قانمەن جازىلعان كىتاپ: ويلانباي، كوزسىز جاسالعان ەرلىك - باتىلدىق ەمەس، ەسەرسوقتىق
قازاقپارات حالىقارالىق اقپارات اگەنتتىگى بۇدان بۇرىن باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» رومانىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنعان بولاتىن. شىعارما وقىرماندار تاراپىنان جوعارى سۇرانىسقا يە بولدى.
ءبىز الداعى ۋاقىتتا باتىردىڭ «قانمەن جازىلعان كىتابىن» سىزدەرمەن بىرگە وقۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
وتتى جىلداردا قان كەشە ءجۇرىپ، قان-تەرىن سارقىپ، بولاشاققا امانات رەتىندە قالدىرعان جازۋشىنىڭ بۇل ەڭبەگى جاستاردى پاتريوتيزمگە، ەرلىك-جىگەرگە، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەيتىن ونەگەلى ءومىر مەكتەبى بولارى انىق.
***
ەرلىك دەگەنىمىز نە؟ ەرلىكتىڭ اناسى - ماقتانىش. كانە، ماقتانىشتىڭ قانداي قاينار كوزدەرى بار ەكەنىنە تالداۋ جاساپ كورەيىكشى. تازالىق، ۇقىپتىلىق، ءتان مەن جان جۇيەسىنىڭ كىرشىكسىزدىگى جەكە ماقتانىش سەزىمىن تۋدىرادى، ءوزىن-ءوزى ۇستاي بىلۋشىلىككە ۇيرەتەدى، ءوزى مەن اينالاسىنداعىلارعا تالاپ قويا بىلۋشىلىككە داعدىلاندىرادى.
سىرتقى تارتىپسىزدىك - ادامنىڭ ىشكى كەمىستىگىنىڭ بەلگىسى. كىر-قوقىس ادامدى ازدىرىپ-توزدىرادى. جەكە ماقتانىش سەزىمى دەگەنىمىز نە نارسە - بۇل ەڭ الدىمەن جەكە باستىڭ گيگيەناسى. ادام ءوزىن كويلەگى كوك، قايعىسى جوق، قارىنى توق كەزدە لايىقتى ۇستاپ جۇرە الادى. ەگەر دە ءسىز ۇستىڭىزگە البا-جۇلبا كيىم كيگەن بولساڭىز، وندا قوعامدىق ورىندا ءوزىڭىزدى لايىقتى ۇستاي المايسىز.
تۇرمىستا سالاق، ۇقىپسىز ادام - اسكەري قىزمەتتە دە، جۇمىس ورنىندا دا سالاق، ۇقىپسىز كەلەدى. ەگەر ادام سىرتتاي ءتارتىپسىز، كورگەنسىز بولسا، وندا ول جۇمىستا دا ءدال سونداي، ەگەر ادام ۇقىپتى بولسا، ول وندا جۇمىستا دا ۇقىپتى بولعانى. كىر-قوقىس ادامدى ءبۇلدىرىپ، ونىڭ بويىندا جەكە ماقتانىش سەزىمىن بىرتىندەپ كومەسكىلەندىرە باستايدى. سىرتقى ۇقىپتىلىق - ىشكى جيناقىلىقتىڭ، ءوزىن-ءوزى ۇستاي بىلۋشىلىكتىڭ، وزىنە جانە اينالاسىنداعىلارعا تالاپ قويا بىلۋشىلىكتىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى. وسىمەن بۇل ماسەلە جونىندەگى اڭگىمەمىزدى اياقتايمىز.
جەكە ماقتانىش سەزىمى دەگەنىمىز نە؟ جەكە ماقتانىش سەزىمى ەرلىكتى تۋدىرادى. جاسىق جان ەرجۇرەك بولا المايدى. جاسىق جان جانقيارلىق ەرلىك جاساۋعا دا قابىلەتسىز.
ۇلتتىق ماقتانىش سەزىمى دەگەنىمىز نە؟ ۇلتتىق ماقتانىش سەزىمى دەگەنىمىز - بەلگىلى ءبىر ۇلت وكىلىنىڭ جەكە ماقتانىش سەزىمى، بەلگىلى ءبىر نەمەسە باسقا ءبىر ۇلت ادامىنىڭ كوپتەگەن جەكە ماقتانىش سەزىمىنىڭ جيىنتىعى بولىپ تابىلادى.
ۇلتتىق ماقتانىش سەزىمى - ءاربىر ۇلت ادامدارى ءۇشىن بۇزىلماس زاڭ. كىمدە-كىم ءوز ۇلتىن سىيلاماسا جانە ونى ماقتان تۇتپاسا، ول ءسوزسىز بارىپ تۇرعان ارامزا، وتانسىز قاڭعىباس. ءوزىن سىيلاي العان ادام وزگەنى دە سىيلاي الادى، بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ تولىق ازاماتى بولىپ ءارى ءوز ۇلتىڭدى ماقتان ەتە وتىرىپ، سەن باسقا حالىققا دا لايىقتى قاراي الاسىڭ.
مىسالى، ناعىز ينتەرناتسيوناليست بولۋى ءۇشىن ورىستار شىن مانىندە بار بولمىسىمەن ورىس بولۋعا ءتيىس. ەكى ءتۇرلى ۇعىم بار: ۇلتتىق رۋح - بۇل اسىل قاسيەت، ۇلتشىلدىق - بۇل ۇلت ىشىندەگى جەكە ادام بويىنداعى كور كەۋدەلىك. بۇل ماسەلەنى دۇرىس تۇسىنە ءبىلۋ كەرەك. كەيبىرەۋلەر ۇلتتىق رۋحتى نەمەسە ۇلتتىق پاتريوتيزمدى ۇلتشىلدىقپەن وپ-وڭاي-اق شاتاستىرىپ الادى.
