نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «جىبەكتەي ەسىلمەگەن جولى» قالاي باستالعان ەدى؟
قالىپ قالاي بۇزىلدى؟
كەڭەس وداعى جىلدارىنداعى بيلىك جۇيەسى بيۋروكراتتىق كەدەرگىلەرمەن ابدەن قۇرساۋلانىپ، جازىلماعان زاڭدىلىقتارمەن جانىشتالىپ، تەمىردەي قالىپقا تۇسىرىلگەن قامال سياقتى بولاتىن. سوندىقتان، ونىڭ بويىندا كەزدەسكەن جازىلماعان زاڭعا كەرەعار ءسال عانا اۋىتقۋشىلىقتار ۇلكەن سەنساتسيا رەتىندە قابىلداناتىن. اسىرەسە، كادر ساياساتىنداعى ماسەلەلەر دە وسى «زاڭدىلىقپەن» قاتىپ قالعان ەدى.
نەشە جەردەن اۋزىمەن قۇس تىستەگەن الىمدى قىزمەتكەر بولساڭ دا قالىپقا سايكەس ءتيىستى باسپالداقتاردان وتپەسەڭ، كارەرالىق ماسەلەڭدە ءبىر اقاۋ بار سياقتى كورىنەتىن. ءبىر عانا مىسال ايتا كەتەيىك. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندەگى «گورودەتسكي» اۋىلدىق ورتا مەكتەبىندە ديرەكتور بولىپ جۇرگەن قايروللا مۇقانوۆ اعامىزدى وبكوم ىسكەرلىگىن باعالاپ، 1971-جىلى وبلىستىق وقۋ ءبولىمى باستىعىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىنە بىردەن تاعايىندايدى.
ءوز ءىسىنىڭ مامانى، ءارى ءبىلىمدى (ورىس مەكتەبىن كۇمىس مەدالعا بىتىرگەن)، ءارى ىسىنە تىڭعىلىقتى، شەبەر ۇيىمداستىرۋشى بولا بىلگەن ونى ەندى وبلىستاعى نەمەسە رەسپۋبليكاداعى كەلەسى ءبىر بيلىك باسپالداعىنا وسىرەيىن دەسە «اۋداننان وتپەگەن ەكەن» دەگەن كەدەرگى الدان شىعا بەرىپتى.
ءسويتىپ، بار ايىبى اۋداندىق وقۋ بولىمىندە ىستەمەگەندىگى بولعان اعامىز بەيمەزگىل كەلىپ قالعان جوعارى قىزمەتتەن «زارداپ شەگىپ»، ەشقايدا بۇلتارا الماي، شيرەك عاسىرداي ءبىر-اق كرەسلودا وتىرىپ، اقىرى زەينەتكە دە سول جەردەن شىققان ەدى...
مۇنداي مىسالداردى مىڭداپ كەلتىرۋگە بولادى. جوعارى جاققا جازىلعان ارىز-شاعىمداردىڭ دا تاعدىرى سونداي بولاتىن. جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ كورىنەۋ كوزگە جاساعان ادىلەتسىزدىگى مەن زاڭسىزدىعىن ايتىپ، ماسكەۋگە، كرەملگە جازىلعان شاعىمدار اينالىپ كەلىپ، اۋىلداعى باستىقتاردىڭ تەكسەرىلۋىنە بەرىلەتىن. ءسويتىپ، كەيدە كىمگە شاعىنساڭ، ارىزىڭ سونىڭ تەكسەرىلۋىنە ءتيىپ جاتاتىن. مۇندايدى كورگەن حالىق تا ەشقانداي ناتيجە شىقپاسىن ءبىلىپ، شاندا ءبىر شەكتەن شىققان ءىس بولماسا كەيىن جوعارىعا شاعىم جازۋدى دا قويعان.
سوندىقتان دا كەيبىر باسسىزدىقتار، قازانبۇزارلىقتار «جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە» قالا بەرەتىن. ال ورىندى ۇسىنىستار، زەردەلى پىكىرلەر شە؟
مۇندايلاردى دا ءبىلدىرۋ ءۇشىن الدىمەن ون ويلانىپ، ءجۇز تولعانعان ءجون بولادى. ويتكەنى، «باستاماشىل بولساڭ - باسىڭا تيەدى» («ينيتسياتيۆا ناكازۋەما!») دەگەن قاعيدا دا بەرىك قالىپتاسقان بولاتىن. ءتىپتى، ىشىڭە سىيماي ءبارىبىر جوعارىعا ۇسىنىس ەنگىزەتىن بولساڭ، ول ەڭ جاقسى دەگەندە «زەرتتەلىنسىن، ۇسىنىس ءبىلدىرىلسىن» دەگەن بۇرىشتامامەن جەرگىلىكتى باسشىلىقتارعا قايتىپ كەلەتىن.
