قارقارالىداعى قوداستار

استانا. قازاقپارات - كەز كەلگەن كاسىپكەردىڭ نەگىزگى مۇراتى -  پايدا تابۋ. تاۋەكەل ەتە بىلگەنگە ءبىزدىڭ زامانىمىزدا تابىس كوزدەرى از ەمەس.

دەسەك تە، ەل ەكونوميكاسىن ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن كاسىپكەرلەرىمىزدىڭ الىپساتارلىق توڭىرەگىندەگى ارزان بيزنەسپەن ەمەس، ءونىم شىعارىپ، ءوز شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە ۇمتىلعاندارى ءتيىمدى.

سولاردىڭ ءبىرى -  قاراعاندىلىق كاسىپكەر ديدار توعىزبايەۆ قوداس ءوسىرۋدى قولعا الدى. ارقا ءوڭىرى ءۇشىن تاڭسىق سانالاتىن جانۋارلاردى ءبىزدىڭ تابيعاتىمىزعا بەيىمدەپ، جەرسىندىرىپ كورۋگە بەل بايلاعان.

بيىل كوكتەمدە ول سوناۋ حاكاسياعا ەكى رەت بارىپ، 140 باس تيبەت «سيىرىن» ساتىپ اكەلەدى دە، ولاردى قارقارالى اۋدانىنىڭ نۇرماقوۆ اتىنداعى اۋىلدىق وكرۋگىنە جەتكىزەدى. ديدار بۇل جانۋارلار ءوڭىر تابيعاتىنا تەز ۇيرەنىپ، جۇمسالعان قاراجاتتى مولىنان اقتايدى دەپ سەنەدى. كاسىپكەر جىگىت قوداستىڭ ءجۇنىن قىرقىپ، ال ەتىنەن شۇجىق، كونسەرۆى ءوندىرىسىن جولعا قويۋدى كوزدەپ وتىرعان جايى بار.

تابىننىڭ قوجايىنى ديدار توعىزبايەۆ بۇعان دەيىن وزىمىزگە ۇيرەنشىكتى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ كەلگەن ەكەن. ەندى ول قوداس وسىرۋمەن شۇعىلدانۋعا تاۋەكەل ەتىپ وتىر. كاسىپكەردى اڭگىمەگە تارتتىق.

-  مال ءوسىرۋ -  ءبىزدىڭ قازاقتان قالعان كاسىپ. دەگەنمەن، ءتۇپ- تۇقىمى سوناۋ تيبەت تاۋلارىنان شىققان قوداستاي جانۋاردى وسىرۋگە قالايشا تاۋەكەل ەتتىڭىز؟ جەرسىنبەي كەتۋىنەن قورىقپايسىز با؟

-  وسى قارقارالى اۋدانىنداعى جايىلىمدار اسا اۋقىمدى. بىزگە كەرەگى سول. وسى جاقتا قىس ايلارىندا قاسقىر اۋلاپ، جەرگىلىكتى تابيعاتتى، بۇل جەرگە ءتان اۋا رايى قۇبىلىستارىن جىلدار بويى باجايلاپ كورگەنبىز. قازىر قوداستارىمىز جايىلىپ جۇرگەن جەر تاۋلاردىڭ تاساسىندا، ىقتاسىن جەردە ورنالاسقان. بۇل جەردىڭ قىسى جايلى. ال مىنا قوداستار بۇعان دەيىن تابيعاتى قاتال، تاۋلى، وتى ماردىمسىز جەرلەردە تىرشىلىك ەتىپ كەلگەن.

بۇل جاقتا ولار ءۇشىن كەرەك جاعدايدىڭ ءبارى بار. ونىڭ ۇستىنە، ولارعا اسا شىعىندالا دا قويمايمىز. نەگىزگى پايداسى دا سوندا. ءوزىمىزدىڭ ۇيرەنشىكتى ءىرى قارالارىمىزدى الايىق. ولارعا جەم شوپ ازىرلەۋ وڭاي شارۋا ەمەس. قوداستار بولسا، قار استىندا قالعان ءشوپتى وزدەرى-اق ارشىپ جەيدى. مويىندارى جۋان جانۋارلار قاردى باسىمەن ارشىپ داعدىلانعان. تاعى ءبىر جاقسى ەرەكشەلىگى، قوداستار تەك تابىنىمەن ءجۇرىپ جايىلادى، ەشقاشان ساياق كەتپەيدى. بەلگىلى ءبىر جەردىڭ جايىلىمىن وتتاپ بولعان سوڭ، ۇيىرىمەن كوشىپ باسقا جەرگە بارىپ جايىلادى.