بۇل جەردە مىندەتتى تۇردە ۇعىنۋ قاجەت. سوعىس كەزىندە ورىستار دا بۇل ماسەلەنى دۇرىس تۇسىنۋگە ۇمتىلىپ وتىر، ولار ءبىز ورىستارمىز دەيدى! بۇل دۇرىس پا، ال سوعىسقا دەيىن بىزدەر كۇشتى «ينتەرناتسيوناليستەر» بولعان ەدىك. ۇلتتىق رۋح پەن ۇلتشىلدىقتىڭ ارا جىگىن اجىراتا بىلگەن ءجون.
ۇلتتىق رۋح تاماشا قاسيەتتەرگە يە، ءوز ۇلتىڭدى تانۋعا كومەكتەسەدى، ال بىزگە وسى اسىل قاسيەتتەردى دامىتا ءتۇسۋ قاجەت، وسىنداي ادام عانا وتانداستارىنىڭ الدىنداعى ءوز حالقىنىڭ جانە ەڭ الدىمەن حالىقتاردىڭ باۋىرلاستىعى الدىنداعى ءوز بورىشىن تەرەڭ دە جوعارى سەزىنەدى. بارلىق حالىقتار بارلىق ۇلى ءارى تاماشا نارسەلەر جاساۋعا قابىلەتتى.
ايبارلى ادام جاسىق جانعا دوس بولا المايدى. ەگەر سەن جاسىق جان ەكەنسىڭ، وندا دوستىقتى تالاپ ەتۋگە قانداي قۇقىڭ بار دەۋ ابدەن زاڭدى، سەنى تەك جەك كورۋگە بولادى. حالىقتاردىڭ باۋىرمالدىق ۇلى سەزىمى مىنا قىرعىن سوعىستا ۇلكەن سىنعا ءتۇسىپ، بۇل سىناقتان سۇرىنبەي ءوتتى ءارى كوپتەگەن ادامداردىڭ كوزىن اشتى.
بۇل سوعىستا سوۆەت وداعىندا تۇراتىن ۇلىستار مەن ۇلتتاردىڭ بىردە-ءبىرى وزگەلەردەن جامان سوعىسۋعا پراۆوسى جوق. ايتالىق، ءبىر حالىق ناشار سوعىستى دەيىك؛ وندا بۇل حالىقتى قۇرمەتتەۋگە قانداي نەگىز بولماق، ال جاقسى سوعىسىپ جۇرگەن حالىق ءارقاشان ىزگى قۇرمەت كورسەتۋگە لايىق.
حالىقتاردىڭ دوستىعى مەن باۋىرمالدىعىنىڭ وسى ايتىلعان نەگىزدەرىنە سۇيەنىپ ۇلتتىق ماقتانىش سەزىمى دەگەنىمىز - ۇلتتار دوستىعىنىڭ كەپىلدىگى دەۋگە بولادى. ءاربىر سولدات وزىنە ءوزى تومەندەگىدەي سۇراقتار قويادى. بىزدەر كىم ەدىك؟ بىزدەر كىمبىز؟ بىزدەر قانداي بولماقپىز؟ سونىمەن، بىزدەر كىمبىز جانە بىزدەر كىم بولماقپىز؟
ەگەر سىزدەردىڭ بىرىڭىزگە ءسىزدىڭ اتاڭىز تاماشا ادام بولعان دەسە، وندا ءسىزدىڭ دە كوڭىلىڭىز كوككە كوتەرىلىپ قالماي ما، سوندىقتان دا بىزدەن بىزدەر كىمبىز دەپ سۇرايتىن بولسا، وندا ءبىزدىڭ وتكەن تاريحىمىزعا، ءبىزدىڭ داڭقتى اتا-بابالارىمىزعا دەگەن ءبىزدىڭ بويىمىزدا ماقتانىش سەزىمى سەزىلەتىندەي ەتىپ جاۋاپ بەرۋگە ءتيىستىمىز. مەن: «ءبىز مال ەدىك، قاراڭعى ەدىك»، - دەپ سوعاتىن كەيبىر شەشەنسىماقتارعا قاتتى اشۋ-ىزام كەلەدى.
بۇل بىزدە عانا بار كور كەۋدەلىك ەمەس، باسقا ۇلتتاردا دا بار نارسە، ءتىپتى ورىستاردىڭ اراسىندا دا سوعىسقا دەيىن وزدەرىنىڭ اتا-بابالارى جونىندە ۇنامسىز نارسەلەردى ايتۋدان ۇيالمايتىندار تابىلاتىن. سۋۆوروۆتىڭ ءوزىن دە جاقىندا عانا كوپشىلىككە ناسيحاتتاي باستاعان جوق پا؟
سول كەزدە، ياعني وتكەن عاسىردا ءومىر سۇرگەن ءبىزدىڭ كەيبىر حاندارىمىز بەن بيلەرىمىزگە، مەملەكەت قايراتكەرلەرىمىزگە بايلانىستى دا وسىنداي كوزقاراستا بولدىق، ال بىزدە حان ەكەن، دەمەك انتۇرعان دەپ قارايتىن ۇعىم - تۇسىنىك بولدى. مۇنىڭ ءوزىن پاراساتتىلىق ەدى دەپ كىم ايتا الادى - ءسوز جوق، ەشكىم دە ايتا الماق ەمەس. ويتكەنى كەنەسارىدان ونىڭ كوزقاراسىنىڭ ماركس كوزقاراسىمەن سايكەس كەلۋىن تالاپ ەتۋگە بولمايدى!