مۇنداي ۇسىنىستاردى الدىمەن وزدەرىنە ايتپاي جوعارىعا ايداعان قىزمەتكەرگە شامدانىپ قالعان جەرگىلىكتى باسشىلىق وڭ باعا بەرە قويماي، «قارالدى، تەكسەرىلدى، شارا قولدانىلادى» دەگەن سياقتى شىعارىپ سالما جاۋاپتارمەن جايعاي سالاتىن. مىنە، وسىنداي، قاتىپ تۇرعان قالىپتى بۇزىپ قاراعاندى مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ 34 جاستاعى جاپ-جاس پارتكوم حاتشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ 1974-جىلى ك و ك پ ورتالىق كوميتەتىنە قالاي ۇسىنىس جاساپ ءجۇر؟
تەرەڭدەپ قاراساق، وسىنىڭ ءوزى كوزسىز ەرلىك ەكەن-اۋ.
راس، قارمەت كومبيناتتىڭ پارتكوم حاتشىسى ورتالىق كوميتەتتىڭ نومەنكلاتۋراسىنداعى قىزمەتكەر بولىپتى، الايدا، ول پارتيالىق تىركەۋدە تەمىرتاۋ قالالىق كوميتەتىندە تۇراتىن ەدى عوي. ءتىپتى، قالالىق كوميتەتتىڭ بيۋرو مۇشەسى. ونىڭ ۇستىندە قاراعاندى وبكومى، ودان ءارى قازاقستان ك پ ورتالىق كوميتەتى بار.
قالىپ بويىنشا وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ باتاسىن العان سوڭ عانا ول كرەملدەگى «قۇداي ەمەس، قۇدايدان بىلاي دا ەمەس» دەيتىن «جەر تاڭىرىسىنە» شىعۋ كەرەك ەدى عوي. ال ول باستامانى كوتەرىپ قانا قويماي، ونى بىردەن ەڭ ۇلكەن جەردىڭ وزىنە جىبەرىپتى. ەڭ باستىسى بۇل باستامانى اتىنان ات ۇركەتىن، الەمدەگى ەڭ مىقتى ەكى مەملەكەتتىڭ ءبىرىنىڭ ەڭ جوعارعى ساتىداعى ەكىنشى ادامى - م. سۋسلوۆتىڭ ءوزى دۇرىس دەپ مويىنداپ، ونىڭ ۇسىنىسىن ورىندى دەپ ساناپتى.
وسىنىڭ وزىنەن-اق نازاربايەۆتىڭ تەگىن ادام ەمەس ەكەندىگى سول كەزدىڭ وزىندە-اق كورىنگەن ءتارىزدى. كومبيناتتىڭ پارتكوم حاتشىسى بولىپ، ۇلكەن باسشىلاردىڭ ايتقانىن ورىنداپ، ايداعانىنا ءجۇرىپ، حالىقپەن كەزدەسكەندە جايراڭداپ سويلەپ، جۇمىسشىنى جالپاڭداپ قولداپ جاتسا دا، ول ءوزىنىڭ پەندەشىلىك ۇپايىن تۇگەندەپ، جۇرتتان وزىپ، كوشتەن قالماس ەدى. جانە وندايلار تولىپ جاتتى.
كەۋدەلەرىنە وردەن-مەدالداردىڭ دا نەشە اتاسىن سوندايلار قاداپ، كۇشەنە ىڭىرانىپ، كۇپسىنە سويلەپ جاتاتىن دا سوندايلار. ال ناقتى نە جۇمىس ءبىتىردىڭ دەسە ەشتەڭەنى ەسىنە تۇسىرە الماي، ايتەۋىر كوپتىڭ اراسىندا ءبىر پەندە بولىپ جۇرگەنىن عانا ايتا الادى. سول كەزدىڭ وزىندە پارتيالىق بيلىكتىڭ ءبىرقاتار ساتىلارىنان وتكەن، قالالىق كومسومولدىڭ دا كوشباسشىسى بولىپ ۇلگەرگەن نۇرسۇلتان نازاربايەۆ پارتيالىق ءتارتىپ دەگەندى دە جاقسى ۇعاتىن، ونىڭ قالىپتارىمەن دە جاقسى تانىسقان.
