قازاقستاننىڭ رۋحاني سالادا قولداۋىن قاجەت ەتەمىز - موڭعوليا ۇلى قۇرىلتاي دەپۋتاتى باكەي اعىپار ۇلى
وسى جانە وزگە دە ماسەلەلەر جونىندە موڭعوليا ۇلى قۇرىلتايىنىڭ (پارلامەنتى) مۇشەسى، مەملەكەتتىك قۇرىلىم جونىندەگى تۇراقتى كوميتەتىنىڭ باسشىسى، ۇلان- باتىر قالاسىنداعى بايان- ولگي ايماعىنىڭ جەرلەستەر القاسىنىڭ ءتوراعاسى باكەي اعىپار ۇلى قازاقپاراتقا بەرگەن سۇحباتىندا اڭگىمەلەپ بەردى.
- قازاقستان مەن موڭعوليا اراسىنداعى قارىم- قاتىناس تۋرالى نە ايتا الاسىز؟
- موڭعوليا مەن قازاقستان ەجەلدەن كيىز تۋىرلىقتى كورشى حالىق. كورشىلەس ەكى ەلدىڭ تاريحى مەن تاعدىرى تەرەڭ، ءارى ۇقساس. سوندىقتان دا ولار ءبىر- ءبىرىن قولداۋ، قويان- قولتىق قارىم- قاتىناستا بولۋ بۇگىنگى تاڭدا اۋاداي قاجەت. موڭعوليا حالقىنىڭ 5 پايىزى (شامامەن 130 مىڭ ادام) - قازاقتار، ولاردى ەكى ەل اراسىنداعى «دانەكەر» دەپ ايتۋعا بولادى. جاقىندا قازاقستان رەسرۋبليكاسى پرەمەر- ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى باقىتجان ساعىنتايەۆ مىرزا باستاعان دەلەگاتسيا كەلىپ، موڭعوليا ۇكىمەتىمەن كەلىسسوزدەر وتكىزىپ قايتتى. بۇل ەكى ەل اراسىنداعى قارىم- قاتىناستى جاقسارتۋعا، ىلگەرى باستىرۋعا ۇلەسىن قوساتىن ساپار بولدى.
- موڭعولياداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ جاعدايى قانداي؟
- 1990 - جىلدارى 65 مىڭعا جۋىق قازاق قازاقستانعا قونىس اۋداردى. قازىرگى كەزدە جوعارىدا اتاپ ايتقانداي موڭعوليادا 130 مىڭعا جۋىق قازاق اعايىندار ءومىر سۇرەدى. بۇنىڭ باسىم كوپشىلىگى، ياعني 100 مىڭعا جۋىعى، بايان- ولگي ايماعىندا قونىستانعان. بايان- ولگي ايماعىنداعى قازاق اعايىنداردىڭ نەگىزگى تىرشىلىك كوزى - ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعى. سوڭعى كەزدە تاۋ- كەن، شاعىن جانە ورتا ءوندىرىس، قۇرىلىس، قىزمەت كورسەتۋ سەكىلدى سالالار قارقىندى تۇردە وركەندەۋدە. حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋدا مال شارۋاشىلىعى، ءوندىرىس جانە قىزمەت كورسەتۋ سالالارىنىڭ ۇلەسى جوعارى.
موڭعوليا قازاقتارىنىڭ اراسىنان مەملەكەتتىك جانە قوعام قايراتكەرلەرى، ەڭبەك ارداگەرلەرى، ونەر سالاسىندا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزگەن ازاماتتار كوپ شىققان. ولاردىڭ كەيبىرى ومىردەن وتكەن، كەيبىرەۋلەرى اتامەكەنگە قونىس اۋدارعان، قالعاندارى وسىندا. بايان- ولگي ايماعىنىڭ العاش شاڭىراعىن كوتەرىسكەن ب. قابي، ش. نوعاي، ولاردىڭ ءىزباسارىلارى ا. ءجاميلا، د. جەڭىسحان، م. قاشقىنباي، ق. مۋساحان، ا. ساراي، ب. قۇرمەتبەك، ق. قىزىرحان، ك. ميزامحان اعالاردى ماقتان تۇتامىز. سونىمەن قاتار مەملەكەت قايراتكەرى، تاريحشى اتاقتى عالىم ق. زاردىحان (قازاقستاندا)، موڭعوليا حالىق ءارتىسى ايگىلى ءانشى ءا. قابىلاش (قازاقستاندا)، ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك ءا. مەكەي اعايلارىمىزدىڭ ورنى بولەك.
