رەپرەسسيا كەزىندە قازاقتار ءبىرىن-ءبىرى ساتتى دەگەن ك گ ب- نىڭ ويلاپ شىعارعان قاۋەسەتى
- مامبەت اعا، ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى تۋرالى تاريحشى رەتىندە بىرەر اۋىز ءسوز ايتا كەتسەڭىز. جالپى، رەپرەسسيانىڭ قازاق حالقىنا كەلتىرگەن زاردابى قانداي؟
- 1993 - جىلى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جارلىعىمەن 31 - مامىر - ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولىپ جاريالانعانىن بارلىعىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر. بۇل، مەنىڭشە، وتە ماڭىزدى شارا. دەگەنمەن، ءبىر اتتەگەن- ايى، ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن تەك وسى كۇنى عانا ەسكە الىپ، وسى كۇنى عانا اتاپ وتەمىز. سوسىن تاعى ءبىر جىل بويى بۇل ماسەلەنى ەشكىم ەسكە المايدى.
جالپى، رەپرەسسيا - ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا وتە تەرەڭ ءىز قالدىرعان پروتسەسس. قۋعىن- سۇرگىن - ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىن ءتۇپ- تامىرىمەن وزگەرتىپ كەتكەن وقيعا دەپ ايتۋعا بولادى. ەگەر دە رەپرەسسيا بولماسا، ءبىزدىڭ حالقىمىز بۇگىن مۇلدە باسقا بولار ما ەدى دەپ ويلايمىن.
باياعىدا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ قىزمەتتەسى تيموفەي سيدەلنيكوۆ دەگەن كىسى بولعان. وعان كەزىندە «قازاق ۇلتشىلى» دەگەن ايىپ تاعىلعان. ويتكەنى ول قازاقتاردىڭ مۇددەسىن قورعاعان. «قازاق جەرىنە پەرەسەلەندەردى اۋدارۋ توقتاتىلسىن» دەگەن ماسەلە كوتەرىپ، سول كەزدەگى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ 54 دەپۋتاتىنان قول جيناعان. سونىڭ ايتقان ءبىر ءسوزى بار.
«قازاق حالقى رەسەي يمپەرياسىنا قوسىلعانعا شەيىن، رەسەي بيلىگى ورناعانعا دەيىن وتە جاۋىنگەر، ەرجۇرەك حالىق ەدى. «ەۋروپالىق رىتسارلىقتىڭ» ىلكى ۇلگىسى ناعىز وسىلاردا بولعان. پاتشا ۇكىمەتى سول حالىقتىڭ قولىنداعى قارۋىن الىپ قويدى، استىنداعى اتىن تارتىپ الدى. سونىڭ سالدارىنان بۇل حالىق جاسىق حالىققا اينالدى» دەيدى ول.
بۇل - سوۆەت ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىنگى ادامنىڭ پىكىرى. ال سوۆەت ۇكىمەتى قازاق حالقىن قورقىتۋ جاعىنان، جاسىتۋ جاعىنان پاتشا ۇكىمەتىن ون ورادى، شاڭىنا دا ىلەستىرمەي كەتتى. سول جاسىتۋدىڭ ەڭ نەگىزگى قارۋى وسى رەپرەسسيا بولدى.
رەپرەسسيا قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە بۋىنىن بىردەي وتاپ كەتتى. العاشقى بولىپ الاشتىقتار كەتتى، ودان كەيىن سوۆەت وداعىن مويىنداعان زيالى قاۋىم قىرىلدى. سولارمەن بىرگە ۇلتتىق يدەيا دا قۇردىمعا كەتتى. ءبىز سونى وسى ۋاقىتقا شەيىن تولىق سەزىنە الماي، تولىق قورىتا الماي، تولىق تۇسىنە الماي كەلە جاتىرمىز. ءبىز قانداي تۇڭعيىقتان شىعىپ كەلە جاتقانىمىزدى ءالى دە جەتە تۇسىنە العان جوقپىز. سوندىقتان، ەرجۇرەك حالىقتى جاسىق حالىققا اينالدىرعان رەپرەسسيانىڭ قازاققا تيگىزگەن زاردابى ءالى جويىلعان جوق.
- ال سوندا بۇل زارداپتى تولىق ءتۇسىنىپ، حالقىمىز باسىنان وتكەرگەن نەبىر زۇلماتتى ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ قاجەت؟
- بۇل ماسەلەنى اتقارۋ ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دارەجەدە رەپرەسسيا زاردابىن ءتۇسىنۋ، مويىنداۋ قاجەت. سودان كەيىن ۇلكەن- ۇلكەن ناقتى شارالار بەلگىلەنىپ، رەپرەسسيادان تيگەن زارداپتى جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا جەتكىزۋ كەرەك. وسىنداي جاعدايدى باسىنان وتكەرگەن حالىق تەك قانا قازاق ەمەس. ماسەلەن، ەۆرەيلەر مەن ارميانداردى الار بولساق، ولار دا نەبىر ناۋبەتتى كوردى. ولار وسى تاريحتى قازىرگى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن وتە ۇلكەن كۇش سالادى. ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىپ، سولاردى جۇيەلى تۇردە، ماقساتتى تۇردە ىسكە اسىرىپ وتىرادى. وسىنداي مادەنيەت بىزدە دە قالىپتاسۋى كەرەك.