سوندىقتان ونى كوزسىز كوبەلەك بولدى دەپ ايتا المايسىڭ. الايدا، ول حالىقتىڭ، سونىڭ ىشىندە كەشە عانا ءوزى دە قاتارىندا جۇرگەن جۇمىسشىلاردىڭ اۋىر احۋالىنا بەيجاي قاراي الماپتى. سول سەبەپتى، باسىن قاتەرگە تىگىپ، تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، ەڭ جوعارىداعى الىپتىڭ وزىنە اۋىز سالادى.
«جاۋىر» شوقىعا تۇسكەن جاس كەنت
تەمىرتاۋدا وسى زامانعى قالا سالۋدى كەڭەس وداعى ەشقاشان كۇن تارتىبىنە قويماعان. جالپى، ك س ر و- نىڭ قازاق دالاسىن جاڭعىرتۋ تۋرالى يدەولوگياسى - جەردىڭ بار بايلىعىن سورىپ الىپ، قالعان دۇنيەسىن شاشىپ-توگىپ تاستاي سالۋعا باعىتتالعان ەدى دەسەك كوپ قاتەلەسپەيمىز.
قازىر دە انادايدان قارايعان ورىندارى كورىنىپ، بۇرىنعى كەن ورىندارى جاتادى. ونىڭ ۇستىنە كوپتەگەن كەن ورىندارى ۆاحتالىق ادىسپەن يگەرىلگەن. مۇندايدا جۇمىسشىلار مەن مامانداردىڭ ۋاقىتشا تۇراتىن جاتاقتارى عانا سالىنىپ، ەشقانداي الەۋمەتتىك جاعدايلار جاسالمايدى.
دەمەك، ارتىق شىعىن جوق. كەن ورنىنىڭ نەگىزگى بايلىعى سورىپ تاۋسىلعان سوڭ ول جەردەن ورتالىق ۆەدومستۆولار تايىپ تۇراتىن. سونداي جولمەن كەزىندە شاشىلىپ قالعان قانشاما بۇرىنعى مۇناي كەن ورىندارى، رۋدنيكتەر مەن شاحتالار بەكىتىلمەگەن (كونسەرۆاتسيالانباعان) كۇيىندە دە قالدىرىلعان.
داعدارىس جىلدارىندا باسقا جۇمىس بولماعان سوڭ سونداي شاحتالارعا ءتۇسىپ تەمىر-تەرسەك جينايمىن دەگەن كەيبىر جانداردىڭ قايعىلى جاعدايلارعا ۇشىراعاندارى دا بار. كەيبىرىنەن ارتىنان كەن شىعىپ جاتقانى دا كەزدەسكەن. ماسەلەن، وسىدان 3-4 جىل بۇرىن گازەتتەردە اتىراۋ وبلىسىنىڭ قۇرمانعازى اۋدانىنداعى بۇرىنعى «بۋرىلبايتال» كەن ورنىنان مۇناي اعىپ جاتقانى تۋرالى ايتىلدى...
«جاۋىر» اتتى شوقىنىڭ باۋىرىنا تۇسكەن قازىرگى تەمىرتاۋ العاشىندا سامارقان دەپ اتالعان. بالكي سامارقاننان كوشىپ كەلگەن ءبىر اعايىندارىمىز العاشقى بولىپ قونىستانىپ، وسى اتتى بەرگەن بولۋى كەرەك. باسقا كەلىمسەكتەر قويعان ونداي كيەۆكا، پولتاۆكا، نيكولايەۆكا، چەركاسسكا دەگەن سياقتى ەلدى مەكەندەر بىزدە كوپ قوي...
بۇل دا سول سياقتى بولۋى كەرەك. وسى سامارقانعا سوعىس جىلدارىندا ۋكراينانىڭ ماريۋپول قالاسىنان مەتاللۋرگيا زاۋىتى كوشىرىلىپ اكەلىنىپ، ول 1944-جىلدىڭ 31 -جەلتوقسانىندا العاشقى ءونىمىن بەرەدى. ال 1945-جىلى كەنت قازاق ك س ر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى نۇرتاس وڭداسىنوۆ پەن ك س ر و قارا مەتاللۋرگيا حالىق كوميسسارى يۆان تيەۆوسياننىڭ شەشىمىمەن تەمىرتاۋ اتانادى.
