اجىراسۋ نەگە ۇلتتىڭ مىنەزىن بۇزادى؟
ايۋان جاسامايتىن قىلمىستى ادام بالاسى ءوز قولىمەن جاساپ جاتقانىن نەبىر سۇمدىققا ەتى ۇيرەنە باستاعان قازىرگى ءبىزدىڭ قوعام بۇل جولى ۇرەيدەن ءىش تارتىپ قالدى.
الايدا، ينتەرنەتتى ءسۇزىپ قاراساق، بۇل ءبىرىنشى وقيعا ەمەس ەكەن، بۇعان دەيىن 2012 -جىلى دا استانادا بالجان وسپانوۆا ەسىمدى كەلىنشەكتى كۇيەۋى 5 جاسار قىزىنىڭ كوز الدىندا بەنزين شاشىپ، جاعىپ جىبەرگەن...
بيىل، ءدال سول 26 -مامىر كۇنى الماتى وبلىسىنداعى وتەگەن باتىر اۋىلىندا اۋەلى ايەلىن ءولتىرىپ، سوسىن وزىنە قول جۇمساعان اكتەر مۇحيتدين شىنتايەۆ پەن اكتريسا گاۋھار ءشارىپوۆانى تۋعان-تۋىستارى ونەر ۇجىمى جەر قوينىنا تاپسىردى. بۇل دا - وتباسىلىق كيكىلجىڭنىڭ سوڭى تراگەديامەن اياقتالعان وقيعا. بىرنەشە كۇننەن كەيىن ەكەۋىنىڭ بەرەر اي بۇرىن اجىراسىپ كەتكەندىگى تۋرالى اقپارات تارادى.
بۇل تەك، سوڭعى ءبىر اي ىشىندە ورىن العان ەكى فاكتى عانا. ال، جالپى قازاقستاندا وتباسى «دراماسىنىڭ» سوڭى تراگەديامەن اياقتالىپ جاتقانى جيىلەپ بارادى، بۇل - اشى شىندىق. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە كوز جۇگىرتسەك، 2015 -جىلى رەسپۋبليكادا اجىراسۋ سانى وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 0,2 پايىزعا كوبەيگەن. ق ر ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ ءتوراعاسى ءاليحان سمايىلوۆتىڭ مالىمدەۋىنشە، بيىلعى جارتى جىلدىقتا 20,6 (20,5) مىڭ اجىراسۋ تىركەلىپ، ولاردىڭ سانى بىلتىرعى
جىلمەن سالىستىرعاندا %0,2 كوبەيىپتى. «1000 ادامعا شاققانداعى اجىراسۋدىڭ جالپى كوەففيتسيەنتى 2,88 (2,92) قۇرادى»، - دەدى ءا. سمايىلوۆ.
ال، ب ا ق-تاعى دەرەككە سۇيەنسەك، الەم بويىنشا قازاقستان اجىراسۋ جاعىنان العاشقى وندىققا كىرەدى ەكەن.
ناقتىراق ايتقاندا، ۇلى بريتانيالىق «The Economist» جۋرنالىنىڭ ءداستۇرلى «الەم ستاتيستيكاسى - 2015» جيناعىندا قازاقستان العاشقى وندىققا كىرگەن. كەي مالىمتتەرگە زەر سالساق، نەگىزىنەن اجىراسۋشىلاردىڭ جاسى 18 بەن 35 ارالىعىنداعى جاستاردى قۇرايدى ەكەن.
«اكەسىز وسكەن ادامدى عارىش سالاسىنا المايدى»
بۇرناعى جىلى ب ا ق-تا، قازاقستاننىڭ دەموگرافيا عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، ساياساتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ماقاش ءتاتىموۆ اجىراسۋدىڭ بولماعانى جاقسى، ودان بالا ءتىرى جەتىم بولىپ وسەدى. اكەسىز بالا بوس، جىگەرسىز كەلەدى دەگەن بولاتىن.
