قازاقستان، رەسەي، قىتاي ۇشتىگى قانداي وزگەرىستەر اكەلمەك؟
ولار وسى ايتقان بولجامدارىنا دايەكتى دەرەك رەتىندە قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ: «ءتيىمدى شارتتارعا قول جەتكىزۋدە ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعى (ە ا ە س) رەسەي مەن قازاقستاننىڭ قىتايعا قاتىستى ەنەرگەتيكالىق ستراتەگياسى ۇيلەسىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىندىگىنە اينالادى»، - دەگەن تۇجىرىمىن مىسالعا كەلتىرەدى.
ودان ءارى ماقالا اۆتورلارى: «ۋكرايناداعى داعدارىس سالدارىنان ا ق ش باستاعان باتىس ەلدەرى مەن ەۋرووداق مەملەكەتتەرى تاراپىنان رەسەيگە قارسى سانكتسيالاردىڭ قابىلدانۋى، وسى وقيعالاردىڭ تىكەلەي ىقپال ەتۋىنىڭ ارقاسىندا مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراپ كەتۋىنە بايلانىستى جاعداي كۇرت وزگەرىپ كەتكەن سوڭ، «جاڭادان ىقپالدى قىتاي، قازاقستان جانە رەسەي ۇشتىگى مەن بۇل ەلدەردە جۇمىس ىستەيتىن حالىقارالىق مۇناي كومپانيالارى پايدا بولدى» دەپ جازادى.
اتالعان باسىلىمنىڭ جازۋىنشا، «قىتاي مەن رەسەي مەملەكەتتەرى اراسىنداعى بۇگىنگى دوستىق قارىم-قاتىناس قازاقستاننىڭ دا وڭ جامباسىنا كەلىپ، قازاق ەلىنىڭ ەكى مەملەكەت اراسىن تەڭ ۇستاۋىنا كومەكتەسىپ وتىر. بۇل دوستىق قاتىناستار جۋىردا قايتا سايلانعان ن. نازاربايەۆقا ەكونوميكالىق ءوسىمدى نىعايتىپ، ەل ىشىندەگى ساياسي تۇراقتىلىقتى ساقتاپ قالۋعا كومەكتەسەدى.
ءۇش ەل ەليتاسى اراسىنداعى بايلانىس «ۇشتىكتىڭ ەنەرگەتيكالىق ارىپتەستىگى مەن وزگە سالاداعى ىنتىماقتاستىعىن قامتاماسىز ەتەدى». سونىڭ ايقىن ايعاعى - قازاقستان مەن رەسەيدىڭ ExxonMobil سياقتى ءىرى كومپانيالارمەن بايلانىسىنىڭ كۇشەيىپ كەلە جاتقاندىعى.
كاسپي تەڭىزى وڭىرىندە ورنالاسقان قاشاعان كەنىشىن يگەرۋگە ExxonMobil كومپانياسىنىڭ قاتىسۋى كرەملدىڭ «ونىڭ كەيبىر تەحنولوگيالارىن رەسەيدىڭ وففشورلىق جوبالارىندا قولدانۋعا بولادى» دەگەن ءۇمىتىن وياتىپ، رەسەيدىڭ بولاشاققا سەنىممەن قاراۋىنا نەگىز بولىپ وتىر.
بۇل قازاقستانعا ءوزارا ساۋدا-ساتتىق پەن وزگە جوبالار بويىنشا «روسنەفت» پەن قىتايدىڭ CNPC كومپانياسىمەن قارىم-قاتىناسىندا قوسىمشا ىقپال تەتىگى رەتىندە ءتيىمدى بولماق»، - دەگەن ويلارىمەن بولىسكەن. تاعى دا سول ماقالا اۆتورلارى رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتيننىڭ «رەسەي ەكونوميكاسىن قۇتقارۋ ءۇشىن مۇناي باعاسىن وسىرۋگە كومەكتەسەتىن ءسال كەلەڭسىزدەۋ، ءبىراق ىسكە اسپايدى دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى ايتۋعا بولمايتىن» بارۋى مۇمكىن ءتورت امالدىڭ قىر-سىرىن سيپاتتاپ كورسەتكەن.
ولاردىڭ پىكىرىنشە، سوڭعى جارتى جىلدا مۇنايدىڭ ءبىر باررەلىنىڭ باعاسى شامامەن 100 دوللاردان 40 دوللارعا دەيىن - 50 پايىزعا جۋىق قۇلدىراۋى بيۋدجەتىن ءبىر باررەل مۇناي باعاسىن 100 دوللارعا ەسەپتەپ قۇرعان رەسەيدى تىعىرىققا تىرەگەن سوڭ، «پۋتين باتىس كۇتپەگەن ارەكەتتەرگە بارۋعا ءماجبۇر بولۋى مۇمكىن» دەگەن قورىتىندى جاسايدى.