ولار ءوز زامانىنىڭ مەملەكەت قايراتكەرلەرى ءارى جاقسى ادامدار بولعان، ءسىرا مۇنى تەرىسكە شىعارا قويۋعا بولماس جانە دە ولاردى ماقتانىش ەتۋىمىز كەرەك - ولار حالىقتىڭ ابىرويى عوي. مۇنداي سۇراققا نەمەرە-شوبەرەلەرى ءوزىنىڭ اتا-بابالارىنا، ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامدىق فورماتسيادا كوشكە ىلەسكەن ەلەۋسىز ادام ەمەس، جۇرتقا پايدالى ءوز زامانىنىڭ پروگرەسسيۆتى، ونەگەلى ادامى بولعانىنا ماقتاناتىنداي ەتىپ ايتا ءبىلۋ قاجەت.
وتكەن تاريحىمىزدى اياققا باسپاي، قيانات جاساماي، مۇنى دۇرىس اجىراتا بىلگەنىمىز ءجون. بىزدەر وسى كىمبىز؟ بىزدەر كىم بولماقپىز؟ بۇعان بىلاي جاۋاپ بەرۋ كەرەك: جاقسى ادامدار بار، ودان دا جاقسىراق بولۋىمىز كەرەك. ايتپەسە ەرتەرەكتە ءبىز مال ەدىك، جىلدار وتە ناعىز ادام بولىپپىزدىڭ كەزى كەلمەي مە؟ بۇلايشا قويىلعان ساۋالعا جاۋاپ قايىرۋ جونسىزدىك.
وقىپ-ۇيرەتۋ، تاربيە بەرۋ دەگەن ۇعىم-تۇسىنىك بار. وقىتۋ دەگەنىمىز نە؟ بۇل - وتە قاتال تۇردە تاربيەلەۋ جولىمەن سولدات كاسىبىنىڭ تەحنيكاسىن ۇيرەتۋ. بارلىق ايلا-تاسىلدەردى سولدات سناريادتاردا جاتتىعۋ ورىندايتىن گيمناستاي داعدىلى تۇردە ىستەي بەرەتىندەي دارەجەگە جەتكىزۋ كەرەك. تاربيە ادام بويىندا جاقسى مىنەز-قۇلىق قالىپتاستىرادى.
تاربيەلەۋدەگى ءبىرىنشى ماقسات - سانالىلىق، بۇل ەڭ باستى ماسەلە، ال ءماجبۇر ەتۋشىلىك - قوسالقى ءتارتىپ رەجيمى بولماق. كونتەرىلىككە، كونبىستىككە، باس يۋشىلىككە تاربيەلەۋ، بۇل، شىن مانىندە، ادامدى مورالدىق جاعىنان تولىق ەزىپ-جانشۋ دەگەن ءسوز. ءتىل العىشتىققا بەيىمدىلىكتى ادام بويىنداعى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى جەتىلدىرۋ مەن جانداندىرا ءتۇسۋدىڭ قۋاتتى دا يكەمدى قۇرالىنا اينالدىرا بىلگەن ءجون.
كونتەرىلىلىك، كونبىستىك - اسقاق ادامنىڭ سەرگەك ويىنا تۇساۋ. ارميادا ادامنىڭ ادامگەرشىلىك سەزىمىن تەرەڭ قۇرمەتتەي بىلۋگە نەگىزدەلگەن قاتاڭ ءتارتىپ بولۋعا ءتيىس. ەرلىككە تاربيەلەۋ - سەنىمدى تۇردە شەشىمدىلىك جاساۋ كەزىندەگى ساقتىق - باتىردىڭ باستى قاسيەتى. ويلانباي، كوزسىز جاسالعان ەرلىك - باتىلدىق ەمەس، ەسەرسوقتىق جانە ونى ەرلىك دەپ اتاۋعا كەلمەيدى.
ادام بويىنداعى ادامگەرشىلىك سەزىمدى اياققا باسپاي، قورلاماي، قۇرمەتتەي بىلگەن ءجون. ءبىزدىڭ سۋرەتشىلەر بولسا، نەمىستىڭ سۋرەتىن سالعان كەزدە ۇرەيلى كارريكاتۋرا، جان تۇرشىگەر قۇبىجىق ەتىپ سالىپ، جۇگەنسىزدىك جاسايدى. مىنە، مەن ەشقاشان دا ۇرىستا بولىپ كورمەگەن سولداتپىن دەيىك، الايدا كوپ ۇزاماي قىزۋ شايقاسقا قاتىسپاقپىن، الدىما قاراسام، ءتاڭىرىم بۇرىن-سوڭدى جەر بەتىندە جاراتا قويماعان سۋرەتشى قولىمەن سالىنعان الىپ قۇبىجىق تۇر.
مۇنىسى - ناسيحاتىنىڭ ءتۇرى، وسىلايشا سۋرەتشىلەر وداعى جاۋعا دەگەن وشپەندىلىكتى تاربيەلەۋ جۇمىسىنا كومەكتەسپەك بولادى، ءبىراق شىن مانىندە سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇنداي ارەكەتىنىڭ پايداسىنان زيانى كوپ، وسىنداي جۇگەنسىزدىگىمەن ول تەك جاس جاۋىنگەردى شوشىنا تۇسەدى.
