الاش ءسوزى قايدان پايدا بولعان؟
سوناۋ كونە ۋاقىتتا قامشىنىڭ ورىمىندەي ورىلگەن بۇكىل تۇركى تىلدەس ەلدەر قازىر بولەك-بولەك مەملەكەت؛ قازاقتار، وزبەكتەر، قىرعىزدار، تۇركىمەندەر، ءازىربايجاندار، تۇرىكتەر (تۇركيا)، قاراقالپاقتار، تاتارلار، باشقۇرلار، حاقاستار، شۋاشتار، ياكۋتتار، گاگاۋزدار، تاعى باسقا دا تۇركى تىلدەس ەلدەر، ۇلى عۇن قاعاناتى بولىپ بىرىگىپ، تۇتاس تولىققاندى يمپەريا اتالعان.
بۇل اتاقتى ريم يمپەرياسىنان دا بۇرىن قۇرىلعان دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. وسى عۇن يمپەرياسىنىڭ بيلەۋشىلەرى، ءبىز بىلەتىن تونىكوك، بىلگە، قاپاعان جانە باسقالارى كوشپەلى يمپەريا بولعان سوڭ، سول كەزدەگى شۇرشىتتەر مەن (قىتاي) پەرسيالىقتارعا (باتىرلار جىرىنداعى قىزىلباستار) كۇن كورسەتپەگەن، قايتا كوپ جاعدايدا سوعىس اشىپ، ولاردى جەڭىپ كەتىپ وتىرعان.
جاسوسپىرىم كەزىمنەن باستاپ، وسى مەزگىلگە دەيىن جيناعان تاريحي كىتاپتار، مونوگرافيالار، جۋرنالدار، گازەت-جۋرنالدارعا جاريالانعان تاريحي ماقالالاردى (قازاق جانە ورىس تىلىندە) قولىم تيگەن كەزدەردە اۋدارىستىرا ءجۇرىپ، ءبىراز تاريحي ماتەريالداردى قاعاز بەتىنە ءتۇسىردىم. سونداي-اق، اينالاداعى وتىرعان ەلدەرگە تەلىنىپ كەلگەن قازاق جۇرتىنىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ اتا-تەكتەرىن دە شامام جەتكەنشە انىقتاپ، ولاردىڭ قىپشاق-قازاقتار ەكەنىن ەلىم ءتۇسىنسىن دەپ جازىپ وتىردىم.
الىش - الىس - الاش پەرسيادان شالعايدا جاتقان ۇلى قاعانات الاش ءسوزى وسى جاعدايدان شىققان-اۋ دەپ ويلايمىن. كونە عاسىرداعى عۇن يمپەرياسىن، ودان كەيىنگى تۇرىك قاعاناتىن، كەيىننەن قىتاي ەلىمەن سوعىسا-سوعىسا بىتىراپ كەتكەن تۇركى قىپشاقتاردى ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناعان، قيات تايپاسىنان شىققان شىڭعىس حان يمپەرياسىن (شىڭعىس حان الاش جۇرتىن «مىڭقول» دەپ وزگەرتكەن)، نايمان تايپاسىنىڭ بارلاس رۋىنان كوتەرىلگەن ءامىر تەمىر يمپەرياسىن، اتا-بابالارى قيات بولىپ كەلەتىن باتىل حان (باتۋ) قۇرعان التىن وردا يمپەرياسىن، نايمان تەمىرلاننىڭ ۇرپاقتارى بولىپ سانالاتىن بابىر نەگىزىن سالعان كىشى ازيا مەن ءۇندىستاننىڭ بيلەۋشىلەرىنە اينالعان ۇلى موعولدار يمپەرياسىن، وسىنىڭ ءبارىن التى الاش ەلىنىڭ كونە ۋاقىتتا جانە ورتا عاسىرلاردا تۋعان، قازىرگى قازاق حالقىنىڭ مىڭ جىلدا ءبىرتۋار قابىلەتتى ۇلى ەر-ازاماتتارى ۇيىستىرعان بولاتىن.
بۇلاردىڭ ءبارى التى الاشتان تارايدى. التايدان بايكولگە (بايكال) دەيىن، ودان ءارى بالكان تۇبەگىنە دەرلىك جەر اۋماعىن اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاپ تۇرعان الاشتىڭ حاندارى مەن ودان شىققان ۇلى يمپەراتورلار ەدى.
ەندى، وعىزدان تارايتىن تۇركىلەر ەلىنەن تەك وسمان يمپەرياسىن ايتۋعا بولادى. ءتىپتى، بۇلاردىڭ ءوزى العاشقى كەزەڭدە قىپشاقتىڭ جالدامالى ساربازدارىنا سۇيەنىپ، ءوز يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن سالعان. تۇركىمەندەر مەن ءازىربايجاندار تەك سۇلتاناتتار قۇرعان.
ال قارلۇقتاردى كەيىن زەرتتەپ كورەرمىز.
بەيسەنعازى ۇلىقبەك،
قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
«قازاقستان زامان»
