پولياك ريەۆوليۋتسيونەرى : قازاقتى ات ۇستىندە تانۋ كەرەك
اۆتوردىڭ ەڭبەگىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.
***
تاريح سىرىنا، زامانا قاتپارلارىنا، اينالا الىس- جاقىن ەلدەر شەجىرەسىنە كوز سالىپ، قۇلاق تۇرگەن سايىن ءوز حالقىمىزدىڭ وتكەندەگىسىنە بايلانىستى جاڭا دەرەكتەرگە قانىعا تۇسەمىز. كوپ ۋاقىتقا دەيىن ارعى- بەرگى تاريحىمىزدا بەتى اشىلماي بۇگۋلى كەلگەن كوپ جايتتار ەندى بەلگى بەرە باستادى. سول شەجىرە بۇلاعىنىڭ ءبىر كوزى باتىس ەۆروپا ەلدەرىنىڭ رۋحاني تاريحىنان تابىلادى. باتىس ەۆروپادا وتكەن عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن عالىمدار مەن جازۋشىلاردىڭ قازاق ەلى تۋراسىندا جازىپ قالدىرعاندارى سوڭعى كەزدە كوبىرەك ءمالىم بولىپ ءجۇر.
بۇل ورايدا 19- عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاق حالقىنىڭ ادەت- عۇرپىن، سالت- ءداستۇرى مەن اۋىز ادەبيەتىن زيالى ەۆروپا حالقىنا تانىستىرۋعا ءسىبىر مەن قازاقستانعا ايدالىپ كەلگەن پولياكتىڭ ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ وكىلدەرى، پروگرەسشىل، دەموكراتياشىل كوزقاراستى ريەۆوليۋتسيونەرلەرىنىڭ اتقارىپ كەتكەن ەڭبەكتەرى ەرەكشە. كەزىندە قازاق جەرىندە ت. زان، يا. ۆيتكيەۆيچ، ل. تۋرنو، ا. يانۋشكيەۆيچ، گ. زەلينسكي، س. گروسس، ب. زالەسسكي سىندى پولياك ازاماتتارى ايداۋدا بولعان. بۇلاردىڭ ءارقايسىسى حالقىمىزدىڭ ءبىرىن- ءبىرى ءبىلۋ، تانۋ، دوستاسۋ ءداستۇرىن دامىتتى. بۇعان ايداۋدا بولعان پولياك اقىنى گۋستاۆ زەلينسكيدىڭ (1809-1881) «قازاق» جانە «دالا» پوەمالارى دالەل. بۇل شىعارمالار بىزگە نەگىزىنەن كەيىنگى جىلدارى ءمالىم بولعانىمەن (بۇل ەكى پوەما دا تۇڭعىش رەت قازاق تىلىنە 1964 -جىلى اۋدارىلىپ باسىلىم كورگەن) ەۆروپانىڭ كوپ ەلدەرىنە بۇرىننان تانىمال تۋىندىلار. زەرتتەۋشىلەردىڭ كورسەتۋىنشە تەك ءبىر عانا «قازاق» پوەماسى 19- عاسىردىڭ ورتاسىمەن 20- عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە ەۆروپانىڭ نەگىزگى تىلدەرىندە 22 رەت باسىلىم كورگەن.
ال قازاق جەرىندە 24 جىل ايداۋدا بولعان پولياكتىڭ قوعام قايراتكەرى، ريەۆوليۋتسيونەر ادولف يانۋشكيەۆيچ (1803-1857) «قازاق دالاسىنداعى ساپار كۇندەلىگى» (1861, پاريج) دەگەن تانىمدىق ءمانى اسا زور كىتاپ جازىپ قالدىرعان. ۇلان- عايىر تاريحي دەرەكتەرگە تولى بۇل كىتاپ رەسپۋبليكامىزدا الدىمەن ورىس تىلىنە 1966 -جىلى، سودان كەيىن 1979 -جىلى ءتول تىلىمىزدە جارىق كوردى.
ارتىنا ەلەۋلى ءىز قالدىرعان پولياك ازاماتتارىنىڭ تاعى ءبىرى پراۆو عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سيەۆەرين گروسس (1852-1893) 19- عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدار اياعىندا سەمەي قالاسىندا ايدالۋ مەرزىمىن وتكەرە ءجۇرىپ، حالقىمىزدىڭ ومىرىنەن «قازاقتاردىڭ ەجەلگى ادەت- عۇرىپتارى» دەگەن ەڭبەك جازىپ، (1856-پەتەربۋرگ) ، ءتىپتى، ونى جەكە كىتاپ ەتىپ شىعارتتى. تاعى ءبىر جاي، قازاقستاندىقتار ءۇشىن گروسس ەسىمى بارىنشا قۇرمەتكە يە، ويتكەنى ول كەزىندە حالقىمىزدىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانبايەۆپەن ەتەنە تانىسىپ، دايەكتى دوستىقتى قالىپتاستىرعان، ونىڭ دۇنيە تانىمى مەن رۋحاني وسۋىنە ازدى- كوپتى اسەر ەتكەندەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.
ءسويتىپ، 19- عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاق جەرىندە ايداۋدا بولعان پولياك ريەۆوليۋتسيونەرلەرىنىڭ ءبىرازى قازاق- يەۆروپا ادەبي بايلانىستارى تاريحىندا ەلەۋلى ەڭبەك، وشپەس بەلگى قالدىرىپ كەتتى. دەمەك، 19- عاسىردا قازاقستاندا ايداۋدا بولعان پولياك ازاماتتارىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن جان- جاقتى زەرتتەۋ ءالى دە جۇرتشىلىققا بەيمالىم كوپ دەرەكتەردىڭ بەتىن اشاتىنى ءسويتىپ، حالىقتار ىنتىماعىنىڭ، دوستىعىنىڭ تاريحىن تولىقتىرا تۇسەرى داۋسىز.
تاريحتىڭ بۇرالاڭ سوقپاقتارى ەندى ءبىر پولياك پەرزەنتى- برونيسلاۆ زالەسسكيدى (1820-1880) تۋعان جەرىنەن تىم شالعايدا جاتقان دالاعا اكەتىپ بەيتانىس حالىقتىڭ ءومىرى مەن تىرشىلىگىن سۋرەتكە سالعىزدىردى. بۇل قازاقستاندا ايداۋدا بولعان پولياك سۋرەتشىسى برونيسلاۆ زالەسسكيدىڭ 1865 -جىلى پاريجدە جارىق كورگەن «La Viedes steppes kizqnizes» («جيزن كازاحسكيح ستەپەي» ) اتتى سۋرەتتى البوم كىتابى.
راس بۇل كىتاپ بۇدان شيرەك عاسىر بۇرىن رەسپۋبليكامىزداعى «ونەر» باسپاسىنان قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە ءبىر تۇپتەمەدە جارىق كورگەن ەكەن.
دەمەك، بۇدان 150 جىل بۇرىن شىققان وسى ءبىر كىتاپ تاريحىدا ونىڭ اۆتورى ب. زالەسسكيدىڭ شىعارماشىلىق ونەرى دە الۋان سىرلى شەجىرەگە تولى ەكەندىگى ەشبىر داۋ تۋعىزباسا كەرەك.
پولياك حالقىنىڭ دەموكرات- ريەۆوليۋتسيونەرى برونيسلاۆ زالەسسكي 19- عاسىردىڭ 40 -جىلدارىندا ءوز ەلىندە ۇلت- ازاتتىق يدەيالارىن ستۋدەنتتەر ورتاسىندا بارىنشا باتىل ۋاعىزداعانى ءۇشىن بىرنەشە رەت قۋدالانعان، تۇتقىندانعان. اقىرىندا ءوز پىكىرىنەن قايتپاعان ونى پاتشا ۇكىمەتى 1848 -جىلى ورىنبورداعى اسكەري كورپۋسقا سولداتتىق قىزمەتكەر جىبەرەدى.
