ورالحان بوكەي ادەبيەتتىڭ ەسىگىن ولەڭمەن اشقان

استانا. قازاقپارات - ورالحان بوكەيدىڭ قازاق ادەبيەتىندە، ونىڭ ىشىندە كوركەم ءسوز پروزاسىندا ورنى ەرەكشە تۇلعا ەكەنىن كۇللى حالىق مويىنداعان.

ول ءوزى «مەنى ادەبيەتكە اكەلگەن -  جۋرناليستيكا» دەيدى.

وسى ورايدا، جازۋشىنىڭ جەتپىس جاسقا تولۋ مەرەكەسى مەملەكەت دەڭگەيىندە اتالىپ ءوتىپ، وسكەمەن قالاسى مەن تۋعان جەرى كاتونقاراعايدا ەسكەرتكىش ورناتىلدى. اسىلى، ادىلىنە كەلسەك، ول قالا مەن وبلىس باسشىلارىنىڭ جازۋشىعا دەگەن قۇرمەتى مەن پاراساتقا تولى ەڭبەكتەرىنىڭ جەمىسى.

تىرناق الدى تۋىندىسىن 16 جاسىندا جازىپتى

و. بوكەي الەمى «رايىستان ورالحانعا دەيىن» اتتى دەرەكتى حيكاياتتى جازۋىما وي تۇرتكى جاساعان ونىمەن قىزمەتتەس ءارى جولداس بولعان اعالاردىڭ ءسوزى بولدى. ولار ايتاتىن: «ورالحاننىڭ شىعارمالارىن وقىرمانداردان باستاپ ءبارىمىز بىلەمىز. ونىڭ شىققان تەگى مەن اتا-بابالارى تۋرالى سەندەي بىلەتىن ەشكىم جوق. بىلمەگەنىڭدى ورالحاننىڭ اپكەسى، ءوزىڭنىڭ اناڭنان سۇراپ الاسىڭ. اقيقاتتى ءوز اناڭنان سۇراپ نەگە جازباسقا» - دەيتىن. وسى اڭگىمەدەن كەيىن جازۋشىنىڭ جەتپىس جىلدىق تورقالى تويىنا دەيىن قولىما قالام الدىم.

وسى ورايدا ايتا كەتەيىن، ونىڭ تورقالى تويىنا ارناپ رەسپۋبليكالىق باسپالاردىڭ بىرىنەن جەتى تومدىق جيناعى جارىق كوردى. بۇل جيناققا ورالحاننىڭ كوپشىلىككە ءمالىم شىعارمالارى ەنگەن ەكەن. وقىرمان قاۋىمنىڭ وسى توپتامانى اۋدارىستىرىپ قاراپ وتىرىپ «ورالحاننىڭ تىرناق الدى شىعارمالارى قانداي تۇردە، پوەزيا مەن پروزانىڭ قايسىسىن بۇرىن باستادى ەكەن» دەگەن زاڭدى سۇراعى تۋىندايتىنى ءسوزسىز.

و. بوكەي الەمى «رايىستان ورالحانعا دەيىن» اتتى كىتاپتى جازىپ بولعان سوڭ، ءوزىم دە وسى سۇراقتارعا جاۋاپتى مۇراعاتتاردان ىزدەپ، جىلعا جۋىق ۋاقىت جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلدى. سول مۇراعات كوزدەرىنىڭ وزىندە كەيبىر جىلداردىڭ ماتەريالدارى جوق بولىپ شىقتى. ورالحاننىڭ العاشقى شىعارمالارىن وقىپ جيناقتاي وتىرىپ تۇيگەنىم: ورالحاندى قالامداس زامانداستارىنىڭ «ءور التاي»، «اسقار التايدىڭ اسقاق جىرشىسى» دەيتىنى تىپتەن راس ايتىلعان ءسوز ەكەنىنە تاعى ءبىر رەت كوزىم جەتتى.

ونىڭ تۇڭعىش تۋىندىسى - ولەڭ، «التاي» دەگەن اتپەن 1959-جىلى 13- قاراشادا سول كەزدەگى بولشەنارىم اۋدانىنىڭ «ەڭبەك تۋى» گازەتىندە باسىلىپ شىقتى. العاشقى شىعارماسىن جازعاندا بولاشاق ۇلى جازۋشىنىڭ جاسى ون التىدا بولاتىن. ول ولەڭ بىلاي ەدى:

جەرىمنىڭ ارۋىسىڭ التاي تاۋىم،

باۋىرىڭدا سىڭسىپ وسكەن باقشا-باۋىم.

باسىڭدا اپپاق بولىپ قار جاتسا دا،

قارايمىن، قىزىقتايمىن، قۇمارتامىن.

تاۋلاردىڭ اتاسىسىڭ شىعىسىمدا،

مەن دە ەل كوپ ريزا ىرىسىڭا.

ءبىلىم اپ باۋىرىڭدا ءجۇرمىز شالقىپ،

اي، كۇنىم، اناشىمسىڭ، تىنىسىمدا.

ورالحان بوكەيەۆ.

اباي اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ وقۋشىسى. شىڭعىستاي سەلوسى.

اۋداندىق «ەڭبەك تۋى» گازەتى. 98№

15- نويابر، 1959-جىل.

ودان كەيىن 1960-جىلدىڭ 14- ماۋسىمىندا «ءتۇس كورگەن باستىققا»، «بۇلاڭ قۇيرىق» سىندى ولەڭدەرى مەن ماقالالارى جارىق كوردى. تابيعاتتىڭ ساف سۇلۋلىعىن ادامنىڭ كوڭىل كۇيىمەن ورىمدەي ءورىپ اكەپ، ءوز ويىن، ءوز ءتۇيىنىن شالقىتىپ الدىڭا جايا سالادى. جاس بولسا دا ادەبيەتكە شىن كوڭىلى اۋعانىن وسى ءبىر العاشقى تۋىندىلارىمەن-اق تانىتادى.

اشەيىن كورىنىپ قالۋدىڭ قامى ەمەس، ءوز تالانتىن ەلىنە سارقىپ بەرۋگە دەن قويعان ورالحان سول حالىقتى جانىنداي جاقسى سۇيەدى. شىعارماسىنىڭ ارقاۋى - اۋىل، اۋىلدىڭ تاماشا كەشى، قىر قىزعالداعىنداي ەڭبەكپەن شىڭدالىپ وسكەن جاستارى، سول اۋىلدىڭ قىسى، ىمىرتى، اق قايىڭى، شولپانى، ءتۇنى، كونە جولى. ورالحاننىڭ وسى العاشقى تۋىندىلارىنىڭ ءوزى تابيعات، تۋعان جەر اۋىل ادامدارىنىڭ ومىرلەرىنىڭ ءبىر عانا ۇزىك تىنىس-تىرشىلىگىن سۋرەتتەگەن شىعارمالار بولاتىن. ونىڭ ەڭ العاشقى قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ سارا جولىنا باستاعان كوركەم سوزگە تولى وچەركى 1960-جىلدىڭ 14- قاراشاسىندا «ەڭبەك تۋى» گازەتىندە «جاستىق وتى جالىنداعان» دەگەن اتپەن جارىق كوردى.

جازۋشىنىڭ قانداي بۇركەنشىك اتتارى بولعان؟

جازۋشىنىڭ العاشقى 1959-67-جىلدار ارالىعىندا ءوزىنىڭ ادەبيەت الەمىنە اياق باسىپ كىرگەن كەزىندەگى اۋداندىق، كەيبىرى وبلىستىق گازەتكە شىققان تۋىندىلارى ەلۋدەن اسادى ەكەن. ونىڭ مۇراعاتتان تابىلماعان ءالى قانشاما شىعارمالارى بار، ول بولاشاق ۇرپاق پەن وقىرماننىڭ ەنشىسىندە.

ورالحاننىڭ سول كەزدەگى اۋداندىق گازەتكە شىققان ماقالالارى مەن ولەڭ، وچەركتەرى 1965- 67- جىلدارى ءوزى رەداكسيادا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن ۋاقىتىندا «ورال. احمەتحان»، «و. ابدۋل - حاميتوۆ» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن جارىق كورگەن شىعارمالارىنا جولىقتىم.

كەيىن وسى «جازۋشى جولى» اتتى ماقالامدى كەڭەيتىپ، جەكە كىتاپ كۇيىندە وقىرمانعا ۇسىنۋدى دا بولاشاقتىڭ ەنشىسىنە قالدىردىم. قۇداي قولداپ، ءساتىن سالسا ول دا ءوز كەزەگىمەن جارىق كورەر. كىتاپ شىققاندا بۇركەنشىك اتپەن جازىلعان شىعارمالارىنا كوبىرەك توقتالامىن. اۆتوردىڭ «ورال- احمەتحان» دەگەن اتپەن 1965-جىلى 10- ماۋسىمدا جارىق كورگەن «وڭاشا ويلار» اتتى ولەڭدەرىنىڭ بىرنەشە جولدارىن وزدەرىڭىزگە تانىستىرا كەتەيىن.

وڭاشا ويلار

ساعىنام كەيبىر كەشتە مۇڭ شىركىندى،

ىستىق دەپ كىم ويلاعان بۇل شىركىندى.

باستاۋى جاقسى جىردىڭ بولارمىسىڭ،

اپىر-اۋ كوزگە نەگە جاس ىركىلدى.

تابيعات تابىناسىڭ نوسەرىڭە،

كەرەك دەپ جاس شالعىننىڭ وسەرىنە.

كوزىمدى ءمولدىر جاسپەن شىلاپ الام،

جىرىمنان كىلەم توقىپ توسەرىمدە.

جاس كەرەك بويدىڭ سەرگىپ، وسەرىنە،

جاس كەرەك قايعى دەگەن ەسەرىڭە.