بۇل ارەكەتتەردىڭ مىسالى رەتىندە ىقتيمال ءتورت سەناريدى كەلتىرگەن Foreign Policy- ءدىڭ ايتۋىنشا، بۇل - يرانمەن ءجۇرىپ جاتقان يادرولىق كەلىسسوزدەرگە ىرىتكى سالۋ؛ مۇناي ءوندىرۋشى ەلدەردىڭ ىشكى ساياسي احۋالىن ۋشىقتىرۋ؛ نەمەسە ەكسپورت مارشرۋتتارى وتەتىن شاعىن ەلدەردەگى جاعدايدى ۋشىقتىرۋ؛ ءتىپتى بولماسا مۇددەلى ايماقتاردا قۇپيا وپەراتسيالار جۇرگىزۋ.
«پۋتين يراننىڭ قولىندا يادرولىق قارۋ بولعانىن قالاماعانىمەن، باتىستىڭ يرانمەن كەلىسۋگە ۇمتىلىسىن ءوز مۇددەسىنە قۋانا-قۋانا پايدالانارى كۇمانسىز. كرەملدەگى كەيبىر ساياساتكەرلەردىڭ، ءتىپتى، كەلىسسوزدەردىڭ تىعىرىققا تىرەلىپ، مۇلدەم ساتسىزدىككە ۇشىراۋىن قالاعان مىسىقتىلەۋلەرى بولۋى دا عاجاپ ەمەس.
يرانعا قاتىستى كەلىسسوزدەردىڭ كۇيرەۋى يراننىڭ يادرولىق ينفراقۇرىلىمدارىنا اسكەري سوققى بەرۋگە ۇلاسىپ، رەسمي تەگەراندى ۇزاق مەرزىمدى كەلىسىمگە قول جەتكىزۋدەن مۇلدە كۇدەر ۇزۋىنە ماجبۇرلەپ، بۇل قيىر شىعىستا ءدۇمپۋى اسىرا ىقپال ەتەتىن قيساپسىز زور الاساپىراننىڭ باستالۋىنا تۇرتكى سالۋى مۇمكىن. بۇل از دەسەڭىز، رەسەي، مىسالى، الىس-جاقىن شەتەلدەردەگى، ايتالىق، ۆەنەسۋەلا، يراك، نيگەريا، الجير، ءازىربايجان، قازاقستان نەمەسە مەكسيكا سياقتى مۇناي ءوندىرۋشى شاعىن ەلدەردەگى جاعدايدى ۋشىقتىرا الادى.
باكۋ-سۋپسا نەمەسە باكۋ-جەيحان مۇناي قۇبىرى سياقتى ترانزيتتىك مارشرۋتتارعا دا قىسىم جاساۋعا قاۋقارلى. جاعدايدى ۋشىقتىرۋعا قولايلى ەلدەر قاتارىنا ساياسي احۋالى شاتقاياقتاپ تۇرعان يەمەن مەن سانى از شيتتەر مەن جاستاردىڭ جاپپاي نارازىلىعى قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىرعان ساۋد ارابياسىن جاتقىزۋعا بولاتىن سىندى.
مىسالى، ورمۋز بۇعازى جابىلىپ قالسا، الەمدىك نارىقتا ساتىلاتىن مۇناي كولەمى ءاپ ساتتە 20 پايىزعا ازايىپ، 1973-جىلعى داعدارىس سياقتى دۇربەلەڭدى قايتا تۋعىزارى كامىل. رەسەي بۇعازدىڭ جابىلۋىن تەزدەتەتىندەي كۇماندى استىرتىن وپەراتسياعا بارا قالسا، كىنانىڭ ءبارىن يرانعا اۋدارا سالۋى ابدەن مۇمكىن»، - دەگەن بولجامدارىن دا العا تارتقان.
قالاي دەسەك تە، ماقالا اۆتورلارىنىڭ جازعاندارىندا اقيقاتتىڭ ۇشقىنى بارىن ەسكەرسەك، كەز كەلگەن بولجامدارعا مۇرىن شۇيىرە قاراپ: «ەشقاشان ىسكە اسپايتىن قيالي ەرتەگى، ميف»، - دەپ قورىتىندى جاساۋعا بولمايتىنىن ءارقاشان دا ەستە ۇستاعان ابزال سىندى. ويتكەنى اللا تاعالانىڭ ءوزى: «تەك ساقتانعاندى عانا ساقتايمىن»، - دەگەن عوي. ەندەشە، وتكەننەن ساباق الىپ، جىبەرگەن قاتەلىكتەن قورىتىندى شىعارۋعا بەيىم تۇرۋ كەرەك-اق...
ەرمەك ساحاريەۆ
«قازاقستان زامان»