وسى جىلدارى ب. زالەسسكي سول ورىنبورعا ءوزى سەكىلدى ايدالىپ، سولداتتىق قىزمەتكە كەلگەن ۋكراينانىڭ ۇلى اقىنى تاراس گريگوريەۆيچ شيەۆچەنكومەن تانىسىپ دوستاسادى. سۋرەت سالۋعا دەگەن قابىلەتىمەن ەرەكشە كوزگە تۇسكەن زالەسسكيگە 1848 -جىلى ارال ەكسپەديتسيا ماتەريالدارىن قورىتۋ تاپسىرىلادى. مىنە، وسى ۋاقىتتان باستاپ ونىڭ قازاق جەرىمەن، تاريحىمەن تانىسۋ كەزەڭى باستالادى. سۋرەتشى زالەسسكييدىڭ ومىرىندە شيەۆچەنكو ۇلكەن رول اتقارىپ، وعان سۋرەت سالۋدىڭ الۋان تاسىلدەرىن ۇيرەتىپ، قامقورلىعىن ايامايدى.
1854 -جىلى بۇلار مانعىشلاق جارتى ارالىنداعى كومىر قورىن بارلاۋعا اتتانعان ەكسپەديتسيادا ءبىرى سۋرەتشى، ەكىنشىسى قۇجاتتاۋشى قىزمەتتەرىن بىرلەسە اتقارعان. ءدال وسىنداي شارۋامەن بۇل ەكەۋى كاسپي جاعالاۋىنداعى جۇمىستارعا دا بىرگە قاتىستى. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى اينىماس دوستىق، شىعارماشىلىق ىنتىماق بايلانىس كەيىن زالەسسكي اسكەري قىزمەتتەن بوسانىپ، پەتەربۋرگكە قونىس اۋدارعاننان كەيىن دە ۇزىلمەيدى.
پولشاعا قايتا ورالعان سوڭ ول ءبىرىنشى كەزەكتە ەستەلىكتەرىن جاريالاۋعا ارەكەت جاساپ، 1857 -جىلى «قازاق دالاسىنا ەكى ساپار» دەگەن اتپەن ونى «الەم كىتابىندا» باستىردى. ءتورت جىلدان سوڭ زالەسسكي فرانتسياعا ءبىرجولا كوشىپ كەتتى.
سويتسەدە ول پولشاداعى ۇلت- ازاتتىق قوزعالىستارىنا قولىنان كەلگەنشە رۋحاني جاردەمدەسەدى. ءسويتىپ، ول ءبىر كەزدە ورىنبوردا، باتىس قازاقستان ولكەسىندە وتكىزگەن ءومىرى تۋرالى ماقالالار جازادى. بۇلار كەزىندە يتاليان، فرانسۋز جانە پولياك تىلدەرىندە جارىق كوردى. وندا ول پولياك كىتاپحاناسىنىڭ جەتەكشىسى بولدى.
العاش رەت وسىندا پاريجدە ون ەكى كەسكىندەمە سۋرەتتەرىن (وفورتتارىن) كوپشىلىك نازارىنا ۇسىندى. فرانتسيا وقىرماندارى ولاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن تەز بايقادى. ويتكەنى، بۇل باتىس ەۆروپا جۇرتشىلىعىن قازاقستان پەيزاجىنىڭ سونداي- اق، قازاق حالقىنىڭ تىرشىلىگىمەن، ءداستۇر- سالتىمەن كوزبە- كوز تانىستىرعان تۇڭعىش باسىلىم ەدى.
برونيسلاۆ زالەسسكيدى زيالى ەۆروپا جۇرتشىلىعىنا ساليقالى سۋرەتشى رەتىندە ايگىلى ەتكەن ەڭبەگى ونىڭ 1865 -جىلى پاريجدە فرانسۋز تىلىندە شىققان «قازاق دالاسىنىڭ تىرشىلىگى» اتتى سۋرەتتى البوم كىتابى. ادەمى اشەكەيلەرمەن، تاتىمدى تۇسىنىكتەرمەن شىققان بۇل البوم سوناۋ الىستاعى قازاق دالاسىنىڭ تىنىس تىرشىلىگىن يەۆروپالىقتارعا ايقارا جايىن سالعان.
