اقشامەن بالا تاربيەلەۋگە بولا ما؟
الەۋمەتتىك رەفورمالار ادام كاپيتالىن دامىتۋعا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسقانىمەن، كەي جاعدايدا جاڭا زامان قۇندىلىقتارى ادام تۇلعاسىن قالىپتاستىرۋ جانە بالا تاربيەسى ماسەلەسىندە كەي مەملەكەتتەردىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنە سايكەس كەلمەي، ءتىپتى زيان ەتكەنىن دە عالىمدار مويىندايدى.
اسىرەسە، پوستكەڭەستىك ەلدەردە ءداستۇرلى بالا تاربيەسى تۋرالى ۇعىم باتىستىق كوزقاراسپەن ۇيلەسىم تابا الماي زيانعا شىققانىن پەداگوگ عالىمدار ماسەلە ەتىپ كوتەرگەلى قاشان.. . سونىمەن، بالانى تويىندىرىپ، مۇڭسىز ەتىپ ءوسىرۋ قانشالىقتى پايدا بەردى؟
فيلوسوفيا نەگىزىندە جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋداعى پەداگوگيكالىق تاربيە بويىنشا ءبىرقاتار ەكسپەريمەنت جۇرگىزگەن، كەڭەس ۇكىمەتىندەگى تانىمال پسيحولوگتاردىڭ ءبىرى الەكسەي لەونتيەۆ ادام جانىنىڭ قالاۋى ىشكى دۇنيەسىنىڭ تازالىعى ەكەنىن دالەلدەگەن. ونىڭ 1948- جىلى جازعان «پسيحولوگيچەسكوە رازۆيتيە رەبينكا ۆ دوشكولنوم ۆوزراستە» اتتى ەڭبەگىندە وتە قىزىق تاجىريبە بار. وندا عالىم مەكتەپ جاسىنا تولماعان 5-6 جاستاعى بالاعا ەكى ءتۇرلى مىندەت جۇكتەي وتىرىپ، بالانىڭ ىشكى دۇنيەسىنە ۇڭىلەدى. ياعني، زەرتتەۋ شارتى بويىنشا، بالا بەلگىلى سىزىلعان شەڭبەر اياسىندا بەرىلگەن تاپسىرمانى ورىنداۋى قاجەت بولادى. ءبىراق، ول مىندەتتى ورىنداۋ بالا ءۇشىن قيىن، سەبەبى، بالا ونى شەڭبەر اياسىنان شىققاندا عانا ورىنداي الادى. ءبىراق، ونى عالىم بىلمەگەنسيدى. ونىڭ ورنىن قىمبات سىيلىقپەن وتەمەك بولادى.
سوسىن، تاجىريبە جاساۋشى عالىم بولمەگە بالاقايدى جالعىز قالدىرىپ، ءوزى سىرتتان باقىلايدى. وسى ءساتتى پايدالانعان ءسابي شارتتى بۇزىپ، جىلجىپ بارىپ ايتقان تاپسىرمانى ورىندايدى. ىلە- شالا عالىم بولمەگە كىرىپ، ەشتەڭە بايقاماعانداي تاپسىرمانى تەكسەرەدى دە ريزا بولعان كەيىپتە ۋادە بويىنشا بالاعا سىيلىقتى بەرەدى. سوندا، الدىنداعى عانا قىمبات كورىنگەن سىيلىق بالا ءۇشىن ونىڭ كوڭىلىندە باسقاشا كورىنگەنى بايقالادى. ول الداۋمەن كەلگەن سىيلىقتى الۋدان تارتىنشاقتاپ، كىبىرتىكتەيدى. بالانىڭ كوڭىلى سۋ سەپكەندەي باسىلادى. «ادامنىڭ جانۋاردان ايىرماشىلىعى دا وسى جەردە» دەپ قورىتادى عالىم زەرتتەۋىن.
پەداگوگ عالىمداردىڭ ءبىر توبى 4-5 جاستاعى بالاعا ويىنشىق قىمبات پا، ارزان با ماڭىزدى ەمەس، وعان بالا تەك قول جەتكىزسە بولعانى. سوندىقتان، اقشا تۋرالى، قۇندىلىق تۋرالى ۇرىسپاي ءتۇسىندىرۋ كەرەك دەگەن تۇجىرىم ايتادى. ءبىراق، وسىنداي پىكىردەگى ماماندار دا بالاعا شىندىقتى ايتىپ، اقشا جوق بولسا جوق ەكەنىن جەتكىزۋ كەرەك دەيدى. ويتكەنى، بالا اقشانىڭ ماڭداي تەرمەن كەلەتىنىن ءبىلۋى كەرەك. بۇل ويداعى عالىمدار نارىقتىق سانانى بالاعا ەرتە جاستان قالىپتاستىرۋدى، ەكونوميكالىق تەوريالاردى ساۋاتتى جۇرگىزۋدى، پايدا تابۋعا بالا جاسىنان ۇيرەنۋ كەرەكتىگىن ۇسىنادى. ال، ەگەر بۇل پىكىر قاتە بولىپ شىقسا شە؟
جالپى، بالانى زاتتىق قۇندىلىقتارعا بەيىم قىلىپ، ونىڭ «نارىقتىق» ساناسىن ەرتە قالىپتاستىرعان دۇرىس پا؟ بۇل بالادا جەكە باسىنا، وزىنە عانا قاجەت دەگەن ەگويزمدى ەرتە سىڭىرمەيدى مە دەگەن كۇدىك ۇيالايتىنى ءسوزسىز. مۇمكىن بۇگىنگى جاس ادامداردىڭ تەز توقىراۋعا ۇشىراپ، الدىنا قويعان ماقساتىنا قولى جەتپەي قالسا ومىردەن ءتۇڭىلىپ كەتەتىندىگى وسىندايدان ەمەس پە؟