ەگەر، وسى تۇيىتكىلدى ويدى نەگىزگى تەمىرقازىق ەتىپ الساق، اجىراسۋدىڭ الدىن الۋ، ونى بولدىرماۋ، قايعىلى وقيعالاردا ەڭ ءبىرىنشى زارداپ شەگەتىن بالا ەكەنىن بارىنشا ناسيحاتتاۋ قازىرگى ب ا ق-تىڭ وسى ماسەلەدەگى باستى مىندەتى ىسپەتتى. ويتكەنى، بالانىڭ ويىن، پسيحيكاسىنا اسەر ەتكەن اكە-شەشەسىنىڭ ۇرىس-كەرىسى بولاشاقتا ءىز-ءتۇزسىز كەتپەيدى. جاپپاي اجىراسۋ كوبەيگەندە، سونى كورىپ وسكەن بالانىڭ، بارا- بارا ۇلتتىڭ دا مىنەزى بۇزىلادى.
«اجىراسۋ ول ۇلتتىڭ مىنەز- قۇلقىنا كوپ اسەر ەتەدى. قازاق بۇرىن ەش ۋاقىتتا اجىراسپاعان. كۇيەۋى و دۇنيەلىك بولىپ كەتسە، بالانىڭ تاربيەسى جاقسى بولۋى ءۇشىن امەڭگەرلىككە بەرگەن. كەرەك دەسەڭىز، اكەسىز وسكەن ادامدى عارىش سالاسىنا المايدى. قيىندىق كەزدەسكەن جاعدايدا ول شەشىم قابىلداي الماي، اپاتقا ۇرىنۋى مۇمكىن. اجىراسۋدىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، جانۇيادا بالا سانىنىڭ ازدىعى. بۇرىنعى كەزدە التى-جەتى بالامەن اجىراسا المايتىن، قازىر ءبىر بالامەن قينالماي اجىراسا بەرەتىن بولدى. نەگە اجىراسۋ كوپ؟ دامىعان قوعامدا اجىراسۋ كوپ بولادى. ويتكەنى باقىتىن، ورنىن اركىم ءوزى تابادى. بۇرىن اتاستىرىپ، ايتتىرىپ قوياتىن. اجىراسۋدىڭ دەموگرافياعا كەرى اسەر ەتەتىنىن دە ەسكە سالعان ءجون. ءوسىمنىڭ جاۋى - باتىس. مەنىڭ «باتىسقا بارام دەپ باتپاعىنا باتىپ كەتىپ جۇرمە» دەپ ءجيى ايتامىن. باتىستىڭ باتپاعى وتە اۋىر، توسەك قانا بار، تەرەڭ ماحاببات جوق، جىلتىراعان نارسە. باتىستا تۇرىپ، ءوز باتپاعىنا باتىپ، شىعا الماي جۇرگەندە ولارعا ءبىز قوسىلىپ باتۋعا، ەلىكتەۋگە قۇمارمىز. 1959 -جىلى ساناق بويىنشا، ءاربىر قازاق ايەلى جەتى بالادان تاپقان. قىرىق جىلدان كەيىن، 1999 -جىلى ءبىر- ەكى بالادان ارەڭ دەگەندە اسقان. «انانىڭ ءتىلى اتانىڭ كۇشىندە» دەگەن. اتانىڭ كۇشى دەگەن - ساياسات، بيزنەس، ەكونوميكا، جىگەر، كەرەك دەسەڭ، كوك كورپەنىڭ استىنداعى ارەكەت، عىلىم، ءبىلىم. انا قانشا مارتە ايتقانىمەن اتانىڭ قاباعىنا جەتپەيتىنى راس قوي. سوسىن، جەتى اتا قان تازالىعىن ساقتايدى. ماسكەۋدە ستۋدەنتتىك كەزدە ەستيتىنمىن، بيولوگتار قازاقتىڭ اراسىندا كەمتار، اقىل ويى كەم، دەنە ءبىتىمى دۇرىس ەمەس بالالار وزبەككە قاراعاندا جەتى ەسە از دەپ ايتاتىن. مۇنى بيولوگتار جەتى اتادان قىز الىسىپ، بەرىسپەيتىندىگىمەن ءتۇسىندىردى. قازاقتىڭ بالالارىن شەتەلگە الىپ كەتىپ جاتىر، ولار نەگە قىزىعىپ وتىر؟ تۇقىمنىڭ جاقسى ەكەنىنە قىزىعادى» دەگەن بولاتىن دەموگراف.