موڭعوليانىڭ وكىمەتتىك ءىسىن باسقاراتىن جوعارى ورگانى - پارلامەنتتە - 2-3 قازاق ازاماتى ۇزىلمەي سايلانىپ كەلەدى. قازىر تىلەيحان المالىك ۇلى ەكەۋىمىز ەكى مارتە سايلانىپ، حالىقتىڭ مۇددەسىن ارقالاپ قىزمەت اتقارۋدامىز. سونىمەن قاتار، موڭعوليانىڭ جول جانە كولىك ءمينيسترىنىڭ، سونداي- اق ونەركاسىپ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارلارى ءبىزدىڭ قازاق ازاماتتار. مينيسترلىكتەردە دەپارتامەنت جانە ءبولىم باستىعى دەگەن سياقتى ءار ءتۇرلى قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن قازاق ازاماتتارى بارشىلىق. جوعارعى وقۋ ورىندارىندا، عىلىم جانە ونەر سالاسىندا دا ءبىزدىڭ مايتالماندارىمىز بار.
مىسالى، ولاردىڭ كەيبىرىن اتاساق، موڭعول ەلىنىڭ ەڭبەك ەرى، حالىق دارىگەرى، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر حايرۋللا جالەل ۇلى، موڭعوليا مادەنيەتىنە ەڭبەك سىڭىرگەن، ءارى عالىم، ءارى ديپلومات، ءارى جازۋشى سۇلتان تاۋكەي ۇلى، تاعى باسقا كوپتەگەن ارداگەرلەرىمىزدى ماقتانىشپەن اتاي الامىز. ولاردىڭ ىشىندە قۇرىلىس، تاۋ- كەن، مال شارۋاشىلىق، سپورت سالالارىندا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزگەندەر دە كوپ.
ۇلان- باتىردا ءبىزدىڭ « بايان- ولگي ايماعىنىڭ جەرلەستەر القاسى» دەگەن قوعامدىق ۇيىمىمىز بار. وسى ۇيىم جىل سايىن استانامىز - ۇلان- باتىر قالاسىندا كوپتەگەن مادەني ءىس- شارالار وتكىزىپ كەلەدى. بيىل ءبىز ۇيىمداستىرعان « دومبىرا اۋەنى - 2015» اتتى مەرەكەلىك كونسەرتكە موڭعوليا پرەزيدەنتى ساحياگين ەلبەگدورج 4- رەت قاتىستى. وسىنداي ءىس- شارالاردىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ءوزىنىڭ اتا سالت- داستۇرلەرىن ساقتاپ قالۋعا باعىتتالعان قۇلشىنىسى جاقسى دەپ ايتۋعا بولادى.
ءبىراق بىزدە پروبلەمالىق ماسەلەلەر دە بار. مىسالى، قازاقتار شوعىرلانعان بايان- ولگي جانە حوبدا ايماعىندا، سونداي- اق، نالايح، دارحان، شارىنعول، ەردەنەت سياقتى ەلدى مەكەندەردە تىرشىلىك ەتكەن قازاقتار اراسىندا جۇمىسسىزدار سانى از ەمەس. بۇل، ارينە، تەك قازاقتاردىڭ باسىنداعى عانا پروبلەما ەمەس، جالپى ەلىمىز كولەمىندەگى قيىنشىلىق بولعاندىقتان ءبىز كوپپەن بىردەي كورىپ كەلەمىز. سونىمەن قاتار، ۇلان- باتىردا، حوبدا ايماعىندا جانە دە جوعارىدا اتاعان ىشكى ولكەلەردە تىرشىلىك ەتەتىن اعايىنداردىڭ بالالارىن انا تىلىنە ۇيرەتۋ، ۇلتتىق سالت- داستۇرلەرىن ساقتاۋعا باعىتتالعان قولايلى جاعداي ۇكىمەت تاراپىنان ءالى ۇيىمداستىرىلعان جوق. وسىعان ءبىز نازار اۋدارۋىمىز قاجەت.
