قانمەن جازىلعان كىتاپ: ەرلىك دەگەنىمىز - دۇرىس جۇرگىزىلگەن اسكەري تاربيەنىڭ جەمىسى
وتتى جىلداردا قان كەشە ءجۇرىپ، قان- تەرىن سارقىپ، بولاشاققا امانات رەتىندە قالدىرعان جازۋشىنىڭ بۇل ەڭبەگى جاستاردى پاتريوتيزمگە، ەرلىك- جىگەرگە، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەيتىن ونەگەلى ءومىر مەكتەبى بولارى انىق.
***
ەرلىك دەگەنىمىز نە؟ بۇل - ادامعا تۋا بىتكەن قاسيەت ەمەس، دۇرىس جۇرگىزىلگەن اسكەري تاربيەنىڭ جەمىسى. ەرجۇرەكتىلىك پەن باتىرلىقتى نايزالاسقان قولما- قول ۇرىستان كورگىسى كەلەتىن ادام قاتەلەسەدى. ەرلىك - تابيعات سىيى ەمەس، ەڭ الدىمەن ءوزىڭنىڭ ار- نامىسىڭدى جانە ازاماتتىڭ قاسيەتتى ابىرويىن ۇياتقا قالۋ، وپاسىزدىق پەن ماسقارا بولۋ سەزىمىنەن قورعاي وتىرىپ، ادامنىڭ ەڭ ۇلى سەزىمىن - ازاماتتىق پارىزىن ورىنداۋ ءۇشىن وسىنداي ادامگەرشىلىك، تەڭدىكتە وزىڭمەن سايىسقا تۇسە وتىرىپ، تۇتاس كوللەكتيۆ ءومىرىنىڭ يگىلىگىن عانا ەمەس، سونىمەن ءقاۋىپ- قاتەرىن دە ءبولىسىپ، جاۋدى بارىنشا جويۋ، جانعا- جانمەن، قانعا- قانمەن اياۋسىز كەك الۋ جولىمەن جەكە باسىڭدى جانە وتانداستارىڭدى ءقاۋىپسىز ەتۋگە ۇمتىلۋ، سانالى تۇردە ءقاۋىپ- قاتەرگە باس تىگۋگە ءماجبۇر ەتۋ. باتىلدىق - قيمىل ارەكەت ەسەبىن تاۋەكەل ەتۋمەن ۇيلەستىرە الۋشىلىق. تاۋەكەلدى ەسەپ اقتايدى. ەسەپسىز تاۋەكەل - تۇل. كوزسىز باتىرلىق - ەپتىلىكتى باتىلدىقپەن ۇشتاستىرا بىلۋشىلىك. ويلانباي جاسالىنعان كوزسىز باتىرلىق - ەسەرسوقتىق. ەپتىلىك - ادامنىڭ اقىل- ويىن ۇشقىر ويلاي بىلۋگە، دەنە قيمىلىن يكەمدىلىككە، بۇلشىق ەتتەرىنىڭ شيىرشىق اتا قوزعالىس جاساۋعا قاتاڭ جۇيەلى تۇردە تاربيەلەۋدىڭ (جاتتىقتىرۋدىڭ) ناتيجەسى.