بۇل جۇگەنسىزدىك مەنىڭ جان دۇنيەمدى تىتىركەندىرىپ، اشۋ-ىزامدى قايناتتى: بۇل سۋرەتشىلەردى تۇرمەگە جاۋىپ تاستاۋدىڭ ورنىنا، ولارعا قالاماقى تولەيتىنى قالاي؟ نەمىستەردى جان تۇرشىگەرلىك قۇبىجىق ەتىپ سۋرەتتەيتىن شىعارمالار دا بارشىلىق - بۇل جالعان، وتىرىك.
ەگەر وتىرىكتى ايتا المايدى ەكەنسىڭ، دۇرىسى ءۇنىڭدى ءوشىر، ال ايتا الادى ەكەنسىڭ، وندا جونىمەن، مولشەرىمەن ايت. كەيبىرەۋلەر نەمىستەردى ادام ەمەس دەگەندى ايتادى. مەن مۇنداي پىكىرمەن كەلىسپەيمىن جانە ءوزىمنىڭ سولداتتارىما نەمىستەر دە سۇيەك پەن ەتتەن جارالعان، ءبىراق ولار مىنەز-قۇلقى جاعىنان بارىپ تۇرعان ازعىنداعان، بۇزىلعان ادامدار دەپ ايتامىن. نەمىستى دە نايزامەن شانشىپ، وقپەن اتىپ ولتىرۋگە بولاتىنىنا، وعان دا قورقىنىش ءتان ەكەندىگىنە جاۋىنگەرلەردىڭ كوزىن جەتكىزۋ قاجەت.
سونىمەن، بارىپ تۇرعان وتىرىك ۇلكەن شايان الىپ كەلەدى ەكەن. ەكىنشى ءبىر شەكتەن شىعۋشىلىق - نەمىستەردى ءبىزدىڭ جالعىز جاۋىنگەرىمىزدىڭ ءوزى-اق «ۋرا» دەپ اتوي سالسا، الدى-ارتىنا قاراماي زىتا جونەلەتىن سۋ جۇرەك قورقاق ەتىپ كورسەتۋشىلىك. ەكى جىلدىڭ ىشىندە مەن مۇنداي نەمىستەردى كورگەنىم جوق.
ولار قارسىلىق كورسەتىپ باعادى، ولارعا قورقىنىش سياقتى، ەرجۇرەكتىلىك تە ءتان. دۇشپاندى بەيشارا ەتىپ، ونىڭ جاۋىنگەرلىك قاسيەتىن، قارسىلاسۋعا قابىلەتتىلىگىن جاسىرىپ كورسەتۋ ءجون ەمەس. دۇشپان تۋرالى شەكتەن شىققان كەز كەلگەن كارريكاتۋرا جونسىزدىك قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە زياندى دا.
دۇشپان تۋرالى شىندىق نارسەنى ايتۋ كەرەك - تەك شىندىق مىسالدارىندا عانا جاۋعا دەگەن وشپەندىلىككە جانە باتىلدىققا تاربيەلەۋگە بولادى. تاربيە جۇمىسىنىڭ ماقساتى - ادامنىڭ بويىندا جاۋىنگەرلىك قاسيەتتى، جاۋىنگەرلىك ونەگەلىلىكتى قالىپتاستىرۋ. بۇعان ادامدى يلاندىرۋ ارقىلى قول جەتكىزەدى، سەمياڭا، حالقىڭا، وتانىڭا، مەملەكەتكە بەرىلگەندىك، ۇلكەندى سىيلاۋ، زاڭدى، ءتارتىپتى، سالت-داستۇرلەردى ساقتاۋ، جەكە ادامنىڭ يگىلىگىمەن ەتەنە بايلانىستى، قوعامدىق يگىلىك جونىندە قامقورلىق جاساۋ ومىرلىك ءارى رۋحاني قاجەتتىلىك بولىپ تابىلادى، قوعامدىق قاجەتتىلىكتەرگە (اركىمنىڭ قابىلەتىنە قاراي) دەگەن دۇرىس كوزقاراس قوعامنان لايىقتى باعاسىن الادى.
بۇل ۇعىمدار تاربيەلەۋ ارقىلى سانا-سەزىمگە سىڭىرىلەدى دە، ادامنىڭ بويىندا سانالى ءىس-ارەكەت جاساۋ ءۇشىن دەربەس مىنەز-قۇلىق قالىپتاستىرادى؛ جاۋىنگەردىڭ ادامگەرشىلىك كەلبەتىنە قورقىنىش پەن قۇلدىق ۇرۋشىلىق جات بولۋعا ءتيىس، مۇنىڭ ءوزى شەكسىز سۇيۋشىلىك پەن مەملەكەتكە، حالقىڭا شىن جۇرەكتەن سەنۋشىلىكتىڭ ءمان-ماعىناسىن بىلدىرەدى. قازاقتار: «كىسى ەلىندە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول»، - دەيدى. ادام باقىتتى بولعان كەزدە شەكسىز بەرىلەدى، ال ول وزىنە قاي جەردە سەنىم ءبىلدىرىپ، ءوزىن قاي جەر جاقسى كورسە، سول جەردە عانا باقىتتى.
