزگىنىن ۇستاپ، تۇرىك تاريحىندا ەڭ جاس پرەمەر- مينيستر اتاندى.
1965-1993 -جىلدارى ارالىعىندا ءار ءتۇرلى جىلداردا ەلدىڭ پرەمەر- ءمينيسترى لاۋازىمىندا بەس رەت قىزمەت ەتتى. 1993 -جىلى 16 - مامىردا تۇركيا كونستيتۋتسياسىنا سايكەس ەل پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. بۇل قىزمەتتى 7 جىل بويى ابىرويمەن اتقارىپ، 2000 -جىلى وكىلەتتىك مەرزىمىنىڭ بىتۋىنە بايلانىستى دەمالىسقا شىقتى. ول بۇل جىلداردا ساياساتتىڭ سوقپاقتى جولىنىڭ كەدەرگىلەرىنە دە تاپ بولماي قالعان جوق. ەلدەگى اراسى ءجيى اسكەري توڭكەرىستەر سالدارىنان مەملەكەت ىسىنەن ءۇش رەت قۋىلسا دا، قايسار تۇلعا الدىنا قويعان ۇلى ماقساتتارىن جەمىستى ورىنداپ شىقتى.
سۇلەيمەن دەميرەل كوپجىلدىق قىزمەتتەن كەتەر الدىندا: «مەن ءومىرىمنىڭ 50 جىلىن مەملەكەتتىك قىزمەتكە ارنادىم. 35 جىل - ساياسي ءومىرىم، ەل باسقارعان 7 جىلىمدى تۇركيانىڭ دەموكراتياسى مەن اتا زاڭى قۋاتتى مەملەكەتكە اينالدىرۋ جولىندا سارپ ەتتىم»، - دەگەن بولاتىن.
سۇلەيمەن دەميرەل ۇكىمەتتى باسقارعان جىلدارى تۇركيانىڭ دامىعان ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋىنا زور ەڭبەك ءسىڭىردى. تۇركيا ەۋروپالىق كەدەن وداعىنا ەندى، «قارا تەڭىز دوستىق ايماعى» قۇرىلدى. ول 1975 -جىلى العاش رەت ەۋروپا قاۋىپسىزدىگى حارتياسىنا قول قويۋعا قاتىستى. XX عاسىردىڭ سوڭىنداعى ەۋروپا قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ سوڭعى باسقوسۋى سۇلەيمەن دەميرەلدىڭ باستاماسىمەن ىستامبۇلدا ءوتىپ، الەمدىك تاريحقا «ىستامبۇل ءسامميتى» دەپ ەندى.
س. دەميرەل ەل ەكونوميكاسىن كوتەرۋ ءۇشىن 5 مارتە رەفورما جۇرگىزدى. بۇل رەفورمالار تۇركيانىڭ يندۋستريالدى مەملەكەتكە اينالۋىنا جول اشتى. وسى جىلدارى قارقىندى دامۋ جولىنا تۇسكەن تۇرىك ەلى الەمنىڭ دامىعان مەملەكەتتەرىنىڭ قاتارىنا قوسىلدى. تۇركيانى تاياۋ شىعىس ەلدەرىنىڭ جاپونياسى دەپ اتاعاندار دا بولدى. سونىمەن بىرگە ەلدى دەموكراتيالاندىرۋ جولىندا تالماي ەڭبەكتەندى. باتىسپەن بايلانىستى كۇشەيتتى. تۇركياداعى ناتو-نىڭ اسكەري نىساندارى دەميرەلدىڭ تۇسىندا سالىندى. بۇل - تۇركيا ءۇشىن كورشى ەلدەردەن كەلەتىن ءقاۋىپتى سەيىلتتى.
سۇلەيمەن دەميرەل تۋىستاس تۇركى حالىقتارىنىڭ ىنتىماعى مەن ءىس- قيمىل بىرلىگىن جەتىلدىرىپ، ەكونوميكالىق، مادەني بايلانىستارىن نىعايتۋعا دا زور ۇلەس قوستى. اسىرەسە ونىڭ تۇركى الەمىنىڭ قارا شاڭىراعى اتالاتىن قازاق ەلىنە دەگەن ىقىلاسى مەن قۇرمەتى ەرەكشە بولدى. بۇل سوزىمىزگە ابىز اقساقالدىڭ قازاق مەملەكەتىنە قاراتا ايتقان مىنا ءبىر جۇرەكجاردى تىلەگى دالەل بولا الادى. «تۇركيا مەن قازاقستان دوس ءارى باۋىرلاس ەلدەر. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ەكى ەل اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق ءوزارا كەلىسىمگە قۇرىلدى. بولاشاقتا دا بۇل باياندى بايلانىس ۇزاق جالعاسادى دەپ سەنەمىن. قازاقستان تۇركى دۇنيەسىندە، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتا مارتەبەلى ورىنعا كوتەرىلدى. مەن قازاق ەلىنىڭ ءاربىر جەتىستىگىنە بالاشا قۋانامىن جانە سىزدەرگە تولاعاي تابىس تىلەيمىن»، - دەگەن بولاتىن تۇرىك كوشباسشىسى.
تاريحتا ۇلى دالا توسىندە ىرگەسى بەكەم حاندىق قۇرعان ەلدىڭ جاڭا زاماندا ءوز الدىنا قايتا تاۋەلسىز، دەربەس ەل اتانۋى قازاق حالقىنىڭ مەرەيى تاسىعان باقىتتى شاعى ەدى. دەسە دە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ەلدىڭ جاعدايى وتە اۋىر بولدى. مىنە وسى كەزەڭدە تۇركيانىڭ كومەك قولىن سوزۋى ەسەڭگىرەگەن ەلدىڭ ەس جيۋىنا ءوز سەپتىگىن تيگىزدى. تۇركيا - قازاقستاندا ەلشىلىگىن اشقان تۇڭعىش ەل.
تۇركيانىڭ پرەمەر- ءمينيسترى سۇلەيمەن دەميرەل 1992 -جىلدىڭ 29 -ساۋىرىندە رەسمي ساپارمەن قازاقستانعا العاش ات باسىن بۇردى. ەكى جاقتى كەزدەسۋلەردە ۇكىمەت باسشىلارى ەكونوميكاعا دەم بەرەتىن ءتۇرلى سالالارداعى ۋاعدالاستىقتارعا قول جەتكىزدى. وسى جولعى ساپارىنىڭ اياسىندا ول وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستان جانە ازەربايجان ەلدەرىنە دە باردى. باس مينيستر تۇركىتىلدەس رەسپۋبليكالاردان جىل سايىن 10 مىڭ ستۋدەنتتى تۇرىك جوعارى وقۋ ورىندارىنا قابىلداۋعا ۋادە ەتتى.
سونداي- اق، قوجا احمەت ياسساۋي اتىنداعى تۇركىستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە حالىقارالىق قازاق- تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى مارتەبەسىن بەرۋ تۋرالى بىرلەسكەن قۇجاتقا قول قويدى. 1992 -جىلى 31 -قازاندا تۇركيا جانە قازاقستان رەسپۋبليكالارىنىڭ ۇكىمەتتەرى اراسىندا قول قويىلعان كەلىسىم نەگىزىندە «قوجا احمەت ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق- تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى» دەگەن اتاۋمەن تۇركيا جانە قازاقستان رەسپۋبليكالارىنىڭ ورتاق حالىقارالىق مەملەكەتارالىق ۋنيۆەرسيتەتى قۇرىلدى.
قوجا احمەت ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق- تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى (ح ق ت ۋ) - قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇڭعىش اشىلعان حالىقارالىق جوعارى وقۋ ورنى. سونىمەن قاتار، تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەر اراسىندا حالىقارالىق مارتەبەگە يە بولعان جالعىز ءبىلىم جانە عىلىم ورداسى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ 8 فاكۋلتەتىندە 54 باكالاۆريات، 30 ماگيستراتۋرا، 11 دوكتورانتۋرا جانە 3 رەزيدەنتۋرا باعدارلامالارى بويىنشا ماماندار دايارلايدى. قازىرگى تاڭدا قازاقستان مەن تۇركيادان جانە الەمنىڭ 14 ەلى مەن 33 قاۋىمداستىعىنان 8500 گە جۋىق ستۋدەنت ءبىلىم الۋدا.
قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىنە جاڭا قول جەتكىزگەن، الەمگە تانىلماعان، شەتەلدەردىڭ سەنىمىنە كىرە قويماعان تۇستا، ەشبىر مەملەكەت قازاق ەلىنە كومەكتەسۋگە، قارىزعا اقشا بەرۋگە قۇلىق تانىتپايتىنى زاڭدى قۇبىلىس ەدى.
ءبىراق تۇركيا وسى كەزدە سۋىرىلىپ شىعىپ، قازاق ەلىنە 1 ميلليارد دوللار كولەمىندەگى قاراجاتتى ءوزى كەپىل بولا وتىرىپ باسقا ەلدەن قارىزعا الىپ بەردى. نەسيە بەرگەن ەلگە قازاقستان مەرزىمىندە تولەي الماسا، تۇركيا ۇكىمەتى وزدەرى تولەۋگە ۋادە بەرەدى. وسىلايشا قازاقستان ەكونوميكاسىنا قان جۇگىرتكەن بەرەكەلى اقشا ءوز جەمىسىن بەرۋمەن بىرگە قارسى تاراپقا دا ۋاقىتىندا تولەندى. ارينە، بۇل باستامالارعا تىكەلەي قولداۋ كورسەتكەن دە تۇركيانىڭ پرەمەر- ءمينيسترى سۇلەيمەن دەميرەل بولاتىن.
1993 -جىلى قازاقستان دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرامىندا تۇركياعا بارعان قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى قالتاي مۇحامەدجانوۆتىڭ «سىردان سۋىرتپاق» دەگەن ماقالاسىندا نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ سۇلەيمەن دەميرەلگە بۇكىل تۇركى الەمىنە ورتاق اكادەميا قۇرۋ جونىندە ۇسىنىس جاساعانى ايتىلادى. قازاق باسشىسىنىڭ بۇل ويىن سۇلەيمەن دەميرەل دە قوستايدى. ال، اكادەميا قاي ەلدە بولۋى كەرەك دەگەن سۇراققا نازاربايەۆ: «حالىقتىڭ سالماعىنا قاراساق، سىزدە بولۋى كەرەك، ال تاريحتىڭ سالماعىنا قاراساق، بىزدە بولۋى كەرەك. باسقانى ايتپاعاننىڭ وزىندە، بۇكىل تۇرىكتىڭ رۋحاني اتالارى قورقىت پەن ياسساۋي مازارى قازاق جەرىندە عوي»، - دەگەن ۇتىمدى جاۋاپ تاۋىپ، تۇرىك باسشىسىن ىڭعايىنا كوندىرەدى.
وسى باستامالار نەگىزىندە ءبىلىم بەرۋدەگى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ، باۋىرلاس ەكى ەلدى جاقىنداستىرۋ جانە كەلەشەك جاس بۋىننىڭ الدىنان جاڭا كوكجيەك اشۋ ماقساتىندا الماتىدا قازاق- تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى قۇرىلادى. وقۋ ورنى 1996 -جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ پەن تۇركيا مەملەكەتىنىڭ پرەزيدەنتى سۇلەيمەن دەميرەلدىڭ قاتىسۋىمەن اشىلدى.
ال، 2000 -جىلى ۋنيۆەرسيتەتكە سۇلەيمەن دەميرەل ەسىمى بەرىلدى. ۋنيۆەرسيتەت 2010-2011 وقۋ جىلىنان باستاپ ءوز جۇمىسىن زاماناۋي وقۋ- زەرتتەۋ قۇرالدارىمەن جابدىقتالعان «Smart Campus» قالاشىعىندا باستادى. بۇل وقۋ كەشەنى 7000 عا جۋىق ستۋدەنتتىڭ الاڭسىز ءبىلىم الۋىنا شاقتالىپ سالىنعان.
سۇلەيمەن دەميرەل قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ I دارەجەلى بارىس وردەنىمەن ماراپاتتالعان. تۋىستاس تۇركى حالىقتارىنىڭ ىنتىماعى مەن كەمەل كەلەشەگىنە جول سالعان، ەكونوميكالىق، مادەني بايلانىستارىن نىعايتۋعا زور ۇلەس قوسقان سۇلەيمەن دەميرەلدەي تۇركى جۇرتىنا ورتاق ۇلى تۇلعانى قازاقستان حالقى ماڭگى جادىنان شىعارماي، قاشاندا قۇرمەتپەن ەسكە الىپ وتىراتىنى داۋسىز. ەر ەسىمى ەل ەسىنەن وشپەك ەمەس.
اۆتور: باقىتجول كاكەش (2015- جىل)