كەلەسى ماسەلە سولدات تۋرالى. بۇل - بىلايشا ايتقاندا، وتە كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. بۇگىنگى كۇنى ءادىلىن ايتساق، اسكەري تاقىرىپتاعى بارلىق شىعارمالار مەن زامەتكالاردا سولداتتىڭ بەينەسى اشىلىپ كورسەتىلمەي كەلەدى، ونىڭ ورنىنا جانسىز قاعاز ادامنىڭ وبرازى جاسالىنۋدا. ولاردىڭ شىعارمالارىندا سولدات ادامزاتتىڭ الدەبىر جاراتىلىسى بولەك پەرزەنتى سياقتى سۋرەتتەلىنەدى، ءسويتىپ سولداتتىڭ شىنايى بەينەسى شىقپاي قالادى. قورقىنىشقا ورالايىقشى. مەن سىزدەرگە «ۇرىس كەزىندەگى قورقىنىش» دەپ اتالاتىن قويىن جازبالارىمنان ءۇزىندى كەلتىرەيىن دەپ ەدىم: «ۇرىستا ادامنىڭ بارلىق قاسيەتتەرى سىنعا ءتۇسىپ، تەكسەرىلىپ، ءبارى دە شەشىلەدى. ۇرىس وتىرىكتىڭ، جالعان باتىرلىقتىڭ بەت پەردەسىن سىرىپ تاستايدى، ەكىجۇزدىلىك وقتىڭ استىندا شىداس بەرمەيدى. ۇرىستا زارە- قۇتىڭنىڭ ۇشقانىن جاسىرا المايسىڭ. باتىلدىق مۇلدەم جوعالادى، بولماسا ءوزىنىڭ بارلىق كورىنىسىمەن تەك ۇرىستا عانا كورىنەدى. جاۋىنگەر ءوزىنىڭ قارۋىمەن كۇشتى، ءبىراق تا الىپ باتىردىڭ قارا كۇشى دە تاباندى جاۋىنگەردىڭ جاي قارۋىنىڭ الدىندا قاۋقارسىز بولاتىنى سياقتى ءالسىزدىڭ قولىنداعى ەڭ قۋاتتى قارۋ دا دارمەنسىز. تاباندىلىق - باتىلداردىڭ قالقانى. قۇتقارۋ - قاشۋدا ەمەس، قورعانۋ مەن شابۋىل جاساۋدا. كىمدە- كىم قورعانباسا، سول ولەدى. تاۋەكەلسىز ەرلىك جوق. شابۋىلعا شىققان، ءولىمدى كۇتپەي، ولىمگە بەتپە- بەت بارعان ادام عانا جەڭىپ شىعادى. ويتكەنى ول ءومىردى وتە سۇيەدى، ءومىر مەن وتاننىڭ ازاتتىعى ءۇشىن ۇرىسقا اتتانادى. ۇرىستا ءومىر ەشكىمگە سىيلانبايدى، ول جاۋلاپ الىنادى، ويتكەنى ۇرىس اياۋشىلىقتى بىلمەيدى. قاۋىپتىلىك ۇرىستا جورامالدان ناقتىلىققا اينالادى، ول تىكەلەي جاقىننان سەزىلەدى - اينالاعا ءولىم ءقاۋپى ءتونىپ، ءاربىر قادام سايىن كۇشەيىپ، ۇدەي تۇسەدى. جانىڭداعى سەرىكتەستەرىڭ وق ءتيىپ سيرەپ، ىسقىرىنا زۋلاعان وق، سناريادتار مەن مينالار ۇلي، قۇلاق تۇندىرا ىزىڭداي ۇشىپ، كەدەرگىگە قاتتى سوعىلا، گۇرس ەتە جارىلىپ، جان- جاققا ءارتۇرلى كولەمدەگى تيگەن جەرىن وپىرىپ، جاراقاتتاپ، مەرتىكتىرەتىن، جولىنداعىنىڭ ءبارىن جايپاپ وتەتىن جارىقشاقتار ۇشادى دا، جارىلىس بولعان جەردەن قان ارالاس شاڭ، توپىراق، بالشىق ارالاس قوپ- قويۋ قارا ءتۇتىن تەرەڭ شۇڭقىر قالدىرا اسپانعا كوتەرىلەدى. مايدان دالاسى مەن اسپانىنان ءسات سايىن ءولىم قاۋپى تونەدى. ۋاقىت جىلجىپ وتە بەرەدى، ءبىر ساعات - 60 مينۋت وتەدى، ءبىر مينۋتتا - 60 سەكۋند، ال سەكۋندىنا مىڭداعان ادام قازا بولادى، ولاردىڭ جەر باۋىرلاپ جىلجۋىنا، جۇرۋىنە، قارسى جۇگىرۋىنە تۋرا كەلەدى.
