دۇنيەگە كەلگەن ءسابيدى بەلگىلى تۇلعانىڭ ەسىمىمەن اتاۋ قانشالىقتى دۇرىس؟
«ادام اسپاننان تۇسكەندە اللانىڭ اۋزىمەن ءوز ەسىمىن الا تۇسەدى» دەگەن دە ءسوز بار. ال يسلامدا بالاعا ادەمى ات قويۋ، مۇباراك ەسىم بەرۋ - باستى شارا. پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س. ع. س. ): «قيامەت كۇنى ءوز اتتارىڭىزبەن جانە اكەلەرىڭىزدىڭ اتتارىمەن شاقىرىلاسىزدار. سوندىقتان بالالارىڭىزعا جاقسى ات قويىڭىزدار» دەگەن ەكەن.
عالىمدار ⅩⅩ عاسىردان بەرى ادامنىڭ ەسىمى ونىڭ تاعدىرىنا، بولمىسىنا قانشالىقتى اسەر ەتەتىنى توڭىرەگىندە زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ كەلەدى. سونىڭ نەگىزىندە ادام ەسىمدەرىن زەرتتەيتىن انتروپونيميكا عىلىمى پايدا بولدى. وسى زەرتتەۋلەر ناتيجەلەرىنە سۇيەنسەك، ادامنىڭ ەسىمى ونىڭ ومىرىنە ايتارلىقتاي اسەر ەتەدى، ياعني بالانى نەعۇرلىم اسەم ەسىمدەرمەن اتاعان سايىن، تۇلا بويى دا سوعان سايكەس كوركەمدەلە تۇسەدى. دەمەك، اتا- اناسىنىڭ پەرزەنت الدىنداعى بورىشى ات قويۋدان باستالاتىنىن، ونىڭ زور ماڭىزعا يە ەكەنىن ەسكەرگەنىمىز ءجون.
تۇسىندە اتا- باباسىنىڭ بەرگەن ايانىنا سۇيەنىپ ات قويۋ - قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇرىنىڭ ءبىرى. ءبىر تانىس قۇربىم تۇرمىسقا شىعىپ، جۇكتى بولعان ساتىنەن- اق ونىڭ بالاسىنا قانداي ەسىم قويىلاتىنى الدىن الا انىقتالىپ قويدى دەسەم، ارتىق بولماس. ونىڭ اتاسى ۇلكەن كەلىنىنەن نەمەرە سۇيەر الدىندا ءتۇس كورگەن ەكەن. تۇسىندە اق ساقالدى قاريا ەكى ۇل نەمەرەسى بولاتىنىن ايتىپ، ولاردىڭ ەسىمىن مۇحامەدقاسىم جانە ومارقاسىم دەپ اتاۋعا ايان بەرەدى. قازىر قوس قۇلىنشاق - ەكى ءۇيدىڭ ەركەلەرى، اتالارىنىڭ سۇيىكتى نەمەرەلەرى.. .
ياعني، حالقىمىزدىڭ جارىق دۇنيە ەسىگىن شىر ەتىپ جاڭا اشقان سابيگە ەسىم بەرۋگە قاتىستى وزىندىك ءداستۇرى، سالت- جورالعىسى بار. ماسەلەن، ازان شاقىرىپ، ات قويعاندا بالا بولاشاقتا سىيلى، قۇرمەتتى، ۇلكەن ادام بولسىن دەگەن ىرىممەن بالانىڭ اكە- شەشەسى جاسى ۇلكەن، سىيلى ادامعا ات قويۋعا قولقا سالادى. جۇرتشىلىق جينالىپ، ات قوياتىن ادام ءسابيدى قولىنا الىپ، «اللاھۋ اكبار» دەپ ازان شاقىرىپ، ءسابيدىڭ ەسىمىن قۇلاعىنا ءۇش رەت قايتالايدى. بۇل بالانىڭ ەسىندە سول ەسىم قالسىن، قۇلاعىنا ءسىڭسىن دەگەن نيەتپەن جاسالاتىن ىرىم.
قازاقتىڭ ات قويۋعا بايلانىستى تاعى ءداستۇرى - بالاعا ىرىمداپ ات قويۋ.