ونىڭ ۇستىنە، بۇلار جىرتقىش اڭداردان تايسالمايدى. تابىنىمەن جۇرگەن قوداستارعا شابۋعا قاسقىرلاردىڭ باتىلى جەتە قويمايدى. ياعني، باقتاشىلارىمىزعا ولاردى باعۋ اسا قيىن ەمەس. ءبىز بۇل جانۋارلاردى تاڭسىق بولعانى ءۇشىن ەمەس، ايتارلىقتاي پايدا تۇسىرۋگە بولادى دەگەن ۇمىتپەن اكەلىپ وتىرمىز. ەگەر ءۇمىتىمىز اقتالىپ جاتسا، ولاردىڭ سانىن بەس ءجۇز باسقا دەيىن جەتكىزسەك پە دەيمىز. كوبەيتكەندە دە، تابيعي ءوسىمىن كۇتىپ وتىرمايمىز، تيىمدىلىگى راستالىپ جاتسا، ينۆەستيتسيا سالىپ، تاعى دا ءبىرتالاي قوداستى ساتىپ اكەلۋ جوسپاردا بار.

-  قانشالىقتى پايدا تابامىز دەپ ويلايسىز؟

-  قوداستىڭ ءسۇتى وتە مايلى بولادى. كەلەشەكتە سىر زاۋىتىن اشساق پا دەپ وتىرمىز. ەتتى دە تۇگەلىمەن وڭدەۋگە جىبەرمەكشىمىز. قوداس ەتىنەن شۇجىق، كونسەرۆى جاساپ شىعارامىز. جەم-ءشوبى دۇرىس بولسا، ەكى-ءۇش جاسار قوداس شامامەن 150 كيلوداي ەت بەرەدى. ولار تابيعاتى جايسىز جەردىڭ وزىندە سونداي ءونىم بەرگەن. ال ءبىزدىڭ تابيعاتىمىز جايلى، سوندىقتان ولاردىڭ سالماعى دا اناعۇرلىم ارتىق بولادى دەپ ويلايمىن. جالپى، مونعوليادا، تىۆا مەن حاكاسيادا قوداس ەتى جەڭسىك اس، ياعني دەليكاتەس سانالادى.

ءجۇنىن قىرقىپ وتكىزەمىز. قوداستار سالقىندى جاقسى كورەدى، سوندىقتان، جاز ايلارىندا قىرىقتىق ۇيىمداستىرعانىمىز ابزال. ءجۇندى ەكسپورتتاۋ ماسەلەسى بويىنشا قىتايلىقتارمەن سويلەسىپ تە قويدىق. ولار قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر.

-  جانۋارلار تىم اساۋ سياقتى، ولاردى كىم ساۋادى؟

-  بۇلار، قالاي دەگەنمەن، قولعا ۇيرەتىلگەن قوداستار. قانشا جەردەن جابايى بولسا دا، ادامداردى كورىپ وسكەن. مال ساۋۋدىڭ اۆتوماتتاندىرىلعان ادىستەرى بار، ادەتتەگىدەي ولاردىڭ ساۋىرىنا جابىسۋدىڭ قاجەتى جوق. جانۋارلار ارنايى قورشاۋعا قامالىپ، جەلىنى تازالانىپ، ەمشەكتەرىنە ستانوك تۇتىكتەرى كيگىزىلەدى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ اساۋ جىلقىلارمەن دە سولاي جۇمىس ىستەيمىز. قولدان جەم بەرىپ وتىرسا، بۇلار تەز ۇيرەنەدى.

-  قوداستان باسقا تۇلىكتەر اكەلىپ وسىرەتىن جوسپارلارىڭىز بار ما؟

-   قىزىلوردا ءوڭىرىنىڭ كاسىپكەرلەرىنەن ءجۇز تۇيە الۋعا كەلىستىك. جاقىندا سولاردى الىپ كەلمەكشىمىز. نەگىزى، وساكاروۆ اۋدانىندا ءداستۇرلى، ياعني وزىمىزگە ۇيرەنشىكتى مال شارۋاشىلىعىمىز بار. سونىمەن قاتار، ەتتى مول بەرەتىن اعىلشىن تۇقىمى -  گەرەفورد سيىرلارىن اكەلىپ ءوسىرۋدى ويلاپ ءجۇرمىن.

-  كەز كەلگەن مالعا جەم-شوبىمەن قاتار، مىندەتتى تۇردە سۋ كەرەك. قوداستاردى سۋارۋدا پروبلەما جوق پا؟

-  ءيا، ءوزىم دە بارىنەن بۇرىن سۋ ماسەلەسىن قولعا الماقشىمىن. بىردەن ءتورت ۇڭعىما تارتسام دەپ وتىرمىن. جازدىگۇنى ماڭايداعى بۇلاقتاردىڭ سۋالىپ، قۇرعاپ قالاتىنى بولادى. قىستا، بولسا- بولماسا، قاتىپ قالادى، بۇل سول ءۇشىن كەرەك.

-  ال دايىن ءونىم شىعارۋ ءىسىن قاشان باستايسىزدار؟

-  كونسەرۆى مەن سىر وندىرىسىنە كەلسەك، العاشقى تسەح پەن ەت قاقتاۋ ورنىن الداعى جىلدىڭ باسىندا اشسام با دەپ وتىرمىن. سونىمەن قاتار، ماي، قىمىز بەن شۇبات شىعارساق دەيمىز.

-  قوداس ءجۇنىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار دەسەدى...