ادام ومىرىندە بۇرىن- سوڭدى بولماعان سىن ساعات - قورقىنىش سەزىمى مەن پارىز سەزىمى تايتالاسقا، ارپالىسقا، جان بەرىپ، جان الىسۋعا تۇسەدى، ءتىپتى ابدەن اشىنعان اڭ دا قورقىنىش پەن پارىز سەزىمى سياقتى قاتال ارپالىسقا تۇسە قويۋعا دارمەنسىز بولار: «سەن ولەسىڭ، سەنىڭ جاستىق شاعىڭ وسىمەن ءبىتتى، سەنى قازىر ولتىرەدى، بولماسا قايتىپ باس كوتەرتپەيتىندەي ەتىپ جانشىپ تاستايدى، سەنىڭ دەنەڭنىڭ بىت- شىتىن شىعارىپ، بۇتارلايدى، سەنى ەشكىم دە تابا دا، جەرلەي دە المايدى» . «ەل قايدا، ەدىل قايدا، مۇرا قايدا، ەش پەندە ءال اقۋالىڭ سۇرامايدى. وسى جەردە اجال جەتىپ ءولىپ كەتسەم، ەش پەندە، وي باۋىرىم، دەپ جىلامايدى» . «قۇتىلۋعا اسىق، جاسىرىن، زىتىپ كەلەمىز، تەزىرەك زىتىپ، جۇگىرىپ كەلەمىز.. .» قورقىنىش سەزىمى اياعىڭدى ارتقا تارتادى نەمەسە قورعاسىنداي اۋىر سالماقپەن جەرگە جابىستىرا تۇسەدى، بولماسا شينەلدىڭ ەتەگىنەن جابىسىپ، ىلگەرى جىبەرمەيدى. قولىڭ تالىپ، ءال كەتىپ، ساۋساقتارىڭ شۇرىپپەنى باسۋعا كەلمەيدى، كوز شاراسىنان شىعىپ، قاراۋىلعا الىپ، نىسانانى كوزدەۋ تۇگىلى قاراۋدان دا قورقادى. بۋىندارى دىرىلدەپ، تىزەسى قالتىرايدى. وكپەسى اۋا جەتپەي القىنادى. كەۋدەڭدە جۇرەگىڭ ءدۇرس- ءدۇرس سوعادى، ءتۇسى قاشىپ، ءوڭى سۇپ- سۇر بولىپ كەتەدى. جۇيكەسى شەگىنە جەتە شيرىعادى: مۇنىڭ ءبارى قاشۋ كەرەك، ارتقا قاراماي زىتۋ كەرەك، قۇتىلۋ قاجەت دەگەندى بىلدىرەدى.
سەن ادامسىڭ! سەن ازاماتسىڭ! سەندە ۇيات، ماسقارا بولۋ، وپاسىزدىق سەزىمى بار - سەندە جەكە باستىڭ اسىل ابىرويى، ءوز وتباسىڭنىڭ ابىرويى، ءوز ۇلتىڭا دەگەن ماقتانىش - پارىز سەزىمى بار. سەن جالعىز ەمەسسىڭ، بۇل اۋىرتپالىق سەنىڭ جالعىز وزىڭە عانا ءتۇسىپ تۇرعان جوق، جانىڭدا ءوزىڭنىڭ وتانداستارىڭ، سەنىڭ قارۋلاس جولداستارىڭ بار، ولار سەنەن كەم ەمەس، سەن سياقتى، بۇلار دا ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. سەنىڭ قارا باسىڭا بولا شىنىمەن باسقالار سەنىڭ ءۇي- ءىشىڭدى، اتا- اناڭدى، سەنىڭ تۋعان حالقىڭدى قويان جۇرەك دەپ اتاعانى ما! باسقا جۇرت بۇلار وتان دەگەن ءسوزدى جۇرەگىمەن ەمەس، ءتىلىنىڭ ۇشىمەن ايتادى دەمەس ءۇشىن ءوز باسىڭا، ءۇي- ىشىڭە، تۋعان حالقىڭنىڭ اتىنا كىر كەلتىرىپ، قورلىق تاڭباسىن تۇسىرە كورمە. ولار سەنىڭ ەسىمىڭدى اتاۋعا ارلانىپ، سەنى ماڭگى باقي قارعامايتىنداي ارەكەت ەتكىن. ويلانشى! ەگەر سەن بۇقپانتايلاپ قاشا جونەلسەڭ، وندا ءوز زامانداسىڭنىڭ الدىندا ماسقارا بولاسىڭ، لاعىنەت قارعىس ايتادى، جۇرتتىڭ ءبارى سەنەن سىرت اينالادى: سەنەن اكە- شەشەڭ دە ساتقىن رەتىندە بەزىنىپ، بەتى كۇيىپ، كورشىلەرىنىڭ جۇزىنە قاراي المايتىن بولادى. ايەلىڭ دە ءبىرجولا سەنەن بەزىنىپ، ساعان ءوزىڭنىڭ جۇرەك سىرىن اشقان باقىتسىز كۇندى شەرلى كوڭىلمەن ەسكە الاتىن بولادى. سەنىڭ سۇيىكتى بالالارىڭ دا بەزىنىپ، مىنا بارلىق باقىتسىز بالالاردىڭ ىشىندە ەڭ باقىتسىزى بولماق. ولار سەنىڭ فاميلياڭدى الىپ جۇرۋگە ۇيالىپ، وزدەرىنىڭ اكەسىنىڭ كىم بