بۇگىن - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى

استانا. قازاقپارات - بۇگىن - ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا تالايدى سارساڭعا سالىپ، قاسىرەت شەكتىرگەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى.

اتاۋلى كۇن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جارلىعىمەن 1997-جىلدان باستاپ اتاپ ءوتىلىپ كەلەدى.   بۇل داتا قازاقستان ءۇشىن ايرىقشا ماعىناعا يە. «حالىق جاۋلارىن» انىقتاۋ بويىنشا قاتاڭ ساياساتتىڭ سالدارىنان قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ وزدەرى عانا ەمەس، ولاردىڭ جاقىندارى دا زارداپ شەكتى. قازاقستاندا 103 مىڭنان استام ادام قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى، 25 مىڭنان استامى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ولاردىڭ اراسىندا قازاق زيالىلارى: عالىمدار، مادەنيەت جانە ساياسات سالاسىنىڭ قايراتكەرلەرى بولدى.

كەڭەستىك بيلىك جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى مەن مۇددەلەرىن قورعاۋشىلارعا، ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋ يدەياسىن قولداۋشىلارعا «تاپ جاۋلارى»، «ۇلتشىلدار»، «جات پىكىردەگىلەر»، «الەۋمەتتىك قاۋىپتى ەلەمەنتتەر» دەگەن جالا جابىلىپ، حالىقتىڭ دا ولارعا دەگەن تەرىس كوزقاراستارىن قالىپتاستىرۋعا جاعداي جاسادى. حالىقتىڭ قامىن جەگەن ۇلت قايراتكەرلەرىنەن سەسكەنگەن توتاليتارلىق بيلىك وكىلدەرى تىعىرىقتان شىعار جولدى ىزدەدى.

1925-جىلى قىركۇيەكتە قازاقستانعا باسشىلىق قىزمەتكە ف. گولوشەكيننىڭ كەلۋى ەلدە ورىن الىپ وتىرعان جاعدايدى ودان بەتەر ۋشىقتىردى. ول قازاقستاندى كەڭەستىك وزگەرىستەردەن تىس قالعان دەپ ساناپ، وندا «كىشى قازان» توڭكەرىسىن جۇرگىزۋ ساياساتىن ۇستاندى. ونىڭ جۇرگىزگەن ساياساتى ۇلت زيالىلارىن جاپپاي قۋعىنداۋعا ۇلاستى. گولوشەكين وزىنە قارسى شىققانداردى قىزمەتتەرىنەن الىپ، رەسپۋبليكادان قۋدى، ولاردىڭ كوزىن جويۋدى قولعا الدى.

ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قازاقستاندا 1928-جىلدىڭ ورتاسىنان الاش قوزعالىسى قاتىسقان قايراتكەرلەردى تۇتقىنداۋدان باستالدى. ولارعا «بۋرجۋازياشىل- ۇلتشىل» دەگەن ايىپ تاعىلدى. ولار ءارتۇرلى مەرزىمگە تۇرمەگە قامالدى، اتۋ جازاسىنا كەسىلدى، ەرىكسىز جەر اۋدارىلدى. ۇلت قايراتكەرلەرىنە نەگىزىنەن ك س ر و- نى قۇلاتۋ ءۇشىن جاسىرىن كونترريەۆوليۋتسيالىق ۇيىمدار قۇردى دەگەن زاڭسىز جالا جابىلدى. سونىمەن قاتار مولدالار مەن ءدىندارلاردى «باسقاشا، بوتەن ويلايتىندار» دەپ ايىپتادى.

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى قۇرالاي سارسەمبينانىڭ پايىمىنشا، كەڭەستىك توتاليتارلىق قوعام ۇلت مۇددەسىن اياققا باسۋ، ۇلت رۋحىن السىرەتۋ ماقساتىندا ساياسات جۇرگىزىپ، «كەڭەس حالقىن» قالىپتاستىرۋ ءىسىن قارقىندى قولعا الدى. ك س ر و- دا 1920-1930-جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن سوتسياليستىك قۇرىلىستى ورنىقتىرۋداعى شارۋاشىلىق مەحانيزمىنىڭ اجىراتىلماس بولىگىنە اينالدى.

1920-جىلدان باستاپ ۆچك-گپۋ-نكۆد حالىق اراسىنان «كەڭەستەرگە قارسى مالىمەتتەردى» جۇيەلى تۇردە جيناعان. جاك روس سيدىڭ ايتۋىنشا، 1920-جىلدىڭ باسىنان باستاپ-اق «كونترريەۆوليۋتسيالىق» نەمەسە «انتيسوۆەتتىك» ءىس-ارەكەتى ءۇشىن 6 ايدان جوعارى مەرزىممەن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى بەلگىلەنگەن. «ال، 1930-جىلى ر ك ف س ر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-10 بابىمەن 10 جىلعا سوتتالعاندار سانى ميلليونعا جەتىپ، گۋلاگ-تاعى تۇتقىندار 25 پايىزدى قۇراعان. وسى باپپەن سوتتالعاندار تۇرمەلەر مەن ەڭبەكپەن تۇزەتۋ لاگەرلەرىندە «اگيتاتور» دەگەن اتتى يەلەنگەن»، - دەپ جازادى ول.

جالپى، تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، 1921-1954-جىلدارى ارالىعىندا ك س ر و- دا «كونترريەۆوليۋتسيالىق» نەمەسە «انتيسوۆەتتىك» دەگەن جالامەن 3 ميلليون 777 مىڭ ادام سوتتالسا، ولاردىڭ 642 مىڭى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ەكەن.

ايتا كەتەرلىگى، ءدال وسى كۇنى قازاقستاندا اشارلىقتا قازا تاپقانداردى دا ەسكە الۋ  كۇنى رەتىندە اتالىپ وتىلەدى. 1920-جىلداردىڭ سوڭىندا جانە 1932-1933-جىلدار ارالىعىندا قاساقانا ۇيىمداستىرىلعان جاساندى زاۋالدان، اسىرەسە قازاق حالقى  قاتتى زارداپ شەكتى. مۇنى  2012- جىلى ەلوردادا «1932-1933-جىلدارداعى اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ رۋحىنا تاعزىم» مونۋمەنتالدى ساۋلەتتى كوركەم كومپوزيتسياسىنىڭ سالتاناتتى اشىلۋ راسىمىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ باسا ايتقان بولاتىن.

«كەڭەس وداعى اۋماعىنداعى 1932-1933-جىلدارى بولعان اشارشىلىق ادامزات تاريحىنداعى ەڭ قاسىرەتتى كەزەڭدەردىڭ ءبىرى ەدى. سول كەزدەردە قازاقستاندا عانا ەمەس رەسەي، ۋكراينا، بەلارۋس جەرلەرىن قامتىعان الاپات اشارشىلىق 7 ميلليون ادامنىڭ ءومىرىن جالمادى. قازاق سونداعى جاساندى زاۋالدان ەڭ قاتتى زارداپ شەككەن حالىقتىڭ ءبىرى ەدى»، - دەگەن ەدى مەملەكەت باسشىسى.

ق ر پرەزيدەنتىنىڭ العا تارتقان دەرەكتەرگە سايكەس، تەك 1932-1933-جىلدارى ەڭ كەمى 1,5 ميلليون قازاق اشتىقتان اجال قۇشتى. دەگەنمەن بۇل دەرەكتەردى ءالى دە تىڭعىلىقتى زەرتتەۋ كەرەك. ويتكەنى، ول كەزدەگى ەسەپتەردى باسشىلار ءوز پايداسىنا وراي بۇرمالاپ بەرگەن.  

ال امان قالعان قانداستارىمىزدىڭ تاعى دا 200 مىڭى جوسىپ، باسقا مەملەكەتتەرگە كوشىپ كەتتى. سول جىلدارى ناۋبەتكە شارپىلماعان، اشتىق تاۋقىمەتىن تارتپاعان قازاق قالعان جوق. كەيبىر اۋىلدار تۇگەلىمەن جوق بولىپ كەتتى. مۇنىڭ بارلىعى سول كەزدەگى كەڭەستىك بيلىكتىڭ توتاليتارلىق ساياساتىنىڭ قولدان جاساعان زۇلماتى ەدى. اشارشىلىقتىڭ الدىنداعى تىركەلۋ، ۇيىمداستىرۋ ناۋقاندارى تالاي داۋىردەن بەرى قاپىسىز قالىپتاسقان كوشپەلى قازاقتىڭ شارۋاشىلىعىن شايقاپ، تىرشىلىك قالىبىن بۇزدى. سونىڭ سالدارىنان قازاق حالقى اشارشىلىققا دەيىنگى سانىنا 1970-جىلدارى عانا ارەڭ قول جەتكىزدى.