كيىكتەر قىرىلۋىنىڭ سەبەپتەرى زەرتتەلۋدە - باسپا سوزگە شولۋ
***
كەشە پرەمەر- ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى باقىتجان ساعىنتايەۆ كيىكتەردىڭ بەتپاقدالا تارالىمىنىڭ جاپپاي ولىمگە ۇشىراۋىنا بايلانىستى قالىپتاسقان وقيعا بويىنشا ۇسىنىستار ازىرلەۋ ءۇشىن جۇمىس توبىنىڭ وتىرىسىن وتكىزدى.
بۇل جايىندا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ بۇگىنگى سانىنداعى «كيىكتەر قىرىلۋىنىڭ سەبەپتەرى زەرتتەلۋدە» دەگەن تاقىرىپتاعى ماقالادا باياندالعان. باسىلىمنىڭ جازۋىنشا، جۇمىس توبىنىڭ وتىرىسىنا ءبىرقاتار مينيسترلىكتەردىڭ، اكىمدىكتەردىڭ، عىلىمي ۇيىمداردىڭ، ۇ ە ۇ- لاردىڭ وكىلدەرى، تاۋەلسىز ساراپشىلار قاتىستى. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 2 -ماۋسىمىنداعى جاعداي بويىنشا بەتپاقدالا تارالىمىنداعى كيىكتەردىڭ 132329 ءولى دەنەسى جويىلدى، ونىڭ ىشىندە قوستاناي وبلىسىندا 113309، اقمولا وبلىسىندا 9386، اقتوبە وبلىسىندا 9634. كيىكتەردىڭ جاڭادان ولىمگە ۇشىراۋ جاعدايلارى تىركەلگەن جوق. كيىكتەر قىرىلعان جەردە مامانداندىرىلعان لابوراتوريالار مەن عىلىمي ۇيىمدار مەرت بولعان جانۋارلاردان پاتولوگيالىق ماتەريالدار الىپ، لابوراتوريالىق جانە عىلىمي- زەرتتەۋلەر ءۇشىن توپىراقتىڭ، سۋدىڭ، ءشوپتىڭ سىنامالارىن الدى. ۇلتتىق رەفەرەنتتىك ۆەتەريناريا ورتالىعىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، جانۋارلاردان الىنعان سىنامالاردان پاستەرەللەز قوزدىرعىشى انىقتالعان.
سونىمەن بىرگە، شەتەلدىك ساراپشىلار الداعى اپتا ىشىندە ءوز زەرتتەۋلەرىنىڭ الدىن الا ناتيجەلەرىن ۇسىنباق. «وتىرىس قورىتىندىسى بويىنشا باقىتجان ساعىنتايەۆ اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە ءولىم قۇشقان جانۋارلاردىڭ احۋالى مەن ولاردى جويۋ جۇمىستارىنا اكىمدىكتەرمەن بىرگە مونيتورينگ جۇرگىزۋدى ودان ءارى جالعاستىرۋدى، سونداي-اق، قازاقستاننىڭ بۇكىل اۋماعىندا، ولاردى عىلىمي ماقساتتارعا پايدالانۋدان باسقا جاعدايلاردا، كيىك اۋلاۋعا تىيىم سالۋدى ۇزارتۋ تۋرالى شەشىم دايىنداۋدى تاپسىردى»، - دەپ جازادى باسىلىم.
«پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بەردىبەك ساپاربايەۆ قىزىلجار وڭىرىندەگى جۇمىس ساپارىنىڭ العاشقى تانىستىعىن ەجەلگى ادامداردىڭ مەكەنى بولعان «بوتاي» قونىسىنان باستادى» ، - دەپ جازادى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى سەنبىلىك سانىنداعى «تابىس تۇتقاسى ۇزدىكسىز دامۋ» دەگەن تاقىرىپتاعى ماقالادا.
باسىلىمنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، وسى جەرگە اتباسىن تىرەگەن بەردىبەك ماشبەك ۇلى بۇگىندە الەمگە ورتاق مادەني قازىنا رەتىندە عىلىمي، تۋريستىك قىزىعۋشىلىقتى ارتتىرا تۇسكەن زەرتتەۋ جۇمىستارىنا رەسپۋبليكالىق قازىنادان 5 ميلليون تەڭگە بولىنگەنىن، الداعى ۋاقىتتا دا قولداۋ جالعاساتىنىن جەتكىزە كەلىپ، يگى ءىستىڭ باستاۋشىسى ۆ. زايبەرتكە ودان ءارى جاقسى ناتيجەلەرگە جەتە بەرەتىنىنە ءۇمىت ءبىلدىردى.
وسىدان كەيىن م. قوزىبايەۆ اتىنداعى س ق م ۋ-دە ەلىمىزدىڭ بىلىكتى عالىمدارى مەن تاريحشىلارى باس قوسقان قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان عىلىمي- تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيانى اشقان پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى ەلباسىنىڭ «تاريحىن بىلمەگەن ۇلتتىڭ بولاشاعى بۇلدىر» دەگەن ءسوزىن العا تارتا وتىرىپ، ايتۋلى شارانىڭ ءمان-ماڭىزىن اشىپ كورسەتتى. الەۋمەتتىك سالا قىزمەتكەرلەرىمەن وتكەن جۇزدەسۋدە ب. ساپاربايەۆ «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارى قازاقستاننىڭ الداعى جىلدارداعى دامۋ قارقىنىنا ەرەكشە سەرپىن بەرەتىنىن، بۇل ورايدا، وبلىستا وڭ تاجىريبەلەر مەن جاقسى ۇردىستەر قالىپتاسقانىن اتاپ كورسەتتى. دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ، جۇمىسپەن قامتۋ جانە الەۋمەتتىك باعدارلامالار باسقارمالارى باسشىلارىنىڭ ەسەپتەرى تىڭدالدى.
«اۋماقتاردى دامىتۋ» جانە «جۇمىسپەن قامتۋدىڭ جول كارتاسى-2020» باعدارلامالارى اياسىندا بىلتىر 92 جوبا جۇزەگە اسىرىلىپ، 1331 ادام ەڭبەككە تارتىلعان. 448 ادام شاعىن نەسيە الىپ، 322 سى ءوز كاسىبىن اشقان. بيىل باعدارلامانى ورىنداۋعا 2,1 ميلليارد تەڭگە باعىتتالىپ، 7655 ادام جۇمىسقا ورنالاستىرىلعان. 3053 جاڭا جۇمىس ورىنى قۇرىلعان.
بۇدان كەيىن ب. ساپاربايەۆ «مۇنايماش» ا ق-تا بولىپ، ازاماتتاردىڭ ەڭبەك قۇقىقتارىن قورعاۋ، قامتاماسىز ەتۋ، ءوندىرىس ورىندارىنىڭ تۇراقتىلىعىن ساقتاۋ، جاڭا جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ ماسەلەلەرىنە بايلانىستى كەڭەس وتكىزدى. ءتيىستى ۆەدومستۆولارعا ءۇشجاقتى مەموراندۋمداردىڭ قاتاڭ ورىندالۋىن تاپسىردى. پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆ ايقىنداعان ماقسات- تالاپتار الەمنىڭ ەڭ دامىعان 30 ەلىنىڭ قاتارىنا كىرۋ مىندەتىن جۇكتەيتىنىن، وڭىرلەردىڭ وركەندەۋىنە دە جان- جاقتى قولايلى مۇمكىندىكتەر تۋدىراتىنىن ءبولىپ ايتتى. ءسوز سوڭىندا وڭىردە اتقارىلىپ جاتقان وركەندى ىستەرگە وڭ باعا بەردى.
***
«توبەدەن ۋ توككەن «پروتوننان» تەك 10 جىلدان كەيىن قۇتىلاتىن بولدىق. ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ مينيسترلىگىنىڭ اەروعارىش كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى تالعات مۇسابايەۆ وسىنى ءمالىم ەتتى. قازىرگى كەزدە بۇل كوميتەتكە قالاۋلىلاردىڭ دا، قوعامنىڭ دا قويار ساۋالى كوپ بولىپ تۇر. ءۇش وبلىستى جايلاعان كيىك قىرعىنى بۇكىل ەلىمىزدى الاڭداتۋدا.
حالىق وعان گەپتيل جانە باسقا دا زىمىراندىق ۋلى زاتتاردىڭ كوك شوپكە جاڭبىرمەن بىرگە ءتۇسۋىن كىنالى سانايدى»، - دەپ جازادى «ايقىن» گازەتى سەنبىلىك سانىنداعى «پروتوننان» تەك 10 جىلدان كەيىن قۇتىلاتىن بولدىق» دەگەن تاقىرىپتاعى ماقالاسىندا. باسىلىمنىڭ جازۋىنشا، سەناتتىڭ اگرارلىق ماسەلەلەر، تابيعاتتى پايدالانۋ جانە اۋىلدىق اۋماقتاردى دامىتۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى مۇرات باقتيار ۇلى «حالىق ايتسا، قالت ايتپايتىنىن» ەسكەرتە كەلە، بۇل جورامالدىڭ نازاردان تىس قالماي، تەكسەرىلىپ جاتقاندىعىن دۇرىس سانايدى.
سەناتوردىڭ مالىمەتىنشە، قىزىلوردا وبلىسىندا بالا تۋۋ جاسىنداعى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ 73 پايىزى انەميادان زارداپ شەگەدى. سونىمەن بىرگە قان-تامىر جۇيەسى مەن جۇرەك اۋرۋلارى جانە پسيحيكالىق اۋىتقۋلار، جۇيكە اۋرۋلارىنا شالدىققان ادامدار سانى جىلدان-جىلعا كوبەيىپ كەلەدى ەكەن. وسى اپتادا بايقوڭىر قالاسىندا قازاقستان مەن رەسەي ۇكىمەتتەرى اراسىندا قول جەتكىزىلگەن ۋاعدالاستىققا سايكەس، «انگارا» زىمىراندارىن ۇشىراتىن «بايتەرەك» عارىش كەشەنى «بايقوڭىر» ايلاعى اۋماعىندا 2021 -جىلى سالىناتىن بولدى.
ال «بايقوڭىردىڭ» وزىنەن «پروتونداردىڭ» ۇشىرىلۋى تەك 2025 -جىلى عانا توقتاتىلادى. ء«بىز «پروتون» زىمىراندارىن ۇشىرۋ سانىن قىسقارتۋ بويىنشا، سالماقتى جۇمىس جۇرگىزۋدەمىز. ءبىزدىڭ قولىمىزدا «پروتون» زىمىرانتاسىعىشتارىن ۇشىرۋدى كەزەڭ- كەزەڭمەن قىسقارتۋ بويىنشا، قول قويىلعان قۇجات بار. سوعان سايكەس، اقىر سوڭىندا گەپتيلمەن جانە اميلمەن ۇشاتىن قورقىنىشتى زىمىرانداردى عارىشقا جىبەرۋدى 2025 -جىلى توقتاتۋ جوسپارلانىپ وتىر. ياعني «پروتوندار» ۇشىرۋ سوندا تولىق توقتاتىلادى»، - دەيدى ت. مۇسابايەۆ.
الەۋمەتتىك جەلىنى اركىم ءارتۇرلى ماقساتتا پايدالانادى. ءوز قىزمەتىنە پايدالانىپ، جەلى ارقىلى جارناماسىن، مەنەدجمەنتىن جاساپ وتىرعاندار دا بار. ەندى بىرەۋلەر الەۋجەلىدە ۋاقىتىن بوسقا سارپ ەتەدى. قالاي دەسەك تە، الەۋمەتتىك جەلىنىڭ ءقازىر قوعامعا ىقپالى بايقالا باستادى. ءتۇرلى ماسەلەدە توپ- توپقا ءبولىنىپ، داۋلاسىپ جاتقان جانداردى كوردىك. وتكەندەگى جامالييەۆ وقيعاسىن الايىق، جەلى بولماسا، سونى ماسەلە ەتىپ كوتەرەر مە ەدىك؟ كيىكتەردىڭ قىرىلۋى دا فەيسبۋكتاعى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەدى.
دەمەك، جەلىنىڭ قوعامعا ىقپالى بار. ءبىراق كەرى ىقپالى دا جوق ەمەس. جەلىنى قالاي دۇرىس قولدانۋعا بولادى، وعان تاۋەلدى بولماۋدىڭ جولدارى قانداي، قاجەتسىز اقپاراتتاردان قالاي قورعانۋعا بولادى، وسى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە الەۋمەتتىك جەلىنى قولدانىپ جۇرگەن ءارتۇرلى سالا ماماندارىن جيناعان «ايقىن» گازەتى بۇل ماسەلەنى جان- جاقتى تالقىلادى. دوڭگەلەك- ۇستەلدە اقىن تەمىرعالي كوپبايەۆ، پەداگوگ ساراش قوڭىربايەۆا، ساياساتتانۋشى ەلنۇر بەيسەنبايەۆ جانە جۋرناليست باۋىرجان كارىپوۆ ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى. ماسەلەن، وسى ماسەلەگە قاتىستى ب. كارىپوۆ: «الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ پايداسى كوپ. ءوز باسىم جەلى ارقىلى جاڭا ادامدارمەن تانىستىم. ءسويتىپ، ومىردە كەزدەسىپ، ارالاس- قۇرالاس بولىپ كەتتىك. الەۋمەتتىك جەلىنى پايدالى ىسكە اينالدىرعان ەلدەردى بىلەمىن. مىسالى، وزبەكستان جەلىنى پايدالانۋ ارقىلى بيزنەس سالاسىندا بەلگىلى ءبىر دارەجەگە جەتكەن»، - دەيدى. ال، ت. كوپبايەۆ الەۋمەتتىك جەلىنىڭ ادامعا كەرى اسەر ەتەتىندىگىن اشىق ايتقان.
«كوپ جاعدايدا كەرى اسەرىن تيگىزدى. ويلاۋ قابىلەتىن شەكتەدى، ءسويتىپ، ماڭگۇرتتىككە الىپ باردى. كوزىن اشقاننان ويىن ويناپ وسكەن بالا كىتاپ وقۋدان قالدى. ءقازىر كىتاپ وقۋ وتە سيرەك قۇبىلىس بولىپ كەتتى. بالالاردىڭ ەسىل- دەرتى عالامتور. ولاردا كىتاپ وقيتىن ۋاقىت جوق. ۆكونتاكتە، ينستاگرام سياقتى جەلىلەر ولاردىڭ التىن ۋاقىتىن ۇرلاپ جاتىر. مىسالى، مەن فەيسبۋكقا تىركەلگەن كۇننەن باستاپ، مۇلدەم وقۋدان، جۇمىس ىستەۋدەن قالدىم. شىنىن ايتقاندا، فەيسبۋكتان العان پايدام بولمادى»، - دەيدى ول. ماقالا «جەلىدەن كەلەتىن ءقاۋىپ كوپ» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلگەن.
اۆتور: مارلان جيەمباي
