ەڭسەلى ەركەكتەر
سەبەبى، حالىقتىڭ اتا- باباسى قانى جاقىن ادامداردىڭ ۇيلەنۋىنە جول بەرمەگەن. بۇل - ۇلت ۇلىلىعىن كورسەتەتىن ءبىر عانا مىسال. «قازاقتار كوشپەلى تۇرمىس كەشە وتىرىپ، وزگە رۋلاردان قىز الدى، كەيىن موڭعولداردىڭ شاپقىنشىلىعى بولدى، كەڭەس زامانىندا قازاقستانعا كەلگەن ءتۇرلى ۇلتتار تاعى ءوزارا ءسىڭىسىپ كەتتى. مۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ قازىرگى گەنوفوندىمىزدى قالىپتاستىردى. ەگەر قازاقتار ءبىر كەزدە بىرەگەي، وقشاۋ، گوموگەندى ورتا بولسا، قازىر بىزدە ءتۇرلى حالىقتاردىڭ ارالاسۋى بار جانە ول ءارقاشان وڭ اسەر بەرەدى، ادامدار ادەمى، ەڭبەككە قابىلەتتى بولا تۇسەدى» دەيدى عالىم.
بۇل پىكىرگە كىم قالاي قارايتىنىن بىلمەدىك. ءبىراق حالقىمىزدىڭ جالپى جاي- كۇيى تۋرالى تولعانعاندا، ويعا ساي بويدىڭ دا بولعانى جاقسى ەكەنىن جوققا شىعارۋعا بولماس. بوي ۇلت بولمىسىنىڭ ءبىر كورسەتكىشى. بويعا قاراپ تا ۇلت تۋرالى جاقسى كوزقاراس قالىپتاستىرۋعا بولادى.
ايگىلى عالىم قانىش ساتبايەۆ تۋرالى اڭگىمە ەستەرىڭىزدە مە؟ ول كىسى انگلياعا بارعان ساپارىندا بىرەۋ: «قازاق دەگەن حالىقتىڭ بارلىعى ءسىز سەكىلدى ءىرى مە؟ » دەگەن ساۋال قويىپتى. سوندا عالىم: «مەن ءوز ۇلتىمنىڭ ىشىندەگى ەڭ باكەنە بويلىسى ەدىم. ولار مەنەن الدەقايدا بيىك» دەگەن كورىنەدى. شىن مانىندە، ەرتەرەكتە قازاقتار ۇزىن بويلى بولعانى تۋرالى اڭگىمە ءجيى ايتىلادى. ورتالىق قازاقستان وڭىرىندە جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر بارىسىندا ادام قاڭقالارىنىڭ ۇزىندىعى 2 مەتردەن كەم بولماعانى انىقتالعان. وسىنىڭ ءوزى بابالارىمىزدىڭ بويى قانداي بولعانىنان حابار بەرەدى. مۇنى بەلگىلى انتروپولوگ ورازاق سماعۇلوۆ تا جوققا شىعارمايدى.
امال قانشا، قازاقتىڭ قازىرگى ۇرپاعى مايدالانىپ بارا جاتقانداي. سول سەبەپتەن دە بولار، دۇنيەجۇزىندە بويشاڭ حالىق گوللاندىقتار سەكىلدى بولۋدى ءقازىر ەكىنىڭ ءبىرى ارماندايدى.
قازاق حالقى ورتا بويلىلار قاتارىنا جاتادى. الايدا، بەلگىلى عالىم ماقاش ءتاتىموۆ ۇلتىمىزدىڭ قازىرگى ۇرپاعى ازياتتار اراسىندا بويشاڭدىعىن ايتادى. راسىندا، ۆەتنام، جاپون، لاوس، تايلاند ەلىنىڭ تۇرعىندارىمەن سالىستىرعاندا ىرىلەۋ سەكىلدىمىز. وسىعان قاراپ ۇساقتالىپ كەتتىك دەۋگە دە نەگىز جوق. ەل ىشىندەگى تىنىشتىق، بەرەكە- بىرلىك، توقتىق حالىقتىڭ وسۋىنە ىقپال ەتۋى ءتيىس. الايدا، ۇلت ۇرپاعىنىڭ ۇزىن بولعانىن ءبارىمىز قالايتىنىمىز شىندىق. ويتكەنى قازىر جىگىتتەردىڭ الاسا بويلىلىعى دەر كەزىندە ۇيلەنىپ، سۇيگەنىن تەز تاڭداۋىنان بۇرىن كەلەشەكتە ەل قورعانىنا اينالۋىنا دا كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن. سەبەبى، قىزداردىڭ تاڭداۋى كەز كەلگەن ۋاقىتتا ۇزىن بويلى جىگىتتەرگە تۇسەدى.