بەلگىلى ەتنوگراف بولات بوپاي ۇلى قازاق بالا تاربيەسىندە ورتاق جاۋاپكەرشىلىكتى باستى مىندەت ەتىپ قويعانىن ايتادى. ماسەلەن، كوشپەندى قازاق بالاعا 5-6 جاسىندا- اق ورتاق جاۋاپكەرشىلىكتى، اۋلەتتىڭ قامىن جەۋدى، ورتاق مالدى بىرگە باعىپ، ەلدىك دەگەن تۇسىنىكتى سىڭىرگەن دەيدى. ەگەر، سان عاسىرلار بويى قازاق بالالارىن تاربيەلەپ كەلگەن ەپوستىق جىرلاردى الىپ قاراساڭىز، عالىمنىڭ پىكىرىنىڭ دۇرىستىعىنا كوزىڭىز جەتە تۇسەدى. ماسەلەن، «باتىرلار جىرى» مەن ەرتەگىلەردىڭ كەيىپكەرلەرى: قوبىلاندى باتىر، ەر تارعىن، كەر قۇلا اتتى كەندەباي، ەر توستىك، تاۋ كوتەرگەن تولاعاي، ءتىپتى الدار كوسەنىڭ ءوزى جەكە قارا باسىنىڭ قامىن ەمەس، اۋىلدىڭ، ەلدىڭ، جوق- جىتىكتىڭ جايىن ويلايدى. قۇرعاقشىلىق جايلاعان اۋىلىنا تاۋ كوتەرىپ كەلگەن تولاعايدىڭ قاھارمان بەينەسى تالاي قازاق بالاسىنىڭ ساناسىندا الىپ تۇلعا، ناعىز يدەال ەكەنىن دالەلدەۋدىڭ ءوزى ارتىق.
ەۋروپادا ورتا عاسىردىڭ وزىندە ءومىردىڭ ماعىناسى راحاتتانىپ، ءلاززات الۋ دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. ونى قازىرگى تىلمەن، «گەدونيزم» دەپ اتايدى. گرەكتىڭ «حەدونە» «راحات، ءلاززات» دەگەن سوزىنەن شىققان. بۇعان رەسەي ماتەماتيگى، كيبەرنەتيك عالىم يۋليي شرەيدەر (1927-1998) ۋاقىتشا جەتىستىكتەردى جوعارى باعالاۋ ادام ەتيكاسىنا زيان دەپ، قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا ومىردە تەك ءلاززات ال دەگەن ۇعىمدى تەرىسكە شىعارعان. ارينە، بۇل تەوريانى تەرىستەگەن جالعىز عالىم ول ەمەس. ا ق ش پسيحولوگتارى «جەكسەنبىلىك نيەۆروز» دەگەن جاڭا دياگنوز ايقىنداعان. پسيحولوگ ماماندارعا كەلىپ شاعىمدانعان مەنەدجەرلەر دەمالىس كۇندەرى جان دۇنيەلەرىنىڭ قۇلازىپ تۇراتىنى، قانشا رەت ءومىر راحاتىمەن، لاززاتپەن ونى «سوندىرۋگە» تىرىسسا دا ودان دا جالىققانىن ايتىپ، شاعىمدانعان. اۋقاتتى بولسا دا، ىشكى دۇنيەسىندەگى قۇلازۋدى تولتىرا الماعان بىلىكتى ماماندار نە سەبەپتەن توقىراۋعا تۇسكەنىنە عالىمدار جاۋاپ ىزدەگەن.
ايگىلى جازۋشى ە. حەمينگۋەيدىڭ ءومىرى وزىنە قول جۇمساۋمەن اياقتالعانى بەلگىلى. سول ىشكى كۇيزەلىسىن جازۋشى «كيليماندجارو - قارلى تاۋ» اڭگىمەسىندە كورسەتكەندەي بولادى. ول تۋرالى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە (29 - قاڭتار، 2014 - جىل) بەرگەن سۇحباتىندا: «.. .اقىلعا سىيمايتىن سۋيتسيد.. . ۇلى جازۋشى بۇلاي ولمەۋى كەرەك ەدى. مەنىڭ ويىمشا، ە. حەمينگۋەيدىڭ ءولىمىنىڭ سىرى «كيليماندجارو - قارلى تاۋ» اڭگىمەسىندە جاتقان سياقتى. كىم بىلەدى، مۇمكىن، و دۇنيەگە ءبىز بىلمەيتىن، ءبىز بىلگەننەن باسقا حەمينگۋەي كەتكەن شىعار» دەپ جازادى. ال، ءۇندى حالقىنا تاۋەلسىزدىك سىيلاعان ماحاتما گاندي ەلىمنىڭ ازاتتىعى جولىندا تارتقان ازابىم تەك مەنىڭ ىشكى دۇنيەمدى بايىتىپ، كەمەلدەندىردى دەگەن وي ايتادى. وسى ورايدا ۇلى اباي دا «مىڭمەن جالعىز الىستىم، كىنا قويما!» دەپ تولعاعانى ەسكە تۇسەدى. دەمەك، قازىرگى پەداگوگيكا تىنباي قايتالايتىن «ينديۆيدتى، جەكە تۇلعانى دامىتۋ» دەگەن ۇستانىمعا ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى ەسكەرىپ، ەلدىك سانا، ەلگە قىزمەت، ورتاق جاۋاپكەرشىلىك دەگەن ۇعىمدى بارىنشا ەنگىزۋ قاجەت پە دەگەن ويعا كەلەمىز.. .