زالەسسكي البومعا جازعان قىسقاشا العى سوزىندە «وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىرعان وسىناۋ دۇنيە تاريحي زەرتتەۋدە، ەتنوگرافيا جونىندەگى ەڭبەك تە ەمەس. تۋريستىڭ قولجازباسى دەۋگە دە بولماس ەدى. بۇل شالعايداعى ولكەنى مەكەن ەتۋگە ءدام ايدان كەلگەن سوڭ، مەنىڭ مۇندا تابانى كۇرەكتەي توعىز جىلدى وتكىزىپ، شەتسىز- شەكسىز دالانىڭ ءبىر قىرىنان ەكىنشى قىرىنا دەيىن ەرسىلى- قارسىلى، اتتىلى- جاياۋلى دەگەندەي، جۇرۋىمەن تۋرا كەلىپتى.
سۋرەت سالۋ مەن ءۇشىن ەرىككەندە عانا ۋاقىت وتكىزەر ەرمەك ەمەس. قارىنداش، قاعازىمدى قولىما الىپ وتىرا قالار ساتتەرىمدى جانىمدى جەگەن مۇڭ- شەرىمدى ۇمىتتارىپ، كوڭىلدى الاڭداتار ەڭ ءبىر باقىتتى ۋاقىت دەۋگە بولادى. تابيعات ەكەۋىمىز ءبىر- بىرىمىزبەن مۇلدە جاقىنداسىپ، كىرىگىپ كەتكەندەيمىز. ول مەنىڭ ۇستازىما اينالدى. جازيرا پەرزەنتتەرى ءومىرىنىڭ ەرىكسىز كۋاگەرى رەتىندە ولاردىڭ تىرشىلىگىن قالاۋىمشا باقىلادىم. ولاردىڭ اۋزىنان جۇيرىك قيالدارىنىڭ جەمىسىندەي كەيبىر ەرتەگىلەرىن تىڭدادىم.
بۇل جازبادا مەن ءوزىم بايقاعان جايلاردىڭ جانە جيناپ قاعازعا تۇسىرگەن اڭىزداردىڭ ءبىر بولىگىن عانا ۇسىنىپ وتىرمىن. مەنىڭشە، مۇنداي ەڭبەك وقىرمانىن ءوزىنىڭ جاڭالىقتارىنىڭ مولدىعىمەن قىزىقتىرار دەگەن ويدامىن.
قاتەلەسپەسە، باتىستىڭ بىردە- ءبىر ادامى بۇل ەل تۋرالى كوركەمدىك تۇرعىداعى شىعارما جازباعان، وسىناۋ دالانىڭ پەيزاجىن سالماعان. ءوز شىعارمامدا ۇسىنىپ وتىرعان دۇنيەلەردىڭ ءبارى دە ءومىردىڭ وزىنەن ويىپ الىنعانداي. سالعان سۋرەتتەرىم مەن جازبالارىمدا قيال جەتەگىندە ىلەسىپ كەتپەي تابيعاتتىڭ وزىنە كوپ ءۇڭىلدىم. سوندىقتان دا ءاربىر دەتال، ءتىپتى قىلاۋداي سىزىعىمدا كەيبىر كەمشىلىكتەر بولۋى مۇمكىن، ءبىراق ولاردىڭ دالدىگى مەن شىنشىلدىعىندا كۇمان جوق.
زالەسسكيي البومىنا قازاق جەرىنىڭ ءار قىرىن بەينەلەيتىن 22 سۋرەت جانە ولاردىڭ ءارقايسىسىنا جەكە- جەكە تۇسىنىكتەمەلەر قوسا بەرىلگەن. اۆتور ابومىنا كەيدە قازاق دالاسىنىڭ ءار شەتىنەن ەستىگەن اڭىزداردى دا شەبەرلىكپەن ەنگىزە بىلگەن.