ەندى كەيبىر پسيحولوگيالىق ۇعىمدارعا توقتالىپ وتەيىن: اقىل سەزىم ەرىك. اقىل - بۇل زاتتار مەن قۇبىلىستاردى تانيتىن كۇش. اقىل ولاردى وتە سەزىمتالدىقپەن اجىراتىپ، انىقتايدى، ياعني ادام ءوزىنىڭ سەزىم مۇشەلەرى ارقىلى اسەر الىپ، ونى نەرۆ جۇيەلەرىنە بەرىپ، ميدا تەز ارادا قورىتىپ، پايدا بولعان نارسە تۇسىنىك پە نەمەسە وبراز با، انىق جاۋابىن بەرەدى.
اقىلدىڭ جۇمىسى ادامنىڭ ىشكى سەزىم كۇيىن بەينەلەيدى. مۇنى ءبىز كوبىنەسە جەكەلەگەن ۇعىمدارعا جىكتەپ جاتامىز. ويلاۋ - العان اسەرلەردى بىرتىندەپ وڭدەي وتىرىپ، وبەكتيۆتى شىندىقتى بەينەلەيتىن تانىمنىڭ جوعارى ساتىسى. سەنىمدىلىك - بۇل زاتتار مەن قۇبىلىستار تۋرالى، بولىپ جاتقان نارسە تۋرالى ناقتى ۇعىم مەن ونىڭ زاردابى تۋرالى ايقىن تۇسىنىك.
سەنىمدىلىك تابىسقا جەتۋگە دەگەن قۇلشىنىستى ارتتىرادى، بويعا قۋات بەرەدى، ابدەن ايقىندالعان ءومىر بەرۋگە نەمەسە جەكە ءىس-قيمىلعا شاقىرادى - ياعني دەرەۋ ارەكەت جاساۋعا يتەرمەلەيدى. كۇدىك - العان اسەردى شالا ءارى ايقىن سەزىنە الماۋدىڭ، تۇسىنە جانە وڭدەي الماۋدىڭ سالدارىنان اقىلدىڭ ارسا بولۋى، ويدىڭ تولقۋى...
كۇدىك - قورقىنىشتىڭ ءبىر ءتۇرى، سوعىستا تولقۋ - ءبىر نارسەگە شەشىلىپ تاۋەكەل ەتە قويۋعا، ءبىر نارسەگە ارەكەت قىلۋعا مۇمكىندىك بەرە قويمايتىن، كوبىنە ساسقالاقتاپ اسىپ-ساسۋعا دەيىن جەتكىزەتىن وتە قاۋىپتى، كوبىنە زالالدى استان-كەستەن بولعان ىشكى دۇنيەنىڭ كۇيى؛ جاڭىلا باستاعان ادام، باسقالاردى دا ەسىنەن جاڭىلىستىرادى.
كۇدىكتەنە باستاعان كوماندير، ادەتتە، ءوزىنىڭ مىندەتىن ورىنباسارىنا ارتىپ نەمەسە ونىڭ «قاراماعىنداعىلار جاي ونى تۇسىنبەپتى» دەگەن سىلتاۋدىڭ زاردابىنان ءوزىن قاۋىپسىزدەندىرە وتىرىپ، جالپى سوزبەنەن انىق، ايقىن ەمەس بۇيرىق بەرىپ جەكە بۇيرىقتان قاشقالاقتايتىنىن بىزدەر تاجىريبەدەن بىلەمىز.
حالىقتا مۇنى «ايران ىشكەن قۇتىلادى، شەلەك جالاعان تۇتىلادى» دەيدى. جەكە باسىم ءوزىمنىڭ باستىعىم گەنەرال چەرنيگوۆ اقىلىنىڭ تۇرلاۋسىزدىعىنان ءۇش رەت ءسال بولماعاندا اجال اپانىنا تۇسە جازدادىم، وسى جاعداي «كۇدىك» دەگەن ۇعىمدى تەرەڭىرەك تۇسىنۋىمە تۇرتكى بولدى. ەس - بۇل اقىل-ويدىڭ باستان وتكەن اسەرلەردى ءوز قالاۋىنشا قابىلداۋ، ساقتاۋ جانە قايتا جاڭعىرتۋ قابىلەتى.
اسكەري ىستە ەس تاجىريبەنى نەگىزدەۋگە قىزمەت ەتەدى. ەس الداعى پايدالى ءىس-ارەكەتتەر ءۇشىن ءساتتى جانە ءساتسىز ارەكەتتەردەن تاعىلىم الا وتىرىپ قۇبىلىستاردى سۇرىپتاپ، جيناقتايدى. بىزگە بۇل ءادىل تۇردە تاجىريبەدەن ۇيرەنۋ، باسقالاردىڭ تاجىريبەلەرىن جيناقتاپ، زەرتتەۋ ۇسىنىلادى. ارينە، جەكە تاجىريبە - ۇلى ءىس، ول سانادا تەرەڭ ءىز قالدىرادى، دەگەنمەن دە ونىڭ دا اياسى تار، سوندىقتان دا باسقالاردىڭ تاجىريبەسى مەن زەردەسىنە، ولاردى ۇيرەنۋ مەن جيناقتاۋعا ەرەكشە كوڭىل بولىنگەنى ءجون، بۇل كەز كەلگەن ويلى وفيتسەردىڭ پارىزى ءارى ونىڭ جەكە باسىنىڭ ىشتەي ءوسۋىنىڭ قۇرالى بولۋعا ءتيىس.