ايتا كەتەتىن جايت، وسى تيەۆوسياننىڭ قارىنداسى يۋليا - قازاقستان ك پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان ليەۆون ميرزوياننىڭ ايەلى. ول دا كۇيەۋىمەن بىرگە 1937-جىلى ۇستالىپ، تۇرمەدەگى ۇرىپ-سوعۋعا شىداماي، اقىرى اقىل-ەسىنەن اداسىپ ولگەن. سول، 1945-جىلدان بەرى قالانىڭ ءونىمى جاقسى بولسا دا جۇمىس ىستەيتىن حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعىن جاقسارتۋ بيلىكتىڭ ويىنا كىرىپ تە شىقپاعان.
سوعىستا تۇتقىنعا تۇسكەن جاپوندار سالعان ۇيلەردەن باسقا كورنەكى دۇنيەلەر مۇندا مۇلدە جوق-تى. 1950-جىلى «قاراعاندى مەتاللۋرگيالىق كومبيناتى» دەگەن اتاق الىپ، بۇكىلوداقتىق ەكپىندى قۇرىلىس بولىپ جاريالانسا دا ءوندىرىس ورنىنان باسقاعا كوڭىل بولۋگە بيلىكتىڭ ىقىلاسى بولمادى.
ونىڭ ءبىر ءمانىسى - تەمىرتاۋ ءوندىرىسىنىڭ جەرگىلىكتى وكىمەتكە ەمەس، ماسكەۋدەگى ك س ر و قارا مەتاللۋرگيا مينيسترلىگىنە قارايتىندىعىنان ەدى. ول ۆەدومستۆوداعىلارعا تەمىرتاۋدىڭ حالقى ەمەس، تەمىرى عانا كەرەك-ءتى. حالىق قاجەتتىلىگىن وتەمەگەندىك اقىرى 1959-جىلعى اتاقتى تەمىرتاۋ كوتەرىلىسىنە ۇرىندىردى.
نان، ەت قانا ەمەس اۋىز سۋدىڭ ءوزى تاپشى بولعانىنا نازالانعان جۇمىسشىلار كوتەرىلىسكە شىققان بولاتىن. ولارمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋدى بويىنا شاق كورمەگەن حرۋشيەۆ باستاعان وكىمەت كوتەرىلىستى قارۋدىڭ كۇشىمەن باسقان. رەسمي مالىمەتكە قاراعاندا، سونىڭ ناتيجەسىندە 16 ادام ءولىپ، 27 ءسى اۋىر جارالانعان. 70 تەن ارتىق ادام سوتتالىپ، تۇرمەلەرگە توعىتىلعان. 28 ميليتسيا قىزمەتكەرى دە جارالانعان. ءىس جۇزىندەگى شىعىندار بۇدان الدەقايدا كوپ بولعاندىعى دا ايتىلىپ ءجۇر.
وسىنداي جاعدايدان كەيىن عانا بيلىك تەمىرتاۋدىڭ الەۋمەتتىك جاعىنا ءبىرشاما كوڭىل بولگەن. تاماقپەن، اۋىز سۋمەن قامتۋ جاعى ءبىرشاما جاقسارعان بولاتىن. الايدا، ەڭبەكشىلەردىڭ بوس ۋاقىتىن جاقسى وتكىزۋ مۇمكىندىكتەرى، بالا-شاعاسىنىڭ دەمالىسىن ۇيىمداستىرۋ، سپورتپەن اينالىسۋ سياقتى پەرسپەكتيۆالار بارىنشا شەكتەۋلى ەدى.
اۋىر جۇمىستان شارشاپ شىعاتىن جۇمىسشىلاردىڭ ءۇي-جايلارى دا ەتكەن ەڭبەگىنە تاتىمايتىن. ەڭ جاقسى دەگەن باسپانالارى تاپ-تار بولمەلەرى بار «حرۋشيەۆتىك قۋىستار» بولاتىن. ايتپەسە، قۋىقتاي اس ۇيىندە بىرنەشە ايەل سابىلىپ ءبىر-اق جۇرەتىن «كوممۋنالكالاردى» پانالايتىن.
ۇيلەنبەگەندەردىڭ كورگەن كۇنى بۇدان دا سوراقى، ولارعا وسىنداي دا پاتەر بەرىلمەيدى، ومىرلەرى تەك ساتىر-كۇتىر جاتاقحانالاردا عانا ءوتىپ جاتاتىن. ءوزى دە سۇرعىلت قالانىڭ اسفالت توسەلمەگەن جولدارى دا كۇن جاۋسا بولدى ەزىلىپ، ءجۇرۋدىڭ ءوزىن قيىنداتاتىن. دومنا پەشىنىڭ جانىنداعى تەمىر بالقىپ جاتقان ىستىققا كۇيىپ شىققان جانداردىڭ كورگەن كۇنى وسى ەدى.
