ۇلت تاريحىندا بۇرىن- سوڭدى بولماعان زارلى زامان
مىنە، وسى زارلى زاماننىڭ قارا بۇلتى قازاق ەلىنىڭ دە باسىنان اينالىپ وتكەن جوق. تىپتەن، الەمدە سيرەك ۇشىراساتىن، ۇلت تاريحىندا بۇرىن- سوڭدى بولماعان اشتىق قىرعىنى قازاق جەرىندە ورىن الىپ، سوڭى قۋعىن- سۇرگىنگە ۇلاستى. قازاق ۇلتى ناۋبەتتى جويقىن سوعىستار مەن تابيعاتتىڭ قاتال مىنەز تانىتقان، ۇلى جۇت جايىلعان بەيمازا تىرشىلىك تاۋقىمەتىندە دە مۇنداي قاندى قىرعىندى كورمەگەن ەدى.
قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەن، جاسىرىپ- جابۋعا كەلمەيتىن وسىنداي ۇلكەن تاريحي وقيعا تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەنگە دەيىن جابىق تاقىرىپ بولىپ كەلدى. سول سەبەپتى الاپات اشتىق تۋرالى اشىق ايتىلماي، وقيعانىڭ تاريحي سەبەپتەرى حالىققا بۇرمالانىپ جەتكىزىلىپ وتىردى. تەك، تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى قۇرىلعاننان كەيىن عانا ۇلت ۇرپاقتارى وتكەنگە ءۇڭىلىپ، تاريحتىڭ اقتاڭداق تۇستارىنىڭ جاۋابىن ىزدەۋگە كىرىستى.
بۇل ناۋبەتتى جىلداردىڭ ءوز تاريحي باعاسىن الۋىنا قازاق ەلىنىڭ ايرىقشا ءمان بەرگەنىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. تاۋەلسىز قازاقستاندا العاشقى قابىلدانعان زاڭداردىڭ ءبىرى بولىپ، 1993 - جىلدىڭ 14 - ساۋىرىندە «جاپپاي ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» ق ر زاڭى قابىلداندى. 1995 - جىلى ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى مەملەكەتتىك ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەستىڭ ماجىلىسىندە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋ تۇجىرىمداماسى» بەكىتىلدى. مۇنداعى قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ الدىنا قويعان مىندەتتەردىڭ ءبىرى كەڭەستىك داۋىردەگى قازاقستان تاريحىن قايتا پايىمداۋ بولدى. سونىڭ قاتارىندا اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن- سۇرگىن تاريحى دا بار. 1996 -جىلى 30 - جەلتوقساندا ق ر پرەزيدەنتىنىڭ «1997 - جىلدى جالپى ۇلتتىق تاتۋلىق پەن ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى دەپ جاريالاۋ تۋرالى» جارلىعى شىقسا، 1997 -جىلى وسىناۋ قازاقتىڭ باسىندا بولعان قاسىرەتكە تولى كەزەڭدى ۇمىتپاۋ، ەستەن شىعارماۋ ماقساتىندا ق ر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جارلىعىمەن 31 - مامىر ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى دەپ بەلگىلەندى.
ەندى سول تاريحي ناۋبەتتى كەزەڭگە شەگىنىس جاساپ كورەيىك. XX عاسىردىڭ باسىندا الەمدەگى جەر كولەمى جاعىنان ءبىرىنشى ورىندا تۇراتىن جاس مەملەكەت، كەڭەس وداعىنىڭ بارلىق جەرىندە مەملەكەتتىڭ ۇشقارى ساياساتى اسا قاتال جۇرگىزىلىپ جاتتى. حالىق اشتىق پەن قۋدالاۋدىڭ اۋىر ازابىنان كوز اشپادى.
زەرتتەۋشىلەردىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، كەڭەس وداعىندا 1930-1953 - جىلدار ارالىعىندا 40 ميلليوننان استام كەڭەس ازاماتى قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعان. سولاردان قازاقستان اۋماعىندا ورنالاسقان لاگەرلەر مەن قازاق اۋىلدارىنا 1,5 ميلليوننان استام نەمىس، پولياك، كورەي، شەشەن، تۇرىك، گرەك، قىرىم تاتارلارى، كاۆكاز حالىقتارى جانە باسقا دا ۇلت وكىلدەرى قونىس اۋدارعان. بۇلار دا قاتال توتاليتارلىق جۇيەنىڭ بارلىق اۋىرتپالىعىن قازاق حالقىمەن بىرگە كوتەردى. زۇلمات زامانعا قاراماستان، بارىنان ايرىلعان جاندار جەرگىلىكتى قازاق ۇلتىنىڭ كومەگى مەن قامقورلىعىنا يە بولدى.
ال كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قاساقانا قاتىگەز ساياساتى جاساعان جاپپاي اشارشىلىقتان قازاقستان، بەلارۋس، مولداۆيا، رەسەي مەن ۋكراينانىڭ جازىقسىز ميلليونداعان حالقى كوز جۇمعان. تاريحشىلاردىڭ زەرتتەۋىنە جۇگىنسەك، اشارشىلىق كەزىندە ۋكراينادا ءتورت ميلليونعا جۋىق ادام ولگەن. وسىلايشا كەڭەستەر وداعىندا جالپىلىق سيپات العان اشارشىلىق پەن قۋعىن- سۇرگىن قازاق دالاسىنا جەتكەن كەزدە ناعىز سۇراپىل داۋىلعا اينالعانداي اسەر ەتتى.
«تاريحتىڭ 1918, 1921-1922, 1931- 1932 - جىلدارىندا ءۇش رەت اينالىپ سوققان الاپات اشتىقتان قازاق ۇلتىنىڭ قابىرعاسى سوگىلىپ، جەتپىس پايىزى قىرىلىپ قالدى. ون قازاقتىڭ جەتەۋى ولسە، ۇشەۋىنىڭ جانى كىرەرلى- شىعارلى، ولمەلى كۇيگە ءتۇستى»، - دەپ جازادى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە «اشارشىلىق قۇرباندارى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى رامازان قۇرمانبايەۆ.
قازاق جەرىندەگى اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ سانىنىڭ قانشا بولعاندىعى تۋرالى دەرەكتەر ءارقيلى بولىپ كەلسە دە، اشتىقتان ميلليونداپ قىرىلعان قازاقتاردىڭ اۋىر تاعدىرى ايداي الەمگە ايان ەدى. «كەڭەستىك بيلىكتىڭ العاشقى 1920-1930 -جىلدارىندا قازاقتار 4 ميلليونعا جۋىق ادامىنان ايىرىلدى، ولاي دەيتىنىمىز 1921-1922-جىلدارداعى اشتىق كەزىندە 1 ميلليون 700 مىڭ ادام، 1932-1933 - جىلدارى 2 ميلليون 300 مىڭعا جۋىق ادام كوز جۇمعانىن ايعاقتايتىن دەرەكتەر بار» ، - دەپ جازادى تاريحشى كۇلپاش ءىلياسوۆا ءوزىنىڭ «اشارشىلىق اقيقاتى» اتتى ماقالاسىندا.
قازاق ولكەسىنىڭ تۇركىستان جەرىندە 1918 - جىلدىڭ وزىندە- اق اشارشىلىقتىڭ ورىن العانىن تاريحي جازبالار ايعاقتايدى. ازامات سوعىسى تۇرالاتقان رەسەيدەگى ازىق- تۇلىك تاپشىلىعىن شەشىپ، قىزىل ارميانى تاماقپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن حالىقتىڭ قولىنداعى بار مالى مەن ازىق- تۇلىك كۇشپەن تارتىپ الىنعان. وسىدان كەيىنگى جىلدارداعى اشتىقتىڭ ورىن الۋى سەبەبى دە حالىقتىڭ قولىنداعى بار بايلىقتى قاساقانا تارتىپ الۋدان باستالادى. اقىرىندا وسى زۇلمات تاعدىردان جان ساۋعالاعان، ولىمنەن امان قالعان ءبىر ءبولىم قازاق اش- جالاڭاش كورشىلەس قىتاي، ودان ءارى موڭعوليا، اۋعانستان، يران جانە تۇركيا سياقتى ەلدەرگە ۇدەرە كوشۋگە ءماجبۇر بولعانى ءمالىم.
حالىق ءوز تاعدىرىنىڭ وسىلايشا شۇعىل وزگەرىپ، ايانىشتى حالگە كىرىپتار بولۋىنا تىكەلەي بيلىكتىڭ كىنالى ەكەندىگىن ەرتە باستان ءتۇسىندى. رەسپۋبليكا اۋماعىندا 1929-1931 ج ج. ارالىعىندا ۇجىمداستىرۋعا قارسى 372 جاپپاي تولقۋلار مەن كوتەرىلىستەر بولىپ، وعان 80 مىڭ ادام قاتىسقان. مىسالى، «قازاق ەنتسيكلوپەدياسىندا» جازىلعان دەرەكتەردە، «قاراقۇم كوتەرىلىسىنە 5000 شارۋا قاتىستى. ونى ورىنبوردا ورنالاستىرىلعان 8-ديۆيزيا باسىپ تاستادى. سوزاق جەرىندەگى كوتەرىلىس - شەبەر ۇيىمداستىرۋشىلىعىمەن، تاباندىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. باسشىسى - جاقىپوۆ. اۋدان ورتالىعىن باسىپ الىپ، كوتەرىلىسشىلەر اۋدان باسشىلارىن ءولتىردى»، - دەپ جازىلعان.
قارا حالىقتىڭ باسىنا قاسىرەتتى قايعى اكەلگەن، ارنايى جوسپارلانعان تۇنەك ساياسات ەل ازاماتتارىنىڭ دا قارسىلىعىنا ۇشىراماي قالعان جوق. اشتىققا ۇرىنعان بەيۋاز حالقىنىڭ مۇڭلى كۇيىنە قابىرعالارى قايىسقان الاش قايراتكەرلەرى ەلدى امان الىپ قالۋدىڭ جولىن ىزدەدى. سول جولدا باستارىنا تونگەن قاۋىپ - قاتەرگە قاراماي، اشتىقتان كۇيزەلگەن ەلگە كومەك بەرۋ ءۇشىن 1921 - جىلى 17 - تامىزدا سەمەيدە اشتىققا قارسى كومەك كورسەتۋ كوميسسياسى قۇرىلدى. ونى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆ باسقاردى. سول تۇستاعى ولاردىڭ ورتالىققا جولداعان ەسەبىندە «اشتىققا ۇشىراعان سابيلەرگە سەمەي جەرىندە 74 بالالار ءۇيىن اشىپ، 4381 بالاعا كومەك كورسەتىلدى» ، - دەپ باياندالادى.
سونداي- اق، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ سىندى ۇلت قايراتكەرلەرى دە ەلدەن جىلۋ جيناۋ ارقىلى 15 مىڭ مالدىڭ باسىن قۇراپ، ونى تورعاي، قوستاناي ايماقتارىنداعى اشتىققا ۇشىراعان حالىققا ءبولىپ بەرەدى. قىزىلجارداعى اشتىققا قارسى تۇرۋ كوميسسياسىن ماعجان جۇمابايەۆ باسقاردى. عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ باسقاراتىن «اق جول» گازەتى اش حالىققا كومەك كورسەتۋگە ۇيتقى بولسا، سەمەيدە شىعاتىن «قازاق ءتىلى» گازەتىندە ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «اشتىق قىرعىنىنان قايتسەك قۇتىلامىز» دەگەن ماقالاسى جارىق كورەدى. وندا «ەلدى اشتىق قىرعىنىنان قۇتقارۋ ءۇشىن ازامات تەگىس اتقا ءمىنۋ كەرەك. قازاق ۇكىمەتى اشتىق ءۇشىن كۇيلى ەلدەردەن جىلۋ جيناۋعا رۇقسات ەتسىن. الاشتىڭ ازاماتتارى مويىندارىڭداعى تاريحي بورىشتارىڭدى وتەيتىن كۇن تۋدى!» - دەپ جازادى. وسى قىرعىندى كورگەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «اق بولسىن، قىزىل بولسىن ءبارى ءبىر. مەن تەك قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن مەملەكەتتى جاقتايمىن» دەيتىن ۇلاعاتتى ءسوزى تاريحتا قالدى.