زەرىگۋ - اقىل-ويدىڭ قىزىعۋشىلىعىنىڭ بولماۋى، قابىلەتتىڭ ازدىعى، قىزمەتتىڭ السىزدىگىنەن پايدا بولادى. زەرىگۋ قىزمەت ورنىنا، تابيعاتى كەلمەيتىن جۇمىسقا بەيىمدىلىگىنە، قابىلەتىنە قاراماي تاعايىنداي سالۋشىلىقتان كەلىپ تۋادى.
حالىق: «قارعانى باپتاعانمەن بۇركىت بولماس»، «اياز ءبي، ءالىڭدى، قۇمىرسقا، جولىڭدى ءبىل»، «اركىم ءوز ءجونىن بىلگەنى جاقسى»، - دەپ بەكەر ايتپاعان. ءار ۋاقىتتا ادامنىڭ تۋا بىتكەن قابىلەتتىلىگىن، تابيعي دارىنىن ەسكەرىپ جانە قىزمەتتىك تالاپپەن بايلانىستى تۋۋى مۇمكىن قايشىلىقتاردى وراعىتىپ كەتكەن ءجون.
كادرلاردى، كىمنىڭ نەگە قابىلەتتى ەكەنىن، جالپى كىمدى قاي جەرگە تاعايىنداۋ ەمەس، پايدالانۋ ءجون، ءتيىمدى ەكەنىن انىقتاۋ ماقساتىندا زەرتتەپ ءبىلۋ، انىقتاۋ تالابىنىڭ زاڭدى ەكەنى بەلگىلى.
مۇنىڭ ءبارىن ەسەپكە الماۋ (كادرلاردى، قاتارداعى قۇرامدى قوسىپ ەسەپتەگەندە، دۇرىس ءبولىپ، ورىندى ورنالاستىرعان جاعدايدا وپ- وڭاي قۇتىلىپ كەتۋگە بولاتىن) ۇلكەن ماتەريالدىق شىعىن مەن قاجەتسىز قۇرباندىققا دۋشار ەتەدى. سەلقوستىق - نەگىزىنەن زەرىگۋدىڭ ءبىر ءتۇرى، ويلاۋدىڭ تياناقسىزدىعى، ايقىن ەمەستىگى، قۇبىلىستى بايىپسىز قابىلداۋشىلىق؛ وسىدان ونىڭ سالدارى ەنجارلىق، قىزمەتتىك السىزدىك جانە ت. ب. تۋادى.
ارمانداۋشىلىق - جۇزەگە اسپايتىن نارسەلەردى ويلانۋ، دەگەنمەن دە بۇل ادام بويىنداعى كۇشتى قۇشتارلىق. سوعىستا ارمانداۋشىلىق - كوبىنەسە ناقتى مىندەتتەردى شەشۋدە تۆورچەستۆولىق جولعا يتەرمەلەيتىن قوزعاۋشى كۇش.
قۋلىق - العان اسەرلەردى جالعان، جاساندى تۇردە كورسەتۋ - سوعىستا ەڭ سوراقى باقىتسىزدىق، قاۋىپتى وتىرىك. ەكىجۇزدىلىك - جالعان جانى اشۋشىلىق، تۇسىنۋشىلىك، ۇعىنۋشىلىق، پىكىرلەستىك، وتىرىك نارسەنى شىن دەپ، شىندى جاسىرىپ كورسەتۋشىلىك. مۇنىڭ ءبارى كوبىنە «اياز ءبي، ءالىڭدى، قۇمىرسقا، جولىڭدى ءبىل» سالدارىنان.
ەكىجۇزدىلىكتى جويۋدىڭ ەڭ سەنىمدى ءتاسىلى، ەڭ دۇرىسى - ءبولىمدى جاساقتاۋ كەزىندە نەمەسە قىزمەت ورنىنا وفيتسەر- جولداستاردى تاعايىنداعان كەزدە مۇنداي جاعدايلاردى تۋدىراتىن سەبەپتەرگە جول بەرمەۋ. مۇمكىندىك بولماعان جاعدايدا - ءماجبۇر ەتۋ ادىسىمەن ۇيرەتۋ كەرەك.
سەزىم - ءتان مەن جاننىڭ بەلگىلى ءبىر جاعدايداعى كۇيى، ياعني ءبىزدىڭ سىرتقى دۇنيەنى قابىلداۋ جانە وعان جاۋاپ بەرۋ، رەاكتسيا جاساۋ قابىلەتىمىز. سەزىم: ءتان (فيزيكالىق)، نەمەسە ونى كەيدە تومەنگى سەزىم دەپ تە اتايدى، ياعني ونى ورگانيزمنىڭ (اۋىرسىنۋ، شولىركەۋ، اشتىق، سۋىقتىق جانە ت. ب.) فيزيكالىق كۇيى انىقتايدى.
رۋحاني نەمەسە كەيدە جوعارعى دەپ تە اتالىناتىن - ياعني ادامنىڭ كوڭىلىن اۋدارىپ، جان دۇنيەسىن استان- كەستەن ەتەتىن سەزىم - وعان ماحاببات، جەككورۋشىلىك، اشۋ-كەك، ىزا سەزىمى جانە سول سياقتى اقيقات، ادىلدىك سەزىمى، شىندىق، وتىرىك جانە ت. ب. سياقتى ۇعىمدار دا جاتادى. اسەر - ادامنىڭ پسيحيكاسىن قوزدىراتىن نەمەسە باساتىن جاعىمدى نەمەسە جاعىمسىز تۇيسىك سەزىم.