كىمدىكى دۇرىس: ەركەكتىڭ ءۋاجى مە، ايەلدىكى مە؟
اناۋ ءبىر جىلى «ايقىن» گازەتى وسى اجىراسۋ تاقىرىبىندا الەۋمەتتىك جەلىدە فورۋم ۇيىمداستىرعان بولاعان. سوندا ەرماحان قالمۇرزايەۆ ەسىمدى ينتەرنەت قولدانۋشى مىناداي پىكىر بىلدىرگەن. ونى «ايقىن» رەداكسياسى ۇزدىك پىكىر دەپ تە تانىعان بولاتىن- دى:
«اجىراسۋ قيىن ماسەلە، وعان ەشكىمنىڭ ەرىككەننەن بارىپ جاتپاعانى بەلگىلى. ەڭ الدىمەن، تۇسىنىسپەۋشىلىك ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە شىعادى. تاڭنىڭ اتىسى مەن كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن وتباسى دەپ، شاپقىلاپ جۇرگەن جىگىتتى جارى تۇسىنگىسى كەلمەسە، ونداي ايەلدىڭ كەرەگى نە دەيدى جىگىتتەر. ول دا دۇرىس، قۇشاعىندا قىزۋى، بويىندا قۋاتى بولعاندا تۇسىنبەگەن ايەل ەرتەڭ سەنى تۇسىنەدى دەگەن بوس ءسوز. ماسەلەنى ۋشىقتىرماي وسى باستان شەشىپ تاستاعانى ءجون. «تىلەۋىڭدى تىلەپ، وتىڭمەن كىرىپ، كۇلىڭمەن شىعىپ جۇرگەن ايەلىنە جوعارىدان قاراپ مەنسىنبەيتىن، تاپقانىن مىندەت ەتەتىن، ءىشىپ كەلىپ، سەبەپسىز جانجال شىعاراتىن جەتەسىز جىگىتتىڭ كىمگە كەرەگى بار، كۇيەۋىڭ ونداي بولعاننان بايسىز وتكەنىڭ ابزال» دەيدى قىزدار. ول دا دۇرىس. دەر كەزىندە شەشىمىن تاپقاندارى ءجون.
جاڭا قۇرىلعان وتباسىعا كومەك بەرۋدىڭ ورنىنا ولاردىڭ اراسىنا وت تاستايتىن تۋىسقانداردىڭ دا وڭىپ تۇرعانى شامالى، شەشەلەر بىتىمگەر بولۋى ءتيىس. جىگىتتەردىڭ كەيدە وپاسىزدىققا باراتىندىعى دۇرىس ەمەس. دەگەنمەن، بولا قالعان جاعدايدا، وتباسى تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن جاستىڭ جاستىعىن كەشىرۋ دە كەرەك سياقتى. بولار-بولماسقا، توركىنىنە تۇرا قاشاتىن قىزداردىكى قاي جاعىنان الساڭ دا دۇرىس ەمەس.
«قايتا شاپقان جاۋ جامان، قايتىپ كەلگەن قىز جامان» دەگەن دە بار. قىزدار قالاسا، كۇيەۋىن الداپ تا، ارباپ تا، ەركەلەتىپ تە، ەسىركەپ تە تاربيەلەپ الۋىنا بولادى. وسىنىڭ ءبارىن قولدانىپ كورگەندە دە ءمىز باقپايتىن جىندىدان، قاش تا قۇتىل. اقشا ەشقانداي دا ماسەلەنى شەشپەيدى، ميلليونەر جىگىتتەردىڭ ءبارىن تاستاپ، دۇنيەنى تارك ەتكەنىن تالاي كوردىم. ەكى جاس ءبىر-ءبىرىن قولداپ، ەرىنبەي ەڭبەك ەتىپ، ازعا قاناعات، جوققا سابىر ەتىپ جۇرگەندەرگە جاراتقاننىڭ بەرەتىنىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى»، دەگەن بولاتىن ول.
ارينە، بۇل پىكىردى قوعامداعى ويدى ءبىلدىرۋ ءۇشىن بەرىپ وتىرمىز. ءبىراق، اجىراسۋعا سىلتاۋ تاپپاي جۇرگەندەر، مۇنداي پىكىرگە سۇيەنگەننەن گورى، بارىنشا وتباسىن ساقتاپ قالۋعا، جانىن سالىپ تىرىسسا دەيمىز.