مىسالى، ودان كەيىنگى بالا ۇل بالا بولسىن دەگەن نيەتپەن جاڭا تۋعان قىز نارەستەلەرگە ۇلبالا، ۇلجان، ۇلبولسىن، ۇلتۋ دەگەن ەسىمدەر بەرىلەتىن بولسا، كوپ كۇتكەن، تىلەپ العان، مۇرات- ماقساتىما جەتتىم- اۋ دەگەن نيەتپەن تىلەۋبەرگەن، قۇدايبەرگەن، ارمان، باقىت، ماقسات، مۇرات ەسىمدەرى بەرىلگەن. يسلام دىنىنە سۇيەنىپ قويىلعان جامال، زىليحا، يسا، مۇحاممەد، ومار، سۇلەيمەن، حاديشا سىندى ەسىمدەر دە بار. ال بالاعا ءتىل- كوز تيمەسىن دەگەن نيەتپەن اتالارىمىزدىڭ بالالارىنا ماعىناسى ەرسى جامانباي، قويشىباي، تەزەكباي ءتارىزدى ەلەۋسىز ەسىمدەر قويۋىندا دا وزىندىك ءمان بار.
بالاسى شەتىنەي بەرگەن شاڭىراقتا جاس سابيگە امان، ەسەن، ءجۇرسىن، تۇرسىن ءتارىزدى ەسىمدەر بەرىلەتىن بولعان. سونىمەن قاتار ەرتەرەكتە بالا تۋىسىمەن ەڭ العاش كەزدەسكەن كىسىنىڭ اتىن قويۋ ءداستۇرىن جاقسى ىرىمعا بالاعان. «قىرىقتىڭ ءبىرى - قىدىر» دەپ، كەلىپ قالعان قوناعىنا دا ىرىمداپ ات قويعىزعان. الايدا قولباسشى، پايعامبار، باتىرلاردىڭ ەسىمىن بەرسە، بالا كوتەرە الماي، اۋىرىپ قالادى دەپ سەنگەن. سوندىقتان ونداي ەسىم بەرگەننىڭ وزىندە ەسەيگەنشە ەركەلەتىپ، باسقا ەسىممەن اتاعان.
قازىرگى تاڭدا دا ىرىمشىل حالقىمىز پەرزەنتىنە قول باستاعان باتىرلاردىڭ، ەل باستاعان بيلەردىڭ اتىن قويۋعا تىرىسادى. حالىقتىڭ ارداقتىسى بولعان ادامداردىڭ اتىن قويۋ - سول ادامداردىڭ ەسىمىن ۇمىتتىرماۋ، ۇرپاقتىڭ ەسىنە سالۋ سياقتى ماڭىزعا يە. الايدا بالاعا ونداي ەسىم بەرە وتىرىپ، سوعان لايىقتى ەتىپ تاربيەلەۋ اتا- اناعا زور جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيتىنىن دە ەسكەرگەن ءجون.
دەسەك تە، قازىرگى جاھاندانۋ، باسقالارعا ەلىكتەۋىمەن بالاعا ات قويۋعا بايلانىستى يگى داستۇرىمىزدەن قول ءۇزىپ، جەڭىل- جەلپى اتتاردى قويۋعا اۋەستەنىپ، بەرىلگەن ەسىمنىڭ ءقادىر- سالماعىن ۇعىنباي، جەڭىل- جەلپى قاراۋعا كوندىگىپ كەتتىك.
ءبىر مىسال. فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىسىندە بەلگىلى سۋرەتشى، ديزاينەر اڭساعان مۇستافا بىلاي دەپ پىكىر بىلدىرگەن ەكەن: «بالالارىڭا مىقتى- مىقتى ات قويعان جاقسى عوي، قولدايمىن. ءبىراق اۋلادا ءبىر 3-4 جاسار تولە بي ەسىمدى ءبۇلدىرشىن بار، سونىڭ شەشەسىنىڭ ايقايى جان- دۇنيەمدى سەلك- سەلك ەتكىزەدى. «تولە بي ۆستاۆاي بىسترو، تولە بي تى كۋدا لەزەش، تولە بي دوموي، تولە بي نە تروگاي، گريازنوە» ، دەپ كەتە بەرەدى. مىقتى ات قويعان، كەرەمەت، ءبىراق تولەش دەپ پە، باسقاشا ما، ۇرسۋ كەرەك سياقتى بولادى دا تۇرادى.. .».