مەتاللۋرگتەردىڭ جۇمىس باسىنداعى تۇرمىستىق احۋالدارى دا كوڭىل كونشىتپەيتىن. الاسا، تار قۋىستارداعى كۇڭگىرت اسحانالار، ۇزىننان-ۇزاق كەزەككە تۇرىپ، زورعا قول جەتكىزەتىن جۋىنۋ بولمەلەرى، كيىنىپ-شەشىنەتىن جەرلەردەگى اياق الىپ جۇرگىسىز لاس جاعدايلار مىڭ گرادۋستىق پەشتىڭ جانىندا تۇرىپ كەلگەن جۇمىسشىلارعا دەگەن قۇرمەتتى كورسەتپەيتىن.
جاس حاتشىنىڭ ەرلىگى
مىنە، وسىنىڭ ءبارىن جەكە ءوز باسىنىڭ پروبلەماسىنداي قابىلداعان جاس حاتشى جاعدايدى قالاي دا دۇرىستاۋ كەرەكتىگىن كۇندىز-ءتۇنى ويىنان شىعارمايدى. سول كەزدىڭ وزىندە جەر تارپىعان جاس تۇلپارداي بولعان جىگىت كەرەناۋ تىرلىكتى قالاماي، «جوققا جۇيرىك جەتپەيدى» دەگەن تىم تاۋبەشىلدىكتى تارك ەتىپ، جانى تىنشىماعان سياقتى.
ونىڭ ۇستىنە حالىقتىڭ وزىنە سەنگەن، وزىنەن ءبىر ءۇمىت كۇتكەن كوڭىلدەرى دە جاس جانىنا تىنىشتىق بەرمەگەن بولۋى كەرەك. سوندىقتان، ادامگەرشىلىكتىڭ اق تۋىن جەلبىرەتىپ، حالىقتىڭ قامى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىگىپ، تاۋەكەلگە بەل بايلاعان سياقتى. ءتىپتى، «باستاماشىل بولساڭ - باسىڭا تيەدى» دەگەن قاعيدانى جاقسى ءبىلىپ تۇرسا دا جەكە باسىنا ءتيۋى مۇمكىن زور قاۋىپكە دە قاراماعان.
وسى ءبىر ىستەن-اق ونىڭ بويىنداعى ادامگەرشىلىكتىڭ ەجەلدەن زور ەكەنىن، جاسامپازدىققا ۇمتىلعان جانىندا تاۋەكەلشىل باتىلدىقتىڭ شەكسىز ەكەنىن كورۋگە بولادى. جۋىردا ماسكەۋدەن ورىس جازۋشىسى سەرگەي پلەحانوۆتىڭ «جىبەكتەي ەسىلمەگەن جول» اتتى ن. نازاربايەۆتىڭ ءومىرى مەن ءىسى جايلى كىتابى جارىق كورىپ، سونىڭ رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ۇيىمداستىرعان تۇساۋكەسەر ءراسىمى بولدى.
شارانى جازۋعا «ەگەمەننەن» بارعان جۋرناليست وسى جولداردىڭ اۆتورى بولعاندىقتان كىتاپپەن جاقسىلاپ تانىسقان ەدىك. قاي كۇندە تانىمدى دۇنيە تارتىمدى بولادى عوي. مىنا كىتاپتاعى وقيعالاردىڭ تانىمدىلىعى دا زور بولعاندىقتان، ونى باس الماي وقىپ شىقتىق. بۇرىننان بەلگىلى دۇنيەلەردىڭ وزىنە ول جاڭا كوزقاراسپەن، جاڭا دۇنيەتانىممەن قاراۋعا ءماجبۇر ەتتى.
سونىڭ ىشىندە وسى وقيعا دا بار. بۇرىن ونى ن. نازاربايەۆتىڭ ءوزىنىڭ «بەز پراۆىح ي ليەۆىح» (موسكۆا: «مولودايا گۆارديا»، 1991 گ.) اتتى كىتابىنان وقىعان ەدىك. ال مىنا اۆتور سول وقيعاعا تەرەڭ نازار اۋدارتىپ، ونىڭ ماڭىزى مەن ماعىناسىن اشا تۇسكەن.