نە ىستەۋ كەرەك؟
ارينە، اقىل ايتقاننان وڭاي جۇمىس جوق دەگەن ءسوز بار. دەگەنمەن دە، ستاتيستيكاعا قاراساڭىز، دابىل كوتەرەتىن ۋاقىتتان ءتىپتى كەش قالعانىمىزدى ۇعامىز. دەرەكتەرگە تاعى ءبىر كوز جۇگىرتىپ وتەيىك، 2015 -جىلدىڭ قاڭتار ايىندا قازاقستان ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى ستاتيستيكا كوميتەتى ماماندارى تاراتقان دەرەك بويىنشا، 2014 -جىلعى قاڭتار- قاراشادا احات ورگاندارى 147 مىڭ 300 نەكە قيۋ تۋرالى اكتى جازباسىن جاساعان. تۋرا وسى ۋاقىت ارالىعىندا 48,4 مىڭ ەرلى- زايىپتى اجىراسۋعا ءوتىنىش بەرگەن. 2013 -جىلمەن سالىستىرعاندا 2014 -جىلى اجىراسۋ 2,3 پايىزعا وسكەن. ءوستى دەپ قاراپ وتىرماي نەدەن باستاعان ابزال؟
سوڭعى ۋاقىتتا اجىراسۋدىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى الەۋمەتتىك جەلى ەكەنى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. الەۋمەتتىك جەلىلەردى جويۋ مۇمكىن ەمەس، سوندىقتان ءبىرىنشى كەڭەس، ەرلى-زايىپتىلار وسى الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى وزگەلەردەن كەلەتىن «قۇشاق- قۇشاق» جىلى سوزدەردەن بارىنشا الىس، بارىنشا سۋىق بولعانى ابزال دەر ەدىك.
پسيحولوگ مامانداردىڭ ايتۋىنشا، اجىراسۋعا سەبەپ بولاتىن، ەكىنشى ماسەلە، ەڭ وزەكتى تاقىرىپتىڭ ءبىرى - دەنساۋلىق. اسىرەسە، ەر ادامنىڭ. دارىگەرلەر، ەر ادامدارعا ەرتە باستان دەنساۋلىعىنا مۇقيات بولۋعا كەڭەس بەرەدى. اراق- شاراپ، تەمەكىنىڭ ابىروي اپەرمەيتىنى الدە قاشان ايقىندالىپ قويعان، ولاي بولسا، وتباسىمىز ءۇشىن سول جامان ادەتتەن بويىمىزدى اۋلاق سالساق دەگىمىز كەلەدى.
ارينە، اجىراسامىن دەپ وي كەشكەن ادامعا كەز- كەلگەن تۇيمەدەيدى تۇيەدەي قىلاتىن سىلتاۋ دا، سەبەپ تە جەتەدى. الايدا، وسىنداي وي كەشپەستەن بۇرىن جاۋاپكەرشىلىكتى تەڭ سەزىنىپ، بالانىڭ جاعدايىن، ونىڭ ءتىرى جەتىم قالىپ، جاۋتەڭدەپ وسپەۋىن ويلاسا ەكەن دەيمىز.
بۇگىنگى ءسىزدىڭ بەرەكەسىز وتباسىڭىزدا وسكەن بالا ەرتەڭ تالايدىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ، ءوز شاڭىراعىن شايقاماسىنا كىم كەپىل؟ قازاق: «ۇيادا نە كورسەڭ ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ» دەپتى. ۇلتتىڭ قامىن، ەلدىڭ بولاشاعىن ويلاۋعا ورەمىز جەتپەسە، ءوز بالامىزدىڭ قامىن، ونىڭ جان دۇنيەسى مەن جۇرەگىن ويلايىق. سونىڭ جانى جارالى بولماس ءۇشىن وتباسى جانجالىنا سەبەپ بولاتىن كەز-كەلگەن «سۋىق» وي مەن بەيپىل سوزدەن امان بولساق دەگەن وي. ارينە، «اقىل ايتۋ قاشاندا وڭاي» دەپ ويلاساڭىز، قاتەلەسەسىز. سەبەبى، ءار تاعدىردا دا ءبىر ارپالىستان تۋعان ويلار، كوڭىل، ارمان، تىلەك جاتادى.
الماس مۇقاش ۇلى