زالەسسكي البومىنىڭ بارىنشا قۇندىلىعىنىڭ ەندى ءبىرى- ونىڭ ايداۋدا جۇرگەن كەزىندە جازىلىپ، 1857 -جىلى ءوز ەلىندە باسپا بەتىن كورگەن «قازاق دالاسىنىڭ تىرشىلىگى» اتتى وچەركىنىڭ وسى جيناققا تۇتاس بەرىلۋى. ءتىپتى، وسى وچەركتىڭ اتىمەن زالەسسكي ءوزىنىڭ البوم كىتابىن دا تەگىن اتاماعان. سول سەبەپتى دە بۇل باسىلىپ تەك بەيتاراپ قالدىرماس شىندىق قاسيەتىمەن قۇندى دەۋگە نەگىز بولادى. البومداعى بارلىق سۋرەتتەرىنە كەزىندە ءوزى ارالاعان باتىس قازاقستان جەرلەرى ارقاۋ بولعان. اتاپ ايتقاندا «اقتاۋ تىزبەكتەرى» ، «ماڭعىستاۋ باعى» ، «جالاڭاشكول» ، «ماڭعىستاۋداعى ساي» ، «كيەلى ادام» ، «قازاق اۋليەسىنىڭ زيراتى» سۋرەتتەرى ارقىلى بۇكىل قازاق دالاسىنا ءتان قۇبىلىستار مەن كورىنىستەردى ءدال بەينەلەگەن.
مىسالى، «جالاڭاشكول» سۋرەتىندەگى كول جاعاسىندا ات سۋارىپ تۇرعان قازاقتىڭ كيىم كيىسى، نەمەسە، «قازاق اۋليەسىنىڭ زيراتىندا» بەينەلەنگەن ەكى جولاۋشىنىڭ قۇران وقىپ وتىرعان كەزى كەلگەن كورەرمەنگە دالدىلىگىمەن، ءتىپتى، نانىمدىلىعىمەن باۋراپ الارى ءسوزسىز.
قازاقتىڭ اقىندىق، جىرشىلىق ونەرى ءارقاشاندا وزىنە ەرەكشە نازار اۋدارتقان عوي. زالەسسكي دە وسىعان وراي «قازاق ءۇيىنىڭ ىشىندە» دەگەن سۋرەت سالىپ، ونىڭ ىشىندە قىمىز ءىشىپ وتىرعان قازاقتار مەن قوبىز تارتىپ، ولەڭ ايتىپ وتىرعان جىرشىنى بەينەلەگەن.
قازاق ەلى جايلى ەستەلىكتەرىندە زالەسسكي بوياۋمەن جازا الماعان نارسەلەرىن كەيىنگى ۇرپاققا سوزبەن جەتكىزگەن. سونىڭ ىشىندە دارقان دالا يەسى قازاقتىڭ بەينەسىن جاتجۇرتتىقتار ىشىندە زالەسسكيدەن ارتىق سۋرەتتەگەن ەشكىم جوق. ەندەشە زالەسسكي بايانداپ كورسىن.
«قازاقتى ات ۇستىندە تانۋ قاجەت. جەر تۇبىنە دەيىن شارشاماي شالدىقپاي ات ۇستىندە جۇرە بەرەر توزىمدىلىگىن، ەپتىلىگىن كورگەندە قازاقتار وسى ەر ۇستىندە جارالعانداي كورىنەدى. ونىڭ ەسەسىنە جاياۋ جۇرىستە تەز شارشاپ قالادى. قازاقتار شەشەن كەلەدى جانە وزدەرى مۇنى ءتالىمدى تاربيەنىڭ نەمەسە جاقسى تەكتەن شىققاندىعىنىڭ دالەلى دەپ سانايدى. جوعارى مارتەبەلى كىسى اڭگىمەگە بەل شەشىپ ارالاسقان كەزدە شەشەندىك سوزدەر مەن ادەمى تەڭەۋلەر شەگىنەن اسا توگىلەدى دەرسىڭ، داۋسىن كوتەرە، قولدارىن سەرمەي وتىرىپ سويلەگەندى ۇناتادى» .
ال سول زاماننىڭ دالا كولىگى تۇيە مالىن زالەسسكيشە بايانداۋ دا وقىرماندى بەي- جاي قالدىرا الماسا كەرەك. « ءشول دالانىڭ ناعىز ءتاڭىرى دەپ قازاققا ولشەۋسىز پايدالى تۇيە كولىگىن اتاعان ءجون. بۇل ماڭدا بولىپ كەتكەن جولاۋشى تۇيەنىڭ سىزىلتا ۇزاق بوزداعان جالىنىشتى ءۇنىن ءومىر بويى ۇمىتا الماس. ەگەر وسى ءۇندى ءبىزدىڭ قالالاردىڭ كوشەسىنەن نەمەسە باقتىڭ ىشىنەن ەستىر بولساڭ وندا، داۋ جوق بۇل دىبىس توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتاتىنداي جامان اسەر بەرەر ەدى.
الايدا، شەكسىز ءشول دالانىڭ تىمىق تۇنىندە كەلە جاتقان كەزىڭدە تۇيەنىڭ بوزداعانىن ەستىسەڭ، وندا بۇل ءۇن تىم اسقاق قۇدىرەتتى ەستىلەر ەدى. بۇل شىنىندا دالا ورگانى، ونىڭ قۋاتتىلىعى سوناۋ شەكسىزدىكپەن ادەمى استاسىپ، كوكىرەگىڭدە ءبىر سالتاناتتى كۇيدى ويناتادى» .
زالەسسكيدىڭ بۇل البومى ءوز كەزىندە كەيىن دە جۇرتشىلىق نازارىن اۋدارتى، جوعارى باعالانادى. البوم پاريجدە جارىق كورىسىمەن- اق رەسەيگە دە ءمالىم بولادى. البومعا سول كەزدىڭ اتاقتى عالىمى ۆ. ۆ. گريگوريەۆ دەگەن ءماندى پىكىر جازعان. ول سول 1865 -جىلعى «يمپەراتورلىق گەوگرافيا قوعامىنىڭ حابارلارى» اتتى جۋرنالدىڭ ون ءبىرىنشى سانىندا باسىلعان. گريگوريەۆ قازاق دالاسىن زەرتتەۋ ساپارلارىنىڭ بىرىندە زالەسسكيمەن بىرگە بولىپ، ونىڭ كوپتەگەن سۋرەتتەرىنىڭ تۋۋ كەزىندە كورگەن ەكەن.
سوندىقتان دا ول باتىس قازاقستان دالالارىن زالەسسكيدەي ارالعان يەۆروپالىقتاردىڭ از ەكەنىن، ونىڭ سۋرەتتەرىنىڭ ءدال جانە انىقتىعىن ايتا كەلىپ، «مۇندا قازاق دالالارى مەن قازاقتاردىڭ ءومىرى شىندىققا تولىق ساي كەلەتىنىن ءبىز راستاي الامىز» ، دەپ جازعان.
دەمەك، دارقان دالا پەرزەنتەرى قازاق حالقىن اق ادال جۇرەگىمەن قاتەرلەپ ۇناتقان پولياكتىڭ ايتۋلى ازاماتتارىنىڭ ەسەلى ەڭبەگى ارقاسىندا، 19 - عاسىردىڭ ورتاسىندا- اق، پاريج عانا ەمەس، ۆارشاۆا، بەرلين دە قازاق اۋىلىنا كوز تىگىپ، كيىز ۇيلەردى ءوز كوزدەرىمەن كورگەندەي اسەر العان. ەندەشە، زالەسسكيدىڭ بۇل سۋرەتتى كىتابى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاريح ەتنوگرافيا عىلىمدارى ءۇشىن اسا باعالى مۇرا بولىپ قالا بەرمەك.