ال بىزدە ول، وكىنىشكە قاراي، ءالى قالىپتاسپاي كەلە جاتىر. مىسالعا، مىنا رەپرەسسيا كۇنىن 31 - مامىرعا بەلگىلەدىك. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، بۇل كەزدە بالالاردىڭ وقۋ پروتسەسى اياقتالىپ، بارلىعى دەمالىسقا كەتەدى. سونىڭ سالدارىنان رەپرەسسيا كۇنىنە ارنالعان ساباقتار وتىلمەي قالادى. مەنىڭ ويىمشا، قاتىپ قالعان ەشنارسە جوق، وسى 31 - مامىر دەگەن كۇندى وزگەرتىپ، باسقا كۇنگە اۋىستىرۋ كەرەك. سوسىن بارلىق مەكتەپتەردە رەپرەسسياعا بايلانىستى اشىق ساباقتار جۇرگىزىلىپ، ولاردى مۇعالىمدەر ەمەس، بالالاردىڭ وزدەرى جۇرگىزۋ قاجەت. سوندا عانا ولار وسى زۇلماتتى جان- تاندەرىمەن تۇسىنەتىن بولادى جانە بولاشاقتا مۇنداي قاسىرەتتىڭ بولماۋىنا بار كۇش- جىگەرىن سالادى.
سونىمەن قاتار، بۇل جۇمىستى ناۋقان رەتىندە عانا ەمەس، جۇيەلى تۇردە اتقارۋ كەرەك. ءتۇرلى شارالار وتكىزىلىپ، ەسكەرتكىشتەر كوپتەپ اشىلىپ، سپەكتاكلدەر قويىلىپ، فيلمدەر ءتۇسىرىلۋى قاجەت. سوندا عانا بۇل ماسەلە تولىققاندى ناسيحاتتالىپ، ءوز دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى.
- قازىر قوعام اراسىندا قازاق ەشكىمنەن جەڭىلگەن ەمەس، ونى ءوز ىشىنەن شىققان جاۋ عانا جەڭگەن. قۋعىن- سۇرگىن كەزىندە دە ءبىر- ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ارىز جازىپ، ءبىرىن- ءبىرى ۇستاتىپ جىبەرگەن دەگەن سوزدەر ايتىلىپ قالىپ جاتادى. بۇل تۋرالى نە دەيسىز؟
- ءبىز، قازاق حالقى، كوپتەگەن تراگەديانى باستان كەشكەن حالىقپىز. ءبىز ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت جەڭىلگەن حالىقپىز. سونىڭ زاردابىن قازىرگە دەيىن شەگىپ وتىرمىز. ماسەلەن، كەنەسارى كوتەرىلىسى. ول - جەڭىلگەن توڭكەرىس. الاش قوزعالىسى - ول دا جەڭىلگەننىڭ كورىنىسى. حالىقتى باسقارۋشى توپتىڭ، بارشا زيالى قاۋىمىنىڭ رەپرەسسياعا ۇشىراۋى - ول جەڭىلگەننىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟!
ارينە، رەپرەسسياعا بايلانىستى ايتار بولساق، قازاقتار ءبىر- ءبىرىن ۇستاپ بەردى، ءبىر- ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ارىز جازدى دەگەن پىكىر بار ەكەنى راس. ول پىكىر قازىرگى كەزدە دە ايتىلىپ قاپ ءجۇر. مەن ول پىكىرمەن كەلىسپەيمىن. ول كەزىندە ن ك ۆ د، ك گ ب- نىڭ تاراتقان قاۋەسەتى، اڭىزى. «قازاقتار ءبىرىن- ءبىرى ساتتى، ءبىرىن- ءبىرى ۇستاپ بەردى» دەگەن دۇرىس پىكىر ەمەس.
ءبىرلى- جارىم فاكتىلەردىڭ بولۋى مۇمكىن. ونداي فاكتىلەر بارلىق ۇلتتا، بارلىق ەلدە بار. ال ونى جالپى ۇلتتىق كورىنىس رەتىندە كورسەتۋ، باعالاۋ دۇرىس ەمەس. قازاق حالقىندا ونداي جامان ۇستانىم، جامان ادەت بولعان ەمەس. مەن رەپرەسسيا ماتەريالدارىمەن جاقسى تانىسپىن. 20 جىلعا جۋىق ك ن ب- نىڭ ارحيۆىندە ىستەدىم. تاريحشىلاردان جاڭاعى جاپپاي ءبىرىن- ءبىرى ۇستاپ بەرۋ دەگەندى ەشكىم ەستىگەن ەمەس. سوندىقتان بۇل ك گ ب- نىڭ كەزەكتى ءبىر قيتۇرقى قاۋەسەتى دەپ ايتۋعا مەنىڭ تولىق قاقىم بار جانە ونى دالەلدەپ تە بەرە الامىن. قازاق حالقى ەشقاشان دا ساتقىن حالىق بولعان ەمەس!
اۆتور: ءابۋ- اسقار مەكەش ۇلى