- قازاقستان تاراپىنان موڭعولياداعى قانداستارىمىزعا قانداي كومەك كەرەك؟
- ارينە، بار. اللاعا شۇكىرشىلىك، قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرى ورتا ازيا ەلدەرى ىشىندەگى ەكونوميكالىق دامۋى جاعىنان كوش باسىندا كەلە جاتقان ەل بولدى. ال ەندى وسى جاعدايدا موڭعولياداعى قانداستارىنا قول ۇشىن بەرسە، اسىرەسە، رۋحاني جاعىنان قولداسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. مىسالى، بايان- ولگي ايماعىندا قازاق تەاترى، كىتاپحانا، مۇراجاي بار. قازىرگى نارىقتىق جاعدايدا تەاترىمىزدى دامىتۋعا قازاقستاننىڭ كومەگى اۋاداي قاجەت بولىپ تۇر. ەندى وسى سالاداعى قازاقستاننىڭ ۇلكەن جەتىستىكتەرىنە، ارتىقشىلىعىنا سۇيەنە وتىرىپ، ءبىزدىڭ تالانتتى دا ونەرلى جاستارىمىزدى قولداساق جاقسى بولار ەدى.
اتاپ ايتقاندا، تەاتر ماماندارىن وقىتۋ، ولاردىڭ ماماندىعىن جەتىلدىرۋ، سونداي- اق موڭعولياداعى ورتا مەكتەپتەردى قازاق تىلىندەگى وقۋ قۇرال- جابدىقتارىمەن قامتاماسىز ەتۋ، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى مۇعالىمدەرىنىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ سياقتى وزەكتى ماسەلەلەر بار. وتكەن جىلى قازاقستان بىزگە قازاق تىلىندەگى ءبىراز وقۋ قۇرالدارىن بەردى، وعان راحمەتىمىزدى ايتامىز. سونىمەن قاتار، قازاقستان ساۋدا- ەكونوميكالىق جاعىنان دا بايان- ولگي ايماعىندا شاعىن- ورتا بيزنەستى دامىتىپ، زاماناۋي تەحنولوگياسى بار ءوندىرىس ورنىن اشسا، بۇل ەكى ەلدىڭ قاتىناسىن جاقسارتۋعا، حالىق اراسىنداعى جۇمىسسىزدىقتى ازايتۋعا ءوز ۇلەسىن تيگىزەر ەدى دەپ ويلايمىز.
- موڭعوليا قازاقتارىنىڭ رۋحاني ءومىرى، سونىڭ ىشىندە ادەبيەتى جايلى اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز. . .
- بايان- ولگي ايماعىندا موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ادەبي- كوركەم، تانىمدىق « شۇعىلا» جۋرنالى (1957 - جىلدان شىعا باستادى)، « مونگول زامان» (2010 - جىلدان باستاپ) قاتارلى كوپتەگەن گازەت، جۋرنالدار شىعادى، قازاق تىلىندە راديو، تەلەديدار جۇمىس ىستەيدى.