شىن مانىندە، ەڭسەلى جىگىتتەر ەلدىڭ قورعانى. تىم ۇزىن بولۋ عانا كەدەرگىنىڭ ءبىرى. قالاي دەسەك تە ХХІ عاسىردا الەمدەگى ۇزىن بويلى حالىقتاردىڭ قاتارىنا قوسىلۋىمىز مۇمكىن كورىنەدى. ول تۇرمىستىڭ تۇزەلۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى.
تۇركيالىق سۇلتان كوسەن تۋرالى ەستىگەن بولارسىزدار. الەمدەگى ەڭ ۇزىن ادام. سۇلتاندى «گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابى» كوميتەتى دۇنيەدەگى ەڭ ۇزىن ادام ەكەنىن راستاعان. ونىڭ بويى - 2 مەتر 46 س م، قولىنىڭ ۇزىندىعى - 27,5 س م، ال اياعىنىڭ ولشەمى - 58 .
سۇلتانعا شەكتەن تىس ۇزىن بويى ومىرىندە كوپ كەدەرگى كەلتىرىپتى. «ۇيدەن شىقپاي، تىنىش قانا بولمەمدە جىلاپ جاتۋشى ەدىم. قينالعانىم سونشالىق، ادام ءومىر سۇرمەيتىن ارالعا قاشىپ كەتكىم كەلەتىن. ءبىراق گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگەننەن كەيىن ءومىرىم كۇرت وزگەردى» دەگەن ول اتاعى ءوزىن اسىراي باستاعانىن جاسىرمايدى.
بالداقپەن جۇرەتىن ول ءۇشىن كولىككە ءمىنۋ ازاپقا اينالعان. 3 مەترلىك كەرەۋەتكە جاتىپ- تۇرۋ دا ءوز الدىنا اڭگىمە. كيىم مەن اياق- كيىمدى ارنايى تاپسىرىسپەن تىكتىرەدى.
كوسەن مۇلدەم قىزبەن جۇرمەگەن. گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن سوڭ، قىزدارمەن تانىسۋدىڭ رەتى كەلگەن. ارنايى جاريالانعان بايقاۋعا 20 ايەل قاتىسىپ، كوسەنگە جار بولۋدى قالاعان.
ءدال وسىنداي ۇزىنتۇرا قىتايدا دا تۇرادى ەكەن. 27 جاستاعى دزاونىڭ دا بويى ەكى جارىم مەترگە جۋىق. الايدا ول رەكوردتار كىتابىنا ەنۋگە قۇلشىنىس بىلدىرمەگەن.
وسى سەكىلدى الىپ ادام ەلىمىزدە دە بار. ازىرشە ءبىز بىلەتىن شىمكەنتتىك قالدىباي باقىت ۇلىنىڭ بويى - 2 مەتر 14 س م. سالماعى 105 كەلى شاماسىندا. اياق كيىمىنىڭ ولشەمى - 50 س م. 30 جىلدان استام ۋاقىت ۇستازدىق ەتىپ كەلەدى. دەگەنمەن، شەكتەن تىس ۇزىندىعىنا وراي مەملەكەت تاراپىنان كومەك سۇراپ، الدەكىمدەردەن قولداۋ كۇتىپ كورمەگەن. ءتىپتى قۇزىرلى ورىندار دا بويى ۇزىن قازاقستاندىقتاردى قولداۋدىڭ بايىپتى باعدارلاماسىن جاساپ كورگەن ەمەس.
ال ءبىرقاتار ەلدەردە ەڭ ۇزىن تۇرعىنداردى قولداۋ مەن قورعاۋ قولعا الىنعان. ايتالىق، جاقىندا قىرعىزستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى المازبەك اتامبايەۆ ارنايى جارلىققا قول قويىپ، ەڭ ۇزىن قىرعىز ازاماتى جەنيشبەك رايىمبايەۆقا ەمدەلۋ ءۇشىن ءبىر جولعى ماتەريالدىق كومەك كورسەتتى، وعان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن اي سايىن 10 مىڭ سوم جاردەماقى تولەنەتىن بولدى.