سونىڭ ىشىندە، جاس حاتشىنىڭ جوعارىعا حاتتى جازۋىن جازىپ جىبەرسە دە ارتى نە بولار ەكەن دەپ ءبىرشاما تولعانعان كۇيىن دە سۋرەتتەپتى. ورتالىق كوميتەتتىڭ، سونىڭ ىشىندە ونىڭ برەجنيەۆتەن كەيىنگى ەڭ ۇلكەن باسشىسىنىڭ نازارىن اۋدارتىپ جانە ءوزىنىڭ دۇرىستىعىن مويىنداتقان قۇجاتتىڭ وسال ەمەستىگىن وسى كىتاپتى وقىپ وتىرعاندا تەرەڭ تاني تۇستىك.
ەگەر وندا كاسىپورىنداعى الەۋمەتتىك كەمىستىكتەر عانا كورسەتىلىپ، سونى جوندەۋ جاعى عانا ايتىلسا، وعان ۇلكەن نازار اۋدارىلماي، ەڭ جاقسى دەگەندە تۇزەتۋگە ءتيىستى قىزمەتتەرگە تاپسىرىلار ەدى.
ال مىنا قۇجاتتا جۇمىسشىلاردىڭ الەۋمەتتىك قورعالماۋىنىڭ سالدارىنان ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ تومەندەپ، ءوز كەزەگىندە ول بەلگىلەنگەن جوسپاردىڭ ورىندالماۋىنا اكەلىپ سوقتىراتىنى تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ دالەلدەنگەن ەكەن. ال جوسپار دەسە «جوسپارلى ەكونوميكاعا» بايلانىپ قالعان جۇيە ازا بويى قازا بولاتىن. سوندىقتان الەۋمەتتىك ماسەلەنى اۆتور جوسپارعا شەبەرلىكپەن ۇيلەستىرە بىلگەن.
وندىرىستەگى ونداعان اپاتتاردىڭ سالدارلارى دا اشىلىپ، ەڭبەك ءتارتىبىنىڭ تومەندەۋ، جۇمىسقا شىقپاۋ، كەشىگۋ سەبەپتەرى دە كورسەتىلەدى. الىستان شاقىرىلعان ماماندار الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ ادام توزگىسىزدىگىنە شىداماي، كەتىپ تىنادى، ال جەرگىلىكتى كادرلاردى تارتۋدىڭ، وندىرىسكە قىزىقتىرۋدىڭ مۇمكىندىكتەرى جوق.
سونىڭ ءبارى تەك ءونىم الۋدى، جوسپار ورىنداۋدى عانا كوزدەگەن وندىرىسشىلەردىڭ باسقا ماسەلەلەرگە نازار اۋدارماعاندىعىنىڭ كەسىرى. كەزىندە تەمىرتاۋ كوتەرىلىسى دە جۇمىسشىلاردىڭ ءحالىن ەسكەرمەگەندىكتەن بولعان ەدى دەي كەلىپ كومبيناتتىڭ بارلىق سىرىن بەس ساۋساقتاي بىلەتىن جاس حاتشى سونىڭ ءبارىن ءارى ساياسي، ءارى ەكونوميكالىق، ءارى الەۋمەتتىك تۇرعىدان شەبەر جىمداستىرادى جانە... وسى ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ جولدارى مىناداي-مىناداي دەپ، داعدارىستان شىعۋدىڭ بارلىق امالدارىن كورسەتىپ تە بەرەدى.
ۇلكەن بيلىكتە ستاليننىڭ كەزىنەن وتىرعان سۇڭعىلا سۋسلوۆ مۇنى جازعان ادامنىڭ وسال ەمەستىگىن بىردەن تانىعان بولۋى كەرەك. تالقىلاۋدى و ك حاتشىلىعىنىڭ وتىرىسىنا تاپسىرعان ول الدىمەن اۆتوردىڭ كىم ەكەنىن بىلمەك بولىپ، ءوزىنىڭ جەكە قابىلداۋىنا شاقىرادى. ءسويتىپ، جاپ-جاس قازاق جىگىتى جەكە كاسىپورىنداردىڭ (قانداي بولسا دا) پارتكوم حاتشىلارى تۇگىل وبكوم، رەسپۋبليكا حاتشىلارىنىڭ ءوزى قول جەتكىزە المايتىن كەزدەسۋگە جالعىز بارادى.