اقتان بابي ۇلى (1897-1973 ج ج.) جانە قۇرمانحان مۇحامادي ۇلى (1923-1964 ج ج. ) اتالارىمىز موڭعولياداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشىلار بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ جولىن قۋعان جانە ادەبيەت سالاسىندا ءىزىن قالدىرعان اعايىندارىمىز كوپ، سولاردىڭ ىشىندە ب. يماشحان، ق. دايىن، د. دانيال، س. ماعاۋيا، ش. ءجامليحا، ج. كاكەي، ش. زۇحاي، ت. سۇلتان، ر. شىناي، ر. سۇراعان جانە تاعى باسقا اتاقتى اقىن- جازۋشىلارىمىز بار. شىعارماسىن موڭعول تىلىندە جازاتىن موڭعولحۇۇ بەستاي ۇلى قازاق ماقال- ماتەلدەرىن العاش رەت مونعول تىلىنە اۋداردى. مارقۇم مۇرات پۇشاتاي ۇلى اعامىز قازاقستانعا موڭعوليا قازاقتارى العاش كوشە باستاعاندا « ەل كوشكەندە» دەگەن اتاقتى ءاننىڭ ءسوزىن جازعان (بۇل ءان ءانشى مەرۋەش باشاي قىزى ورىنداۋىندا ەلگە ايگىلى بولعان).
ومىردەن وزعان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، جازۋشى بيقۇمار كامالاش ۇلى 400 گە تارتا ادەبي شىعارمالارى، پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارى جارىق كورگەن. ول قازاق حالقىنىڭ ءتول ونەرى « قۇسبەگىلىكتى» زەرتتەپ عىلىمي اينالىمعا ەڭگىزگەن بىردەن- ءبىر ادام. ق. بيقۋمار قازاقتىڭ كونەرگەن ءداستۇرى « جامبى اتۋ»، ياعني ساداق اتۋ ءداستۇرىن دە زەرتتەپ، ونى قايتادان جانداندىرۋعا اتسالىسقان. ول «بۇركىتشىلەر جانە ساداقشىلار» قوعامىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. كوپشىلىككە تانىمال بولعان « قازاقتار»، « قاندى شەڭگەل» اتتى روماندارىنىڭ اۆتورى. «قازاق حالقىنىڭ سالت- داستۇرلەرى» اتتى ەڭبەگى 2013 - جىلى جارىق كوردى. بۇل تۋىندى قازاقتىڭ بۇگىنگى جاس ۇرپاعى ءۇشىن سالت- ءداستۇردى ناسيحاتتاپ، ۇلتتىق ونەردى يگەرۋگە، داستۇرلىك بولمىس تۇسىنىكتەردى بويىنا ءسىڭىرىپ وسۋىنە، اتا- بابا مۇراسىن دۇنيەلەردى زەرتتەپ تانۋعا تانىمدىق ماڭىزى مول.
- وسى جولى قازاقستان مەن موڭعوليا سىرتقى ىستەر مينيسترلىكتەرى اراسىندا وتكەن ساياسي كونسۋلتاتسيالار بارىسىندا قازاقستاندىق تاراپ بايان- ولگيدە ءوزىنىڭ كونسۋلدىق قىزمەتىن اشۋدى ۇسىندى. ءسىزدىڭ بۇل تۋرالى پىكىرىڭىز قانداي؟
- قانداي دا مەملەكەتتىك ءىس حالىققا جاقىن بولۋى ءتيىس. ادام ومىرىندە قۋانىش، جاقسىلىق، قيىنشىلىق دەگەن سياقتى ءار ءتۇرلى جاعداي بولادى. قازاقستان ازاماتتارى بايان- ولگەيگە ءجيى بارادى، جولاۋشىلار ماسەلەلەرىن ۋاقىت سوزدىرماي تەز ارادا شەشۋ كەرەك. ەگەر بايان- ولگي ايماعىندا قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ كونسۋلدىق قىزمەتى اشىلاتىن بولسا، بۇل ءجايت ەڭ باستىسى قاراپايىم حالىقتىڭ باسىنداعى ءىستى جەڭىلدەتۋگە ءوزىنىڭ ۇلەسىن تيگىزەر ەدى. سوندىقتان، بۇل جاقسى حابار دەپ سانايمىز.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان: سادىق اكىجانوۆ