ونى ەمدەۋ ءۇشىن ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋ اياسىندا مەملەكەت باسشىسىنىڭ وكىمىمەن پرەزيدەنتتىك الەۋمەتتىك قورعاۋ جانە قولداۋ قورىنان 100 مىڭ سوم ءبولىندى. وكىنىشكە قاراي، قىرۋار قاراجاتتىڭ راقاتىن جەنيشبەك رايىمبايەۆ كورە الماي دۇنيەدەن ءوتتى.
ءدال وسى سەكىلدى كومەكتى ءبىر كەزدەرى ۋكراينا پرەزيدەنتى بولعان يۋشەنكو دا ەلىنىڭ ماقتانىشىنا اينالعان ەڭ ۇزىن ازاماتىنا كورسەتكەن. وعان كولىك سىيلاعان مەملەكەت باسشىسى قۇزىرلى ورىندارعا تۇقىمى بولەك جىگىتكە جاعداي جاساپ تۇرۋدى تاپسىرعان.
قازاقستاندا بويى ۇزىن ازاماتتاردىڭ ماسەلەسىمەن ەندىگى جەردە قوعامدىق ۇيىم اينالىسپاقشى. جاقىندا الماتىدا ءبىرىن- ءبىرى الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى تاپقان ەڭ ۇزىن ادامدار بىرىگىپ، كلۋب اشۋدى ۇيعاردى. مۇندا كەلگەن بويجەتكەندەردىڭ بويى كەم دەگەندە - 1,80 س م، ال جىگىتتەردىڭ بويى -1,90 س م- دەن جوعارى. «قازىر بويىنان ىڭعايسىزدىق كورەتىندەر كوپ. ولار اسىرەسە، جار تاڭداعاندا كوپ قيىندىققا تاپ بولادى. قوعامدىق كولىكتەردە وزگەلەر ساۋساعىن شوشايتىپ كورسەتكەننەن بولەك، قازىرگى كىشكەنتاي اۆتوبۋستارعا وتىرۋ، تۇرۋ جاعى ىڭعايسىز. «اياعى ۇلكەن سىيعانىن، اياعى كىشى تاڭداعانىن كيەدى» دەۋشى ەدى عوي. ءبىزدىڭ باسىمىزدا تۋرا سول جاعداي. قازاقستاندا سۇڭعاق بويلىلار كيىم الۋدان قينالادى. ارنايى تاپسىرىسپەن الار بولساق قىمباتقا تۇسەدى» دەيدى ۇيىمداستىرۋشىلار.
28-پانفيلوۆشىلار ساياباعىندا باس قوسقان 30 عا جۋىق ازاماتتىڭ دەنى كاسىبي سپورتپەن اينالىسادى. ءتىپتى ولاردىڭ اراسىندا 23 جاستاعى كەرىموۆا ءاميرا دا بولدى. ول ءوزىنىڭ ۇزىندىعى مەن سۇلۋلىعىنىڭ ۇيلەسىم تابۋىنىڭ ارقاسىندا كاسىبىن تاپقان.
نيدەرلاندى ەلىنىڭ تۇرعىندارى سوڭعى ءبىر جارىم عاسىردا شامامەن، 20 سانتيمەترگە ۇزارىپ، الەمدەگى بويى ەڭ ۇزىن ادامدارعا اينالدى. ولاردىڭ بويىنىڭ ورتاشا ۇزىندىعى شامامەن 185 سانتيمەتردى قۇرايدى. بۇل قۇبىلىستى زەرتتەۋگە گەرت ستۋلپتىڭ باسقارۋىمەن لوندوندىق گيگيەنا جانە تروپيكالىق مەديتسينا مەكتەبىنىڭ عالىمدارى كىرىستى.
زەرتتەۋ كەزىندە ەلدىڭ ءۇش سولتۇستىك پروۆينتسياسىنداعى ءجۇز مىڭداعان تۇرعىن زەرتتەلدى. 45 جاستان اسقاندارعا كوپ كوڭىل ءبولىندى. عالىمدار بويى ۇزىن گوللاندىق ەرلەردە بويى قىسقالارعا قاراعاندا بالالارى كوبىرەك بولاتىنىن، ونىمەن قوسا ولار نەكەلەرىن جيىرەك بۇزىپ، بىرنەشە ايەلدەن بالالارى بولاتىنىن انىقتادى. وسىلايشا، بويدىڭ ۇزىن بولۋىنا جاۋاپ بەرەتىن گەندەر تابيعي ىرىكتەلىپ، ءوسىپ- ءونۋ كەزىندە تارالا تۇسەدى.
ستۋلپتىڭ پىكىرىنشە، گوللاند نازىك جاندىلارى بويى ۇزىن ەرلەردى تاڭدايدى.