جاس تىلەيد، قۋانىش دەگەن قۇربى داعى،

دەس بەرمەي ويسىز كۇلكى، وسەگىنە.

بەيبىت كۇندە كەمىرسەڭ تاس تا جاقسى،

بەيبىت كۇندە قانجارلى قاس تا جاقسى.

تىنىشتىقتىڭ اۋاسىن جۇتا تۇرىپ،

بەيبىت كۇندە جىلاساڭ جاستا جاقسى.

ХХХ

وكىنەمىن اعا جوق ءىنىم دەيتىن،

وكىنەمىن ءىنى جوق اعا دەيتىن.

بۇل ءومىر - جۇتقان اۋا بىلىنبەيتىن،

جىلدار لەگى جوق قىلدى اكە بەيتىن.

باتىسقا بۇلت ءىلىندى، اكەم كەتتى.

جەڭ ءتۇرىپ، كومباينعا تاتەم كەتتى.

نايزاعاي تاڭ بىلىنە جارق ەتكەندە،

تولعاق ءبىتىپ انامنان ەس كەتكەندە،

كەلدىم مەن بۇل پانيگە ايعاي سالىپ،

«ۋھ» - دەدى، شەشەم بايعۇس، كەتتى تالىپ.

تەمىر ءتيىپ جاس دەنەگە «اكەلەتتى»،

كىم ۇستاسىن استىما تەكەمەتتى.

وراپ اپ جاۋلىعىنا جالعىز ۇلىن،

ارىلتتى مەنى يسكەپ اششى مۇڭىن.

قۇيرىق - جالسىز جالعىزبىن، جاۋدان كورەم،

كەشىر ادام! سوندىقتان اششى جىرىم.

ХХХ

كەشىر ءىنىم،

اسقار تاۋدى، كەڭ دالانى كەزەيىك،

ورەكپەگەن كوڭىل ءبىر ءسات تىنشىر ما.

اشۋلى وزەن، قۇم توبەلەر جولىقسا دا توزەيىك.

جۇرەگىمدى «شارشادىم» - دەپ شىمشىما.

كەشىر ءىنىم.

قۋانىشى بۇل مازاسىز ءومىردىڭ،

قيىندىقتىڭ قياسىندا تانىلار.

جەلە-جورتىپ قۇرىق تيمەس كوڭىلىم،

قىمىز سىڭگەن كيىز ءۇيدى ساعىنار.

ورال احمەتحان،

بولشەنارىم اۋىلى.

اۋداندىق «ەڭبەك تۋى» گازەتى.

13- يۋل، 1965-جىل.

ورالحاننىڭ العاشقى تۋىندىلارىن ىزدەستىرىپ ءجۇرىپ «ورال- احمەتحان» دەگەن بۇركەنشىك اتتى قايدان الۋى مۇمكىن دەگەن ويمەن ءوزىمنىڭ انامنان سۇراعان ەدىم. سوندا ول كىسىنىڭ ايتقانى:

«مەنىڭ شەشەم قاپيزا ساماي ەلىنىڭ اتاقتى توبە ءبيى ماكيلەنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى بولاتىن. جارىقتىق، ۇزىن بويلى قاراتورىنىڭ ءوڭدىسى، شاشى قالىڭ تولقىندى ەدى. قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى جاتار الدىنداعى تىلەۋىنە «بابامىز ماكيلەنىڭ شەشەندىگى مەن ونەرىن مەنىڭ ۇرپاعىمنىڭ بىرىنە بۇيىرتا كور» - دەپ، اللادان سۇرايتىن.

مۇمكىن سول انامنىڭ ءسوزى پەرىشتەنىڭ قۇلاعىنا شالىنعان بولار، مۇمكىن اۋزى دۋالى بولدى ما كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر يساحان مەن قاپيزادان ۇلدار دا ەشكىمگە ەسەسىن جىبەرمەيتىن، سوزگە كەلگەندە ەشكىمگە دەس بەرمەيتىن احمەت، ودان كەيىن باعدات بولاتىن.

ورالحان ۇزىن بويلى، شاشى تولقىندانعان قايراتتى قاتتى ەدى عوي... بوكەيدى ءوزىڭ كوزىڭمەن كوردىڭ، باكەنە بويلى، كوپ سويلەمەيتىن، سويلەسە ءسوزدىڭ ءتۇبىن تۇسىرەتىن ادام ەكەنىن. بىردە اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ ورالحانعا وسىنى ايتقانمىن، مۇمكىن وسى ءسوزىم وعان وي سالعان بولار» - دەگەن-ءدى. وسى اڭگىمەدەن سوڭ مەن دە ورالحان ءسوزىنىڭ ورتاسىنا «احمەتتى» قوسقانى سودان شىعار دەگەن ويعا كەلدىم. توقتاربەك ماعزۇموۆ،

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.

«الاش ايناسى»