اسەر سەزىمى فيزيكالىق تا، سونداي-اق بۇل ءسوزدىڭ رۋحاني ماعىناسىندا دا ادامنىڭ قىزمەتىنە تىكەلەي ىقپال ەتە وتىرىپ، ادامدى قايراتتاندىرا تۇسۋگە، ونىڭ بويىنداعى كۇش-قۋاتتىڭ ارتىپ، بولماسا السىرەۋىنە سەبەپشى بولادى. بىزگە بارىنەن دە گورى اسكەري تاربيەدە جاۋىنگەرلىك قاسيەتتەردى دارىتۋدىڭ مورالدىق جانە ادامگەرشىلىك نەگىزدەرى رەتىندەگى سەزىمدەردىڭ ەڭ جوعارى كورىنىسىن ءبىلۋ، زەرتتەۋ جانە ءتۇسىنۋ ماڭىزدىراق.
پارىز - بۇل ورىندالۋعا ءتيىس مىندەت پەن ارەكەت. پارىز العا قويىلعان مىندەتتەن تۋادى، ياعني مىندەت ادامعا پارىزدى جۇكتەيدى، سوندىقتان دا پارىز بەن مىندەت ادامنىڭ قىزمەت ارەكەتىندە ءارتۇرلى. حالىق: «بيلىك كىمدە بولسا، سۇراۋ دا سودان»، - دەيدى. «مىندەت ادامعا جاۋاپكەرشىلىكتى جۇكتەيدى».
ەگەر ءبىزدى قورشاعان تابيعات پەن جانۋارلار الەمىنە ءتىل بىتكەن بولسا، وندا ولار مۇلدەم ءادىل تۇردە داۋىسپەن: «ادامنىڭ قولىنا قىرۋار بيلىك بەرىلگەن، ودان كوبىرەك سۇراعىن، جاراتۋشىم!» - دەگەن بولار ەدى. 40 ادەبي KZ اسكەري قىزمەت اسكەري قىزمەتشىلەرگە ءبىز اسكەري پارىز دەپ ايتاتىن ەرەكشە سپەتسيفيكالىق مىندەت جۇكتەيدى.
مەملەكەتتى قولىنا قارۋ الىپ سىرتقى جانە ىشكى جاۋلاردان قورعاۋ - - ارميانىڭ باستى مىندەتى مەن ماقساتى. ارميانىڭ نەگىزگى ماقساتى - ۇرىس جۇرگىزۋ، بۇل اسكەري ماقساتقا جەتۋ جولىنداعى بىردەن- ءبىر قۇرال. كەز كەلگەن ۇرىستىڭ مىندەت- ماقساتى دۇشپانعا قاقىراتا سوققى بەرۋ، دەمەك اسكەري پارىز دەگەنىمىزدىڭ ءوزى - بۇل جەڭىستى سەزىنۋ، جەڭىسكە جەتۋ جولىندا قاۋىپ-قاتەردەن تايسالماي، نامىس پەن ابىرويدى جوعارى ۇستاپ، ولىمگە تاۋەكەل ەتىپ، جاۋدى جەڭگەن كەزدەگى ماقتانىش سەزىمى دەگەن ءسوز.
اسكەري پارىزدىڭ وزەگى - اسكەري رۋح، اسكەرلەردىڭ مورالدىق- ادامگەرشىلىك بەينەسى جوعارى يدەيالىق پەن پاتريوتيزم بولىپ تابىلادى. اسكەري رۋحتىڭ - پارىزدىڭ ءمان-ماڭىزى ولىمگە باس تىكسەڭ دە، دۇشپاننىڭ ەركىنە مويىنسۇنباۋ. 1 اسكەري رۋحتىڭ كورىنىسى - ءوزىن بارلىق كەزدە سەرگەك تە كوڭىلدى ۇستاۋدان، ءوز مىندەتىن ءدال، ءمىنسىز اتقارۋدان، ۇقىپتىلىق، تياناقتىلىق تانىتۋدان، ءۇستى- باسىن تازا، مۇنتازداي ەتىپ ۇستاۋدان ءتارتىپ پەن قىزمەتتىك مىندەتتەردى دۇرىس ورىنداۋدان، پولكتىڭ تۋىن قاسيەتتى تۋ ەتىپ جوعارى ۇستاي بىلۋدەن كورىنەدى.
ادامنىڭ جان-تانىنە تۇسەتىن ءجونسىز سىن مەن اۋىرتپالىقتان ارىپ-اشۋ مەن قاجۋدان مۇمكىندىگىنشە اۋلاق بولعان ءجون، اسكەردىڭ كۇش-قۋاتى مەن رۋحىن تۇسىرمەي، قايتا كوتەرىپ، جاۋىنگەردىڭ ساناسىنا بىرتىندەپ قىزمەت ەتۋدىڭ قاجەتتىگىنە جەتكىزۋ كەرەك. پارىز - ءوزىنىڭ ماعىنالىق اياسىنا اقىل، سەزىم، ەرىك، ابىروي، ار-وجدان، ادىلدىك، شىندىق، ماحاببات تاعى باسقا دا ماسەلەلەردى قامتىپ، ولارعا ادامنىڭ قىزمەت اياسىنداعى قايشى قۇبىلىستاردى قاراما-قارسى قوياتىن ەڭ جوعارعى ينتەللەكتۋالدىق ۇعىم.