ايەلدەردىڭ بويى مەن بالالارىنىڭ سانى اراسىندا ەش بايلانىس تابىلمادى. كەرىسىنشە، بويى ۇزىن نازىك جاندىلار ءۇشىن ارىپتەسىن تابۋ قيىنىراق ەكەن.
ەليسان- دا- كۋرۋس سيلۆا ەسىمدى برازيليالىق قىز دا - الەم كەرەمەتتەرىنىڭ ءبىرى. 1995 -جىلى تۋعان قىزدىڭ دەنى ساۋ، سىمباتتى بولىپ وسكەن. قۇربىلارىنىڭ اراسىندا ەڭ ۇزىنى، ال 14 جاسىندا مەكتەپتەگى ەڭ ۇزىن قىز بولعان. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، قىزداردىڭ دا سۇڭعاق بويلىسى ۇرپاقتى وزگەرتۋگە دانەكەر بولادى ەكەن.
قازىر قازاق قىزدارىنىڭ دا بوي ماسەلەسىندە جەكە پروبلەمالارى بار. ويتكەنى قايسىبىر ۇلدار سەكىلدى ولار دا كيىم تاڭداۋعا كەلگەندە كوپ قيىنشىلىققا تاپ بولادى. جاسىراتىنى جوق، بۇگىندە قازاق جاستارىنىڭ ءبىر بولىگىن كيىندىرىپ جاتقان قىتايلار مەن قىرعىزدار. بۇل ەلدەردە جەڭىل ونەركاسىپتىڭ جەدەل وركەندەۋ جانە سالا ماماندارىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرگە باسا نازار اۋدارۋى ساۋدانى قارقىندى دامىتۋدا. ماسەلەن، باتىس ەۋروپادان اكەلىنىپ جاتقان كيىم- كەشەكتى ەكى قازاقتىڭ ءبىرى كيە الماسى انىق. ويتكەنى ەۋروپالىقتاردىڭ بويشاڭ كەلەتىنى بەلگىلى جانە ونەركاسىپ تە ءوز حالقىن كيىندىرۋگە بەيىمدەلگەن.
ايتپاقشى، وسىدان 15-20 -جىل بۇرىن جاپونيادا جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىنىڭ ماماندارى ۇلكەن جيىن وتكىزىپ، وندا جاپون حالقىنىڭ بويىنا لايىقتى كيىم تىگۋ ماسەلەسى جەكە قارالعان. ويتكەنى باتىس پەن مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنان كەلگەن كيىم- كەشەكتى جاپوندىقتار دا قالاي قويماپتى. ءدال وسىنداي جيىن قازاققا دا كەرەك- اق. وتاندىق ءوندىرىس دەگەندە، ەڭ الدىمەن ۇلتتىڭ قامىن قاراستىرۋ كەرەك. ال ۇلتتىڭ رۋحى دەگەندە، حالقىمىزدىڭ سالاۋاتتىلىعى، ءبىلىم- بىلىگىمەن قاتار، بوي ماسەلەسى دە ماڭىزدى تاقىرىپقا اينالۋى ءتيىس. الايدا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ۇلتتىڭ ۇزىن بويلى بولۋىن قاراستىرىپ جاتقان بىردە- ءبىر مەكەمە جوق. ەڭسەلى جىگىتتەر ەل ماقتانىشى، ەل قورعانى بولسىن دەسەك، بۇل عالىمدار نازار اۋداراتىن وتكىر تاقىرىپتىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى بولۋى ءتيىس.
دەرەك پەن دايەك
ا ق ش- تىڭ وگايو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى ۇزاق جىلعى زەرتتەۋلەر بارىسىندا 1958 -جىلى تۋعان بويى ۇزىن ازاماتتاردىڭ جالاقىسى جوعارى جۇمىستا ىستەيتىندىگىن انىقتاعان. وسىلايشا، عالىمدار جالاقىعا بويدىڭ ىقپالى بار دەگەن توقتامعا كەلدى.
ايەلدەر اراسىندا ايىرماشىلىق بويى 162,6 جانە 167,6 سانتيمەتر اراسىنداعىلاردا بايقالعان. بويى 172,7 سانتيمەتردەن جوعارى ايەلدەر جىلىنا 500 46دوللاردان اسا قاراجات تاپقان. بۇل باكەنە بويلى قىز- كەلىنشەكتەرگە قاراعاندا الدەقايدا كوپ ەكەن.
جولداسبەك دۋاناباي
«ايقىن»