وسى جەردە ن. نازاربايەۆتىڭ مىنەزىندەگى قاراپايىم جۇمىسشى اراسىندا قالىپتاسقان تۋرالىعى مەن باتىلدىعى دا كۇش بەرگەن بولۋى كەرەك، ول ەشتەڭەدەن قورعالاقتاماي بارلىق جايدى حاتشىعا قولدان قويعانداي ەتىپ، بايانداپ بەرەدى. سۋسلوۆ ونىڭ ءسوزى مەن ىسىنە ءتانتى بولعانىن جاسىرماي، ەسىمىن وزىنە بەلگىلەپ العانى حاق. ارتىنان، ارادا بەس جىل وتكەن سوڭ، ونى قازاقستان ك پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىلىعىنا كوتەرگەندە العاشقى كەزدەسۋدى ەسكە الىپ، مىنە، ءبىز ءسىزدى وسىردىك دەپ ەسكە الاتىنى دا بار.
ك و ك پ و ك حاتشىلىعىنداعى ن. نازاربايەۆتىڭ ۇسىنىس-حاتىن قاراعان وتىرىس بويىنشا ارناۋلى قاۋلى قابىلدانىپ، ول دەرەۋ ورىندالۋى ءۇشىن ۇكىمەتكە تاپسىرىلادى. س. پلەحانوۆتىڭ اتالمىش كىتابىندا وسى قاۋلى جونىندە كەزىندە ك س ر و- نىڭ مەتاللۋرگيا ءمينيسترى، ودان قازاقستاننىڭ، كەيىن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ۆيتسە-پرەمەرى بولعان ولەگ سوسكوۆەتستىڭ مىناداي پىكىرى كەلتىرىلەدى: «يمەننو ون، كاك گراموتنىي، ورگانيزوۆاننىي سپەتسياليست، دوسكونالنو زنايۋشي پولوجەنيە دەل، گوتوۆيل پوستانوۆلەنيە ت س ك و سوتسيالنوم رازۆيتيي كاراگاندينسكوگو مەتاللۋرگيچەسكوگو كومبيناتا، ا زاتەم نەۋستاننو رابوتال ناد ەگو رەاليزاتسيەي. بىلي پوستروەنى نوۆىە جيلىە كۆارتالى. پوياۆيليس زامەچاتەلنىە سپورتيۆنىە وبەكتى - ستاديون، پلاۆاتەلنىي باسسەين، لەگكواتلەتيچەسكيي مانەج، لەدوۆىي دۆورەتس. ۆسە ەتو بىلو ۆىپولنەنو نا ساموم ۆىسوكوم ۋروۆنە. ليۋدي ۆيدەلي ەتۋ زابوتۋ ي وتۆەچالي دوستوينىم ترۋدوم» . بۇل ءۇزىندى و. سوسكوۆەتستىڭ «مەتاللۋرگ ۆو گلاۆە گوسۋدارستۆا» اتتى «مەتاللى ەۆرازيي» جۋرنالىنىڭ 2010 -جىلعى ەكىنشى نومىرىنە شىققان ماقالاسىنان الىنىپتى.
ال سول جىلدارى تەمىرتاۋ قالالىق اتقارۋ كوميتەتىندە قىزمەت ەتكەن ۆلاديمير رىسكالدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قاراعاندى مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋعا بايلانىستى ن. نازاربايەۆ قابىلداتقان قاۋلىنىڭ (مۇنى «نازاربايەۆ قاۋلىسى» دەپ اتاساق تا ارتىق ەمەس) ارقاسىندا قالادا جۇزدەگەن تۇرعىن ۇيلەر، بالا باقشالار، ت. ب. سالىنعانى ايتىلادى.
«بىزدە بالاباقشا كەزەگى شەشىلمەيتىن پروبلەما سەكىلدى بولعان ەدى، ال 1975-جىلدان باستاپ جىلىنا 2-3 بالاباقشا ىسكە قوسىلىپ، ماسەلە شەشىمىن تاپتى. سونىمەن قاتار، بىرنەشە تەحنيكۋم، پەدۋچيليشە اشىلدى. تۇرعىن ءۇي سالۋ كولەمى جىل سايىن 100 مىڭ شارشى مەترگە دەيىن ارتتىرىلىپ، اقىرى، 1988 تەمىرتاۋدا تۇرعىن ءۇي الۋدىڭ كەزەگى جويىلدى.
وندايدى كەڭەس وداعىنىڭ باسقا جەرىنەن تابۋ قيىن ەدى»، دەيدى ول (س. پلەحانوۆ، «نە شەلكوۆىي پۋت»، موسكۆا., «مەجدۋنارودنىە وتنوشەنيا» ., س.111-122).