شىنىمەن دە، بالاعا ەسىم بەرگەندە بي، حان، تورە دەگەندى ابايلاپ قولدانۋ كەرەك ءتارىزدى. ۇلىلارىمىزدىڭ ەسىمدەرىن ءوزىمىز ۇلاعات تۇتىپ، قادىرلەمەسەك، كىم قادىرلەيدى؟ ياعني، مۇنداي ەسىم بەرىلگەن بالاعا جاستايىنان ونىڭ ەسىمىنىڭ ءمان- ماڭىزىن، ماعىناسىن قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ ءوسىرۋدىڭ ونىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىندا ىقپالى زور. ال قازىرگى قازاق جاستارى بۇل تۋرالى نە ويلايدى ەكەن؟ ولاردىڭ بالاعا ات قويۋ راسىمىنە قاتىستى كوزقاراستارىن بىلمەككە استانا قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنا شاعىن ساۋالناما جۇرگىزىپ كوردىك.
«بالاڭىزدىڭ ەسىمىن كىم قويدى؟ نەلىكتەن ولاي اتادىڭىز؟ »، دەگەن ساۋالعا 32 جاستاعى نازگۇل ەسىمدى انا «بالامىزدىڭ ەسىمىن اتاسى قويدى» ، دەسە، دينارا ەسىمدى كەلىنشەك «بالالارىمنىڭ ەسىمىن اتا- ەنەسى قويدى. مىنا ۇلكەن قىزىمنىڭ ەسىمى ءادينا - بۇل قايتىس بولىپ كەتكەن تاتەسىنىڭ ەسىمى، سوعان وراي وسىلاي اتادىق، ال ەكىنشى قىزىمنىڭ اتى - ىڭكار، ونى وزىمە ۇناعان سوڭ قويدىم. بالاعا ات قويعاندا ونىڭ ءمان- ماعىناسىنا كوپ ءمان بەرۋ كەرەك» ، دەيدى. ساناۋلى ايلاردان سوڭ العاشقى ءسابيلى بولۋىن اسىعا كۇتىپ جۇرگەن 25 جاسار ىڭكار ەسىمدى كەلىنشەك «ءبىرىنشى بالاما ات قويعاندا ۇلكەن كىسىلەرگە سەنەمىن. ءوزىم قوياتىن بولسام، بالانىڭ ەسىمىن تاڭداعاندا ادامنىڭ ءومىرى اتىنا بايلانىستى دەيدى عوي، ماعىنالى ەتىپ قويۋعا تىرىسامىن»، دەگەن جاۋابىن ايتتى. ال ەكى بالانىڭ اناسى ساندۋعاش قىزىنا كاتيما ەسىمىن «پايعامباردىڭ قىزىنىڭ ەسىمى، سول كىسىگە ۇقساسىن» دەپ ەنەسىنىڭ قويعانىن ايتادى. «ۇلكەن بالامنىڭ ەسىمىن دە مانسۇر دەپ بالامنىڭ اتاسىنىڭ اپكەسى، ياعني قازاقتىڭ ءداستۇرى بويىنشا ۇلكەن ادام قويدى»، - دەيدى ول.
سۇرالعانداردىڭ بارلىعى قازىرگى كەزدە كورىنىس بەرىپ قالاتىن بالالارىنىڭ ەسىمدەرىن تەلەحيكايالاردىڭ كەيىپكەرلەرىمەن اتاۋدى مۇلدەم ۇناتپايتىندىقتارىن ءبىلدىردى. ال زاماناۋي ەسىمدەرگە قاتىستى پىكىر ءارقيلى: بىرەۋلەر جاقسى ەسىم بولسا، قويۋعا بولادى، دەسە، ەندى بىرەۋلەرى قازىر ءمان- ماعىناسى ساياز ەسىمدەردىڭ كوبەيىپ كەتكەنىن اڭعارعاندارىن، سول سەبەپتى ولارعا وڭ كوزقاراستا ەمەس ەكەندىكتەرىن جەتكىزدى.
«قازاقتىڭ تۇسىندە اتالارى ايان بەرىپ، دۇنيەگە جاڭا كەلگەن بالانىڭ ەسىمىن سوعان سۇيەنىپ قوياتىن ىرىمىنا سەنەسىز بە؟ » دەگەن ساۋالعا دا ەكىۇداي جاۋاپتار الدىق. «ايان بەرگەن بولسا، سولاي ات قويار ەدىم، مەن وعان سەنەمىن» ، دەگەن نازگۇل «ىرىمعا، بەرىلگەن ايانعا بايلانىستى ات قويۋعا قاتىستى ايتارىم، ۇيدەگى ابىسىنىمنىڭ تۇسىنە ەنەسى كىرىپ، قىزىنىڭ اتىن ءىنجۋ دەپ قويدى. اعام مەن جەڭگەم ناماز وقيدى، ولار پەرزەنتتەرىن كاۋسار سۇرەسىنىڭ اتىمەن اتادى» ، دەيدى.
ال ىڭكار ەسىمدى ءسىڭىلىمىز: «بەرىلگەن ايانعا سەنبەيمىن. ءوز قالاۋىمشا قويامىن. بالاما ات قويعاندا اتاقتى، ۇلى ادام بولسا، ونى تانيتىن بولسام، ەگەر ول ادامنىڭ ءومىرى قيىن بولسا، ونداي ادامنىڭ اتىن قويماس ەدىم، ەگەر ءومىرى جاقسى بولسا، قويار ەدىم» ، دەگەن كوزقاراسىن جەتكىزدى.
«سونداي- اق بالاعا ەسىم بەرۋدە نەنى نەگىزگە الۋ كەرەك، نەنى ەسكەرگەن ءجون؟ بالالارعا قانداي ەسىمدەر قويۋ كەرەك دەپ سانايسىز؟ ۇلى، اتاقتى ادامداردىڭ ەسىمدەرىن بەرگەن دۇرىس پا؟ » دەگەن ساۋالىمىزعا كوپشىلىگى، اسىرەسە، قىز بالاعا ادەمى، جاقسى ەسىمنىڭ قويىلعانىن قالايتىندارىن ايتتى. سۇرالعانداردىڭ پىكىرىنشە، نارەستەلەرگە ۇلى ادامداردىڭ ەسىمدەرىن بەرۋدە ەش سوكەتتىك جوق.
سونىمەن، جاس ەلوردالىقتارعا جۇرگىزىلگەن شاعىن زەرتتەۋىمىز كورسەتكەندەي، ولاردىڭ ءوز بوبەكتەرىنە حالقىمىزدىڭ ۇلى، تەكتى تۇلعالارىنىڭ ەسىمدەرىنىڭ قويىلۋىن قۇپتايتىندارىن اڭعاردىق. سونداي- اق سابيگە ات قويۋدا ۇلكەندى سىيلاپ، ومىردەن كورگەن- تۇيىگەنى مول جاسى ۇلكەندەردىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ، سول كىسىلەرگە جول بەرۋ ءداستۇرىن قازىرگى جاستاردىڭ ءالى دە ۇستاناتىندىعى، ءارى قازاقتىڭ ازان شاقىرۋ، ىرىمداپ ات قويۋ ءتارىزدى داستۇرلەرىنەن حاباردار ەكەنى دە كوڭىلىمىزدى قۋانتتى. بۇرىنىراقتا اقسۇيەك اۋلەتتەردىڭ بالاسىنا ەسىمدى مولدا قۇران وقىپ، كىتاپقا قاراپ قويعانىن ەسكە تۇسىرسەك، قازىر دە ءدىني سەنىمگە ورايلاستىرىلعان ەسىمدەردى قويۋ كەڭىنەن تاراعانىن بايقادىق.
تۇيىندەي كەلە ايتارىمىز، مىنا جارىق دۇنيەنىڭ ەسىگىن جاڭا اشقان شاقالاققا ات قويار كەزدە ونىڭ دا وزىندىك ءجون- جورالعىسى مەن ءمان- ماڭىزى، ءار ەسىمنىڭ ءوزىنىڭ بىلدىرەر ماعىناسى بارىن، ەرتەڭ ەس جيىپ، ەتەك جيعان شاعىندا سول ادامنىڭ ومىرىنە ەلەۋلى ىقپال ەتەرىن ەستەن شىعارمايىق.
گۇلنارا جومارتوۆا
