قىتايدان كەلگەن تاريحي قۇجات
جالپى، بۇل كارتانىڭ قىتاي عالىمدارىنىڭ قولىنا ءتۇسۋىنىڭ ءوزى قىزىق. جادىگەردى 1930 -جىلدارى جاپون ازاماتى قىتايدان ارزانعا ساتىپ العان ەكەن. ءبىراق ول مۇنىڭ تاريحي ماڭىزى بار جادىگەر، بۇكىل جىبەك جولىنىڭ كارتاسى سىزىلعان قۇندى قۇجات ەكەنىن بىلمەگەن. سودان مۇنى ءوز ۇيىندە 70 جىلعا دەيىن ساقتاعان. كەيىن بۇل جادىگەرگە جاپونياعا بارعان كوللەكتسيا جيناۋشى قىتاي ازاماتى قىزىعىپ، قايتا ساتىپ الادى. ساتۋشى دا، ساتىپ الۋشى دا ول كەزدە بۇل كارتانى ەجەلگى قىتاي تابيعاتى سۋرەتتەلگەن كوركەمونەر تۋىندىسى دەپ ويلاعان. ەلىنە كەلگەن سوڭ الگى ازامات مۇنىڭ قانداي سۋرەت ەكەنىن بىلمەك بولىپ، قۇجاتتى بەينەلەۋ ونەرىن زەرتتەپ جۇرگەن مامانعا كورسەتەدى. ول مۇنىڭ كوركەمونەر تۋىندىسى ەمەس، گەوگرافيالىق كارتا ەكەنىن ايتىپ، عالىمدارعا بارۋعا كەڭەس بەرەدى. وسىلايشا پەكين ۋنيۆەرسيتەتى ارحەولوگيا جانە مۇراجايتانۋ ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى لين مەيتسۋنمەن كەزدەسەدى. ول بۇل كارتانى 10 جىلداي زەرتتەپ، ونىڭ ⅩⅤ عاسىردا بيلىك ەتكەن جيا جيڭ پاتشاسىنىڭ زامانىندا، پاتشانىڭ ارنايى بۇيرىعىمەن سىزىلعان كارتا ەكەنىن انىقتايدى. بۇل جادىگەردىڭ بەس عاسىرلىق تاريحى بار قۇندى قۇجات ەكەندىگى انىقتالعان سوڭ قۇنى مەن ماڭىزدىلىعى دا ارتا تۇسەدى.
قىتايدىڭ سولتۇستىگىنەن باستالىپ، قىزىل تەڭىزدىڭ بويىنداعى ەلدەرگە دەيىن «باراتىن» جول سىلتەۋشى كارتانىڭ ۇزىندىعى - 30 مەتر، ەنى - 60 سانتيمەتر. بۇگىندە جادىگەردىڭ 4 قانا كوشىرمەسى بار. ونىڭ تورتەۋى دە عالىم لين مەيتسۋنگە تيەسىلى. كارتانى جاپونيادان الىپ كەلگەن ازامات پروفەسسوردىڭ 10 جىل بويعى ەڭبەگىن ەسكەرىپ، وعان 4 دانا كوشىرمەسىن جاساپ الۋىنا رۇقسات بەرگەن ەكەن. مىنە، سول كوشىرمەسىنىڭ ءوزى باعا جەتپەس اسىل مۇراعا بالاناتىن كارتانىڭ ءبىر داناسىن عالىم ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنا سىيعا تارتتى. «كوشىرمەلەردىڭ ءبىر داناسىن گەرمانيانىڭ بونن ۋنيۆەرسيتەتىنە تاپسىردىم. ال ەكىنشىسىن قازاق عالىمدارىنا تاپسىرعاندى ءجون سانادىم. ونىڭ ۇستىنە، مۇنداعى ەلدى مەكەندەر مەن جەر- سۋ اتاۋلارىنىڭ ءبىرازى تۇركى تىلىندە جازىلعان» دەيدى عالىم.
جادىگەردى قابىلداپ العان ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى حانگەلدى ءابجانوۆ: «ءبىزدىڭ ينستيتۋت پەكين ۋنيۆەرسيتەتىمەن، شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىمدار ينستيتۋتىمەن، گۋاڭجۋ ينستيتۋتىمەن عىلىمي بايلانىس ورناتقان. بۇل ەلدىڭ عالىمدارىمەن بىرگە عىلىمي ەكسپەديتسياعا دا شىعىپ تۇرامىز. مىنە، بۇگىنگى تۇساۋكەسەر ءراسىمى سول ىنتىماعىمىزدىڭ ءبىر كورىنىسى. لين مىرزانىڭ بىزگە تارتۋ ەتكەن بۇل سىيلىعى قاي جاعىنان الساڭ دا وتە قۇندى. بۇل كارتا ارقىلى ءبىز سول زاماندارداعى قازاقستاننىڭ گەوگرافياسىن عانا ەمەس، تۇرمىس- سالتى مەن الەمدىك قاتىناستارى جايلى دا ءبىراز تىڭ اقپارات الا الامىز» دەدى.
وسىلايشا عىلىمي اينالىمعا 2002 - جىلى ەنگەن بۇل قۇجات قىتاي مەن قازاق حالقى ءۇشىن دە ۇلكەن ولجا بوپ تۇر. بۇل كارتا ءوز كەزەگىندە ەسكىدەن كەلە جاتقان تاريحي كوزقاراستى جوققا شىعارادى. «وسى كۇنگە دەيىن قىتاي تاريحشىلارى «قىتاي ەلىنە كارتا سىزۋ ونەرىن 1550 -جىلداردا يتاليادان كەلگەن ميسسيونەر الىپ كەلدى» دەپ كەلگەن. ال مىنا كارتا ودان ارىرەكتە سىزىلعان. ياعني بۇل قۇجات كارتا سىزۋ ءىلىمىنىڭ قىتاي ەلىندە ەرتەرەكتە پايدا بولعاندىعىن دالەلدەيدى» دەيدى قىتاي عالىمى. سونداي- اق كارتادا جويىلىپ كەتكەن جوڭعار ەلىنىڭ ەجەلگى ەلدى مەكەندەرى دە بەلگىلەنۋى مۇمكىن. سەبەبى ميڭ پاتشالىعى تۇسىندا جوڭعاريا ولارمەن كورشىلەس جاتقان ىرگەسى مىقتى ەلدەردىڭ ءبىرى بولعان. قىتايدان كەلگەن عالىم قازىرگى شىنجاڭ جەرىنىڭ 1755 -جىلدارى قالماقتار جويىلعان سوڭ بارىپ، قىتاي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا قوسىلعانىن ايتتى. ياعني كارتادا بۇل جەرلەر ءوزىنىڭ ەسكى اتاۋىمەن اتالۋى مۇمكىن.
بۇل جادىگەر ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا دا تىڭ جاڭالىقتار ەنگىزبەك. وندا قالالار مەن ەلدى مەكەندەر كورسەتىلىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە جانىندا تۇسىنىكتەمە دە بەرىلگەن ەكەن. گەرمانيانىڭ بونن ۋنيۆەرسيتەتىندە بۇل كارتامەن تانىسىپ، ءبىراز زەرتتەۋ جۇرگىزگەن پروفەسسور، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى نۇرلان كەنجەاحمەت وسى كۇنگە دەيىن اتى كوپ اتالماعان تۇرا قالاسى جايلى قىزىق اقپارات ايتتى. بۇل قالا شامامەن ساۋران مەن سايران قالالارىنىڭ ارالىعىندا ورنالاسقان ەكەن. «كارتادا ەجەلگى تۇرا قالاسى بەلگىلەنگەن. وندا: «تۇرا قالاسىندا باسىنا اق قالپاق كيگەن پاتشا بار. ونىڭ ەلى ەگىن ەكپەيدى. تەك قانا بالىق ەتىن، جىلقى ەتىن جەيدى، قىمىز ىشەدى. بۇل قالانىڭ ءپىشىنى دوڭگەلەك» دەپ تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن. جالپى، تۇرا - كونە قازاق تىلىندە قورعاندى قالا دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇل قالا ءبىز بىلەتىن سىعاناق قالاسى بولۋى دا مۇمكىن. نەگە دەسەڭىز، سىعاناقتىڭ جانىندا تۇمەنارىق دەيتىن ارىق بار. ال رەسەي جەرىندەگى تۇمەننىڭ كەزىندە تۇرا دەپ اتالعانى بەلگىلى. دەمەك، بۇل قالا سىعاناق بولىپ شىقسا، وندا بيلىك ەتكەن «اق قالپاقتى پاتشا» قاسىم حان بولىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن» دەيدى پروفەسسور. بۇل - ازىرگە بولجام عانا. الداعى ۋاقىتتا بۇل كارتانى عالىمدار تولىققاندى زەرتتەپ، ءالى تالاي تىڭ جاڭالىق اشۋى ءتيىس.
«تاريحي جادىگەر ازىرگە ءبىزدىڭ ينستيتۋتتا تۇرادى. سول ارالىقتا ونى ءبىراز زەرتتەۋگە دە مۇمكىندىك تۋماق. بىزدە ونى زەرتتەيتىن قىتاي ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن مىقتى عالىمدار بار. ال كەيىن بۇل تاريحي قۇجاتتى استاناداعى ۇلتتىق مۋزەيگە تابىس ەتسەك دەيمىز. سەبەبى مۇنداي قۇندى دۇنيەنىڭ سول جەردە ساقتالعانى دۇرىس» دەيدى تاريحشى حانگەلدى ءابجانوۆ.
«ايقىن»