سونىمەن بىرگە تۇرار رىسقۇلوۆ، سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ، وراز يسايەۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، قازاق ايەلدەرىنەن شىققان تۇڭعىش مينيستر ناعيما ارىقوۆا سياقتى كورنەكتى قازاق زيالىلارىنىڭ ەلدەگى اۋىر كۇيزەلىس تۋرالى جازعان حاتتارى ماسكەۋگە جولدانىپ جاتتى. ءبىراق وعان قۇلاق اسقان جان بولمادى. تەك، بيلىك اۋەلدەن كوزدەگەن ماقساتىنا قول جەتكىزگەن تۇستا عانا ساياسي ويىنىن دوعاردى. وسىدان كەيىن وكتەمشىل ۇكىمەتتىڭ حالىققا ارا تۇسەتىن، كەڭەس وداعىنا سەنىمسىز ۇلت زيالىلارىن قۋعىنداۋى قارقىن الا ءتۇستى.
قازاقستاندا ساياسي قۋعىن- سۇرگىن 1928 - جىلدىڭ ورتاسىندا الاش قوزعالىسىنا قاتىسقان قايراتكەرلەردى تۇتقىنداۋدان باستالدى. وسى كەزەڭ ارالىعىندا قازاقستاندا 103 مىڭ ادام قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراپ، 25 مىڭ ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. سول قاتاردا 1937 -جىلدارى قازاقستاندىق عىلىم، مادەنيەت جانە ساياسات سالاسىنىڭ ءبىر توپ زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ اتىلعانى بەلگىلى.
تاريحتىڭ اششى ساباعى بىزگە السىزدىكتىڭ بوداندىققا ۇشىراتاتىنىن، بوداندىققا مويىن ۇسىنۋدىڭ اقىرى ۇلتتى وسىنداي قاسىرەتى اۋىر تاعدىرعا ۇرىندىراتىندىعىن ۇعىندىردى. سونىمەن بىرگە، حالىق باسىنا زوبالاڭ كەلگەن، قيىن- قىستاۋ، تار كەزەڭدە ۇلتى ءۇشىن قۇربان بولعان بوزداقتاردىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتۋ، ەرلىگىن ەسكە الۋ، ۇلگى ەتۋ ۇرپاق پارىزى ەكەنىن دە ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.
ماقالامىزدىڭ سوڭىن قوعام قايراتكەرى، كورنەكتى اقىن ماعجان جۇمابايەۆتىڭ تۇرمەدە جازعان «ساعىندىم» اتتى ولەڭ جولدارىمەن تۇيىندەمەكپىز.
اباقتىدا ايدان، كۇننەن جاڭىلدىم،
سارعايدىم عوي، سار دالامدى ساعىندىم.
«قاراشىعىم، قۇلىنىم!» - دەپ زارلاعان
الىستاعى سورلى انامدى ساعىندىم.
جاتقان ءۇيىم - قابىرعاسى قارا تاس،
جارىق ساۋلە، جىلى كۇنگە جانى قاس،
اۋىر ءيىس، ىلعي قارا كولەڭكە،
ەرتە- كەش تە، كۇندىز- ءتۇنى ايىرىلماس.
باقىتجول كاكەش ۇلى