تومەنىرەكتە پارىز تۋرالى تولىعىراق ايتۋ ءۇشىن الدىمەن مىنانداي انىقتامالارعا توقتالا كەتۋدى قاجەت دەپ سانايمىن: پارىزدى ءتۇسىنۋ ار- ۇيات دەپ ايتىلادى. ار - جاقسىلىق پەن زۇلىمدىقتى، شىندىق پەن جالعاندىقتى، ادىلدىك پەن ادىلەتسىزدىكتى جانە باسقالاردى انىقتايتىن ادامگەرشىلىك ۇعىمى.
بۇل ادامنىڭ قىزمەتىن ونىڭ اقيقات، شىندىق پەن ادىلدىك جونىندەگى ۇعىم- تۇسىنىگىنە بايلانىستى رەتتەيتىن پارىزدىڭ قانشالىقتى ورىندالعان نەمەسە ورىندالماعانىن (وسىدان كەلىپ بىردە سەرگەكتىك، بىردە جاسۋشىلىق) انىقتايتىن، نەنى ىستەپ، نەدەن باس تارتۋعا تۋرا كەلەتىنىن كورسەتەتىن، كوڭىل-كۇيدىڭ جايباراقاتتىعىن بىلدىرەتىن سەزىم.
قىسقاسىن ايتقاندا ار - پارىزدىڭ باقىلاۋشىسى، ادام قىزمەتىن رەتتەپ وتىرۋشى. ابىروي - جەكە ادامنىڭ ار- نامىسىن ۇعىنۋ دەگەن ءسوز. ابىرويدى، جوعارى مورالدىق رۋحتى ساقتاۋ جولىندا ءوز ءومىرىن قيۋعا دەيىن بارۋعا نيەت ەتۋ - نامىس دەپ اتالادى.
ۇيات - جاساعان ارەكەتىنىڭ جونسىزدىگىن تۇسىنۋشىلىك. نامىسقا كىر كەلتىرۋشىلىك، مورالدىق رۋحتىڭ اسقاقتىعىن قورلاۋ - ماسقارا بولۋشىلىق سەنىمدىلىك، سوعىس پەن ۇرىستاعى سەنىمدىلىك - دۇشپاننان باسىم ءتۇسۋ سەزىمى، ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ ار- نامىسىن سەزىنۋ. سەنىمدىلىككە ءىستى ءبىلۋ مەن جاۋىنگەرلىك رۋحتى كوتەرۋ ارقىلى قول جەتەدى.
جىگەرلەندىرۋ دەگەنىمىز - رۋحاني كۇش بەرۋ، كۇش-قۋاتتىڭ تاسۋى، سەرگەكتىك كۇي. اسكەردى جىگەرلەندىرۋدىڭ قۇرالدارى مىنالار: يناباتتىلىقپەن، كىشىپەيىلدىلىكپەن ىقپال ەتۋ، ادامنىڭ ادامگەرشىلىگىن قۇرمەتتەۋ، باستىقتىڭ جەكە ونەگەسى، اقىل-كەڭەس بەرۋ، ايتقانىن تۇسىنىكتى ەتىپ ۇعىندىرۋ، كوڭىلدەن شىققان قاراپايىم ءسوز، تاپقىرلىق، شەشەندىك، ورىندى ايتىلعان ءازىل- قالجىڭ، ويىن- كۇلكى، ءان-كۇي، جاۋىنگەرلىك جانە باسقا دا اندەردى ايتۋ، ءبي بيلەۋ مەن بولىمشەلەردەگى باسقا دا كوركەمونەرپازدىق جاتادى.
كوركەمونەرپازدىققا ەرەكشە كوڭىل بولگەن ءجون، ويتكەنى، سولدات ءوزىن ءبارىبىر كوبىنەسە كورەرمەن رەتىندە سەزىنەتىن، ءارى ارتيستەرگە تەك قانا كاسىپقويلار دەپ قانا قارايتىن ناعىز ارتيستەردىڭ كورسەتكەن ونەرىنە قاراعاندا، ول بىرگە قىزمەت ەتەتىن جولداستارىنىڭ قويعان ويىن-ساۋىعىندا كوڭىلى كوبىرەك كوتەرىلىپ، شابىتتانىپ، ءوزىن الدەقايدا جەڭىل سەزىنەدى.
اكتەرلەر مەن اكتريسالاردىڭ گريمدەرى سولداتتىڭ بويىندا ماسكاعا دەگەن جەككورۋشىلىك سەزىمىن تۋدىرادى: «مىنا بەيتانىس ادامدار كەلىپ، وزدەرىنىڭ قىلىمسىعان، بالسىنگەن، شىن جۇرەكتەن شىقپاعان جالعان ويىن- ساۋىعىمەن بۇلاردىڭ كوڭىل-كۇيىن كوتەرمەك». سولدات دالالىق جاعدايدا شىن مانىندەگى توسىن ونەر كورسەتكەن كەزدە ناعىز ونەر وكىلدەرىنەن گورى، كوبىنەسە شالاعاي ونەرپازدار (حالتۋرشيكتەر) ويىن-ساۋىق قوياتىنىن انىق سەزەدى.
شالاعاي ءارتيستى ول راحاتتانا قولىنا ۆينتوۆكا ۇستاتىپ، اۋىستىرماي، ءبىر تاۋلىك بويى كۇزەتكە قويىپ ءارى بۇل قىر جالقاۋدىڭ قينالعانىن كورىپ تابالاعان دا بولار ەدى.
شىعارما ادەبي KZ پورتالىنان الىندى
جالعاسى بار
