ل. تولستوي. بالا شايتان نانىن قالاي اقتادى؟
ول سوقاعا اتىن جەگىپ، زاتتارىن بۇتا تۇبىنە قويدى. ءۇزىم ناندى دا سول جەرگە قويىپ، بەتىن شاپانىنىڭ ۇشىمەن جاۋىپ كەتتى. ءبىراز جەر جىرتقان سوڭ اتىنىڭ شارشاعانىن كوردى. ونى سوقادان شەشىپ، ازىراق جايىلسىن دەپ وتقا قويدى دا، ءوزى الگى بۇتانىڭ تۇبىنە كەلدى. شاپانىن ۇشىن كوتەرىپ ەدى، نانى جوق ەكەن. ارى ىزدەپ، بەرى ىزدەپ تاپپادى. شاپانىندا ءارى سىلكىدى، بەرى سىلكىدى. ءبىراق، نان جوق. ول اڭ-تاڭ بولدى. «بۇل ءوزى ءبىر قىزىق ءىس بولدى-اۋ،» - دەپ ويلادى ىشىنەن. - مۇندا ەشكىم كەلگەن جوق. نان قايدا كەتكەن؟».
مۇجىق جەر جىرتىپ جۇرگەن كەزدە، ونىڭ نانىن شايتاننىڭ بالاسى ۇرلاپ العان ەدى. ول بۇتا تۇبىنە وتىرىپ: «قازىر مۇجىق قارعاپ-سىلەنەدى. «ناندى الىپ كەتتى» دەپ ايتەۋىر بىرەۋدى بوقتايدى. مەنىڭ ايىزىم قانادى»، - دەپ دامەلەنىپ، كۇتىپ وتىردى.
ءبىراق، مۇجىق جومارت ەكەن. ول ءوز-ءوزىن قايراپ:
- ءجا، اشتان ولمەسپىن! مۇمكىن قارنى اشقان ءبىر ءمۇساپىر امالدىڭ جوعىنان العان شىعار. ەندەشە، «اس بولسىن!» دەيمىز. باسقا نە دەيمىز. تابەتى اشىلسىن! قۇداي وعان قۋات بەرسىن! ال، ءبىز سۋعا دا تويامىز، - دەپ قۇدىققا قاراي بەتتەدى. شەلەكتەگى سۋدى قانعانشا ءسىمىردى دە، دەم الدى. سالدەن سوڭ، قايتا تۇرىپ جەر جىرتۋعا كىرىستى.
بالا شايتان ءوز دەگەنى ورىندالماي، جاي مۇجىققا كۇنا ىستەتە الماعانىنا قايران قالدى. وزىنەن ۇلكەن، باسشىسىنا بارىپ بولعان جايدى ايتىپ بەردى.
- مەن ونىڭ نانىن الىپ قويدىم، ول بولسا قارعاپ-سىلەۋدىڭ ورنىنا، ماعان «تابەتى اشىلسىن، اس بولسىن!» دەپ باتا بەردى. بۇل قالاي؟ - دەدى بالا شايتان. كەكسە شايتان اۋزىنان زاھارىن شاشىپ، اشۋلانىپ:
- مۇجىق سەنىڭ ازعىرعانىڭا كونبەي، ساعان ۇستەمدىك كورسەتىپتى. دەمەك سەن ءالسىزسىڭ. ەگەر وسى بەتىمەن كەتە بەرسەڭ بارلىق ادام ءبىزدىڭ ازعىرۋىمىزعا كونبەيدى. وندا بىزگە ءومىر ءسۇرۋدىڭ نە قاجەتى بار. مۇنى بۇلاي قالدىرۋعا بولمايدى. سەن قايتادان باراسىڭ دا انا مۇجىقتى ازعىراسىڭ. ءسويتىپ نانىڭدى اقتاپ الاسىڭ. ءۇش جىل ىشىندە ول مۇجىقتى جەڭە الماساڭ، مەن سەنى كيەلى سۋعا باتىرىپ ولتىرەمىن. ءتۇسىندىڭ با؟ بار جوعال! - دەدى.
بالا شايتان قورقىپ كەتىپ، جەر بەتىنە جۇگىرىپ شىقتى. مۇجىقتى قالاي ازعىرۋدى ويلاي باستادى. ارى-بەرى تەڭسەلىپ ءجۇردى دە، ءبىر كەزدە تاپقانداي بولدى.
ءسويتىپ جاس جىگىتتىڭ بەينەسىنە ەنىپ، مۇجىقتىڭ قاراماعىنا جۇمىسشى بولىپ جالداندى. ول كەلە سالا مۇجىققا قالاي ەگىن ەگۋدىڭ سىرلارىن ۇيرەتە باستادى. قۋاڭشىلىق جىلى ىزاعا بيداي ەكتى. سول جىلى مول ءونىم الىپ، مۇجىق بايلىققا باتىپ قالدى. ال كورشى ديقانداردىڭ ەككەن ەگىنى ىستىق كۇننىڭ استىندا قۋراپ تۇردى. بۇل جىلى ءونىمدى كوپ العان سوڭ مۇجىق تاعى دا جاس جىگىتتىڭ كەڭەسىنە قۇلاق ءتۇردى.
جاس جىگىت جىميىپ قويدى دا:
- بيىل جاۋىن كوپ بولاتىن سياقتى. ەگىندى قىرعا ەك، - دەپ كەڭەس بەردى. ايتقانداي سول جىلى جاڭبىر مول، ىلعال كوپ بولدى. ىزاعا ەككەن جۇرتتىڭ بيدايى ارتىق ىلعالدان كوگەرىپ، ءشىرىپ قور بولدى. ال، مۇجىقتىڭ ادىرعا ەككەن بيدايى تاعى دا مول شىقتى. ونىڭ قامباسى تولىپ، بيدايى سىرتقا توگىلىپ جاتتى. ەندى ول ارتىق بيدايدى نە ىستەرىن بىلمەدى. جاس جىگىت وعان ارتىق بيدايدى اشىتىپ، ودان سىرا، اراق جاساۋدى ۇيرەتتى. وسىدان كەيىن، مۇجىقتىڭ ءۇيى كوپشىلىك جينالاتىن ماسحاناعا اينالدى. جۇرتتىڭ ءبارى سونىڭ ۇيىنە جينالىپ اراق، سىرا ىشەتىن بولدى. وسى كەزدە عانا جاس جىگىت پەردەسىن شەشىپ، بالا شايتانعا اينالدى دا، ماساتتانىپ قۋاندى. ءوز جەتىستىگىن جەتكىزۋ ءۇشىن اسىعا باسىپ، باياعى باسشى شايتانعا جۇگىردى. وعان ءوزىنىڭ باياعى ەكى ءۇزىم نانىن قالاي اقتاعانىن باياندادى. كەكسە شايتان ءبارىن ءوزى بارىپ كورمەك بولدى.
ولار مۇجىقتىڭ ۇيىنە كەلسە، وڭكەي تۇرمىسى جاقسى، بايلار جينالىپ اراق ءىشىپ وتىر ەكەن. مۇجىقتىڭ ايەلى قوناقتارعا اراق تاسىپ جاتىپ، ءسۇرىنىپ قۇلاپ كەتەدى. ستاقانداعى اراعىن توگىپ الدى. مۇنى كورگەن كۇيەۋى ايەلىنە:
- ەي اقىماق! سەن نە، جۋىندى تاسىپ ءجۇر مە ەدىڭ، كوزىڭە قارامايسىڭ با؟ بار بايلىقتى جەرگە توكتىڭ عوي، - دەپ ايقايلاپ ۇرىسادى.
بالا شايتان كەكسەسىن شىنتاعىنان ءتۇرتىپ قالىپ:
- قارا، بۇرىن ول ەكى ءۇزىم ناننىڭ ءوزىن ساداقا دەيتىن. قازىر قۇلاپ تۇسكەن قاتىنىنىڭ دەنساۋلىعىن سۇراۋدىڭ ورنىنا، توگىلگەن اراققا قايعىرىپ جاتىر، - دەدى.
ءبىر كەزدە مۇجىقتىڭ ۇيىنە ءبىر كەدەي ادام كەلەدى. ول جان-جاعىنا قاراسا، جۇرت اراق ءىشىپ وتىر ەكەن. كەدەي ءبىر ءۇزىم نان سۇرادى. مۇجىق وعان:
- مەن سەنىڭ جارىلقاۋشىڭ ەمەسپىن. جوعال؟ - دەپ ايقايلادى. بالا شايتان كەكسەگە تاعى دا سىبىرلاپ:
- بۇرىن بۇل قارنى قاتتى اشسا دا، ەكى ءۇزىم ناندى بىرەۋگە بەرەتىن جومارت ەدى. ەندى قارا، بايلىق قالاي ساراڭ ەتكەنىن. بۇل ەشنارسە ەمەس، قازىر ونان دا زورىن كورەسىڭ، - دەدى. مۇجىق قوناقتارىمەن اراقتى ءىشىپ-ءىشىپ، ءبىراز جەرگە باردى. ءبىر-ءبىرىن وتىرىك ماقتاي باستادى. كەكسە شايتان ريزا بولىپ:
- وتىرىك ايتىلسا مەنىڭ جانىم كىرەدى. ەگەر ءبۇيتىپ تۇلكىگە ۇقساپ، جىلماڭداپ، ءبىر-ءبىرىن الداي بەرسە ءارى قاراي ازعىرۋ بىزگە جەڭىل ەمەس پە؟ - دەدى. بالا شايتان تاعى دا جىميىپ:
- كىشكەنە كۇتە تۇر. قازىر بۇلار ءبىز ارالاسپاي-اق، ءبىرىن-ءبىرى ءتۇتىپ جەيدى. تاعى دا ءبىر- ەكى ستاقان ءىشسىن. سوسىن تۇلكى سىماقتار قاسقىرعا اينالادى، - دەدى.
ايتقانداي ءبارى تاعى ءبىر-ءبىر ستاقاننان اراق ءىشىپ ەدى، داۋىستارى زورايىپ شىعا باستادى. بۇرىنعى ادەمى، جۇمساق سوزدەردىڭ ورنىن ەندى بوقتىق ءسوز باستى. ارتى ەرەگىسە ۇلاستى. ءبىر-ءبىرىنىڭ جاعاسىنا جارماسىپ، توبەلەسە باستادى. قوناقتارىن اجىراتپاق بولعان مۇجىقتىڭ ءوزىن دە ۇرىپ، ساباپ تاستادى.
كەكسە شايتان ودان سايىن ريزا بولىپ، قولىن شاپالاقتادى دا: - ءيا، بۇلاردىڭ توبەلەسكەنى جاقسى. قۇمارىم ءبىر قاندى-اۋ، - دەپ شىقىلىقتاپ باستاپ ەدى، بالا شايتان:
- توقتاي تۇر، بۇل ءالى ەشتەڭە ەمەس. قازىر ولار تاتۋلاسىپ تاعى ءبىر ستاقان ءىشسىن. سوسىن قىزىق باستالدى، - دەدى. ۇيدەگىلەر توبەلەستى توقتاتىپ، داستارقانعا وتىرىپ، تاتۋلاسقانداي بولدى. «سول تاتۋلىق ءۇشىن!» دەپ ءۇشىنشى ستاقاندى توڭكەرىپ ەدى، ەستەرىنەن تولىق ايىرىلدى. ابدەن بوساڭسىپ، بىرەۋى جىلادى، بىرەۋى ايقايلادى. ءبىر-ءبىرىن تىڭدايتىن شامالارى بولمادى. سودان ءسۇرىنىپ-قابىنىپ وتىرىپ سىرتقا شىقتى. دالادا باتپاق ەكەن. ابدەن ماسايعان قوناقتار ورنىندا تۇرالماي، اۋناي باستادى. مۇجىق تا باتپاققا اياعى تايىپ، تۇمسىعىمەن شالشىق سۋعا قۇلادى. ءۇستى-باسىنىڭ ءبارى بىلعانىپ اقىرىندا شوشقاعا ۇقساپ قورسىلداپ جاتتى.
كەكسە شايتاننىڭ كوزدەرى جايناپ:
- ادامنىڭ ادامدىقتان ازعانى وسى ەمەس پە؟ وسى عوي بىزگە كەرەگى، - دەدى. بالا شايتان:
- مۇنىمەن ءالى بىتكەن جوق. قازىر مىنالار بىلعانىپ، ەسىن بىلمەي ۇيىنە بارادى. ۇرىس- توبەلەس ۇيدە جالعاسادى. تۇنىمەن وكسىگەن ايەلدىڭ، جىلاعان بالانىڭ داۋسىن ەستىپ شىعامىز. ءۇيدىڭ بەرەكەسى مەن نەسىبەسىن، قۇدايدىڭ ولارعا تۇسىرەر شاپاعاتىن وسىلاي جوعالتامىز، - دەدى.
- جاقسى ىشكىلىك ويلاپ تاۋىپسىڭ. بۇرىنعى قاتەلىگىڭدى جۋدىڭ. ىشكىلىكتى قالاي جاساعانىڭدى ايتىپ بەرشى. سەن بيدايدىڭ سۋىنا تۇلكىنىڭ قانىن قوستىڭ-اۋ دەيمىن. باسىندا تۇلكى سياقتى قۋتىڭداپ وتىردى. كەيىن قاسقىردىڭ قانىن ارالاستىرعانسىڭ. سودان بولار قاسقىر سياقتى ىرىلداسا باستادى. سوڭىندا دوڭىز قانى قوسىلعان. شوشقا سياقتى باتپاقتا اۋناپ جاتقانىنان بىردەن ءبىلدىم.
- جوق، - دەدى بالا شايتان. - مەن ولاي ىستەگەن جوقپىن. مەنىڭ بار ىستەگەنىم ارەكەتىم - وعان كوپ ءونىم الۋىنا كومەكتەستىم. ال، الگى اڭداردىڭ قانى ادام بالاسىنىڭ ءبارىنىڭ ىشىندە بار. نان تاۋىپ جەۋ قيىن بولعان كەزدە ول بىلىنبەيدى. العاش ونىڭ نانىن العانىمدا ول قىزعانعان جوق. ال قاشان ارتىق بايلىق پايدا بولدى، سوندا عانا ونىڭ جۇرەگىندە قىزعانىش وتى لاۋلادى. ول كەدەيگە جاردەمدەسۋدىڭ ورنىنا ارتىق اقشاسىمەن كوڭىل كوتەرۋدى ويلاپ تۇردى. سوسىن وعان اراق ءىشىپ، كوڭىل كوتەرۋدى ۇيرەتتىم. سول كەزدە بارىپ ونىڭ بويىنداعى تۇلكى، قاسقىر، دوڭىزدىق مىنەزدەرى بوي كوتەرە باستادى. ەندى بۇدان بىلاي تەك ىشكىلىك ءىشىپ جۇرسە بولدى، حايۋاني مىنەزى ويانىپ شىعا كەلەدى.
سول كەزدە بارىپ، كەكسە شايتان بالا شايتاندى ابدەن ماقتاپ، ونىڭ باستىندا جىبەرگەن كۇنالارىن كەشىپ، ونى ءوز قاراماعىنا باستىق ەتىپ قويدى.
اۋدارعان: ءجۇرسىن كارىم