-  ول بويداعى جىلۋدى ۇستاپ تۇراتىن بىرەگەي قاسيەتكە يە. ءارى كەرەمەت جۇمساق. سودان دا، قوداستىڭ ءجۇنىن كاشەميرمەن شاتاستىرىپ جاتادى. جانە قوداستىڭ ءجۇنى وڭاي جۋىلىپ، تەز كەبەدى. ساپاسىن قانشا جۋىلسا دا جوعالتپايدى. قوداس ءجۇنىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى دە بار. ول سۇيەكتىڭ سىرقىراعانىن، بۇلشىق ەتتىڭ قاقساۋىن باسىپ، قيمىل- تىرەك اپپاراتىنىڭ اۋرۋلارىنا ەمدىك ىقپال جاسايدى. بۇعان قوسا، قوداستىڭ ءجۇنى باسقا جانۋارلاردىڭ، مىسالى قويدىڭ ءجۇنى سياقتى جاعىمسىز ءيىس شىعارمايدى.

* * *

اۋىل حالقى بۇل جاڭالىقتاردى قۋانا قولداپ وتىر. شالعايدا قالعان اۋىلعا سوڭعى كەزدەرى ىسكەر جاندار كەلگىشتەپ ءجۇر. بۇل -  جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى. دالانىڭ ءبىر شەتىندە مىڭعىرعان جىلقى، ەكىنشى ءبىر باسىندا قوداستار جايىلىپ ءجۇر. بۇل جەردەگى مالدىڭ سانى ءبىراز جىلداردان بەرى ەسەلەنە تۇسكەن.

-  جەرىمىزدىڭ قۇلپىرىپ جاتقانىن كوردىڭىز بە، -  دەيدى نۇرماقوۆ اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ باسشىسى كوشەرباي شايمانوۆ. -  اۋماعى دا از ەمەس -  195 مىڭ گەكتار. «اگروبايلىك» جشس ازىرگە 15 مىڭ گەكتارىن جالعا الىپ وتىر.

بۇل جانە بىزدە جۇمىس ىستەپ جاتقان جالعىز فيرما ەمەس. بيىل ەكى شارۋا قوجالىعى اشىلدى. جوسپار بويىنشا، جاقىندا تاعى دا التى شارۋاشىلىق ىسكە قوسىلماق. بۇگىندە بارلىعى 27 شارۋاشىلىق بار.

ولاردىڭ ءبارى دە مال ءوسىرىپ وتىر. مۇنداعى حالىقتىڭ مال باسى جىل اسقان سايىن ەسەلەنىپ، سوعان سايكەس، ەلدىڭ تۇرمىس دەڭگەيى دە كوتەرىلە باستاعان. كەڭەس وداعى تاراعان تۇستا، ءبىزدىڭ وسى ءوسىباي سياقتى شالعايداعى اۋىلدار كوپ قيىندىق كورىپ ەدى. ەرتەڭىمىز نە بولادى دەگەن ۋايىم باسىم- تۇعىن. ءبىز قاراعاندىدان 330 شاقىرىم جەردە جاتىرمىز. اۋىل قاڭىراپ قالدى.

وسى اۋىلدا بۇرىن ەكى مىڭداي ادام تۇردى، قازىر سودان التى جۇزدەي عانا ادام قالعان. دەگەنمەن، قايتا ورالىپ جاتقان حالىق تا بار. بيىلدىڭ وزىندە ون شاڭىراق كوشىپ كەلدى. تىرشىلىك جالعاسىپ جاتىر! ال ازىرگە تابىن- تابىن قوداستار اۋىلدىق وكرۋگتىڭ ورتالىعى ءوسىباي اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى قىردا جايباراقات جايىلىپ ءجۇر.

بۇل ماڭايدا سىلدىراپ اققان بۇلاق كوپ. جان- اقتا تاۋ دا، جازىق تا بار. جايقالعان كوك شالعىن. قىسقاسى، كەز كەلگەن مالعا جايىلىم مول. ءجۇنى تۇياعىن جاپقان، جونى كۇجىرەيگەن جانۋارلار تابيعات اياسىندا جايىلىپ جۇرگەندە كوز سۇيىنتەدى.

ەن دالادا بۇزاۋلارى دا ەمىن-ەركىن. تەك قوداستىڭ ءبىر سۇيكىمسىزدەۋ جەرى - تۇرپاتى كادىمگى سيىر قۇساعانمەن، موڭىرەمەيدى، پىسىلدايدى ەكەن. ۇرعاشى قوداستاردىڭ ءبىرازى سىبىردەن بۋاز كۇيىندە كەلىپ، وسى جاقتا بۇزاۋلاپتى. ءوسىبايدا بارلىعى 27 قوداس تولدەگەن. بايقاۋىمىزشا، بۇلارعا قازاق توپىراعى ۇناعان سياقتى. كەزىندە قوي وسىرۋمەن شۇعىلدانعان شارۋاشىلىقتىڭ شۇيگىن شوبىنەن باستارىن المايدى.

قايرات ءابدىلدينوۆ،

قاراعاندى.

«ەگەمەن قازاقستان»