ارىپتەسىمىز، بەلگىلى جۋرناليست ايتباي ساۋلەبەكتىڭ «ەلباسىنىڭ التىن بەسىگى» اتتى كىتابى بار. سول كىتاپتاعى كەيىپكەردىڭ ءبىرى تەمىرتاۋ قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1976-1984-جىلدارداعى ءتوراعاسى بولعان سايات بەيسەنوۆ اعامىز ەكەن. «نازاربايەۆ قاۋلىسىنىڭ» ارقاسىندا قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەر تۋرالى: «وداقتىق بيۋدجەتتەن قوماقتى قارجى ءبولىنىپ، جىلىنا 100-120 مىڭ شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي پايدالانۋعا بەرىلىپ تۇردى، ءار شاعىن اۋدانعا 3-4 بالاباقشا، 2-3 تەن مەكتەپ سالىندى. كورنەكتى نىسانداردىڭ ءبىرى - زاۋىت- ۆتۋز، مەتاللۋرگتەردىڭ مادەنيەت سارايى، ونىڭ جانىنان اتس، سپورت كەشەنى سالىندى.
تەمىرتاۋدىڭ ورتالىق كوشەلەرىن جاڭعىرتتىق. جاڭا نان زاۋىتىن، «مير» كينوتەاترى، مۋزىكالىق دراما تەاترى اشىلدى. وسىدان كەيىن كەزەك مەديتسينا سالاسىنا دە جەتتى» ، دەپ ەسكە الادى.
(ا. ساۋلەبەك., «ەلباسىنىڭ التىن بەسىگى»., استانا، 2011ج., 106-ب.) ءسويتىپ، «نازاربايەۆ قاۋلىسىنىڭ» ارقاسىندا ارقانىڭ ءبىر تۇكپىرىندە ادام تانىماستاي تاماشا قالا بوي كوتەرىپتى. بۇرىنعى شاعىن كەنتتە وسى زامانعى وزىق قالانىڭ مۇقتاجدىقتارىن وتەيتىن بارلىق قىزمەتتەر، كاسىپورىندار مەن مەكەمەلەر دۇنيەگە كەلگەن ەكەن.
2014-جىلى «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» قاراعاندى وبلىسىنداعى كۇندەرى بولىپ، قارمەتكومبيناتتى ءبىز دە كوردىك. ءتۇتىنى بۇرقىراپ، دارىلداپ-دۇرىلدەپ جاتقان الىپ كاسىپورىننىڭ وندىرىستىك سەحتارىنا اپاراتىن جول بيىك كوپىر ارقىلى وتەدى ەكەن. ءبىزدى باستاپ جۇرگەن جىگىتتەر پرەزيدەنت وسىندا كەلگەن سايىن كاسىپورىن تۇتاستاي كورىنەتىن وسى كوپىردىڭ ۇستىنە شىعىپ، اينالاسىنا ۇزاق قاراپ، ويلاناتىنىن ايتىپ ەدى.
بالكي، سوندا ول ءوزىنىڭ وردا بۇزار وتىزداعى جىگىتتىك شاعىن، اسپانداعى ايعا قول سەرمەپ، كرەملدەگى ەلدىڭ ناعىز قوجايىندارىن قازاقستاننىڭ ءبىر تۇكپىرىندەگى وسىناۋ كاسىپورىنعا بۇرا العىزعان ۇلكەن ەرلىگىن دە ەسكە الاتىن شىعار-اۋ...
بىزدىڭشە، 1994-جىلى رەسپۋبليكانىڭ استاناسىن الماتىدان اقمولاعا كوشىرۋ تۋرالى يدەيانى قولعا العاندا دا ول وسى ەرلىگىن ەسىنە تۇسىرگەن بولۋى كەرەك. قول-اياق بۇعاۋدا بولماسا دا ەركىندىگى جوق سول زاماندا دا قالا سالعىزا الدىم عوي، ال ەندى ەركىندىك وزىمىزگە تيگەندە نەعىپ قالا سالا المايمىز دەپ ول ءوزىن ءوزى قايراعان سياقتى.
سوندىقتان دا سكەپتيكتەردىڭ تولىپ جاتقان سىلتاۋلارىن كوزگە ىلمەي، اقىرى بۇكىل الەمدى تاڭعالدىرعان استانانى سالىپ شىقتى. وتىزدا وردا بۇزعاندىقتىڭ اقىرى وسىنداي بولادى ەكەن. جاقسىباي سامرات،
«ەگەمەن قازاقستان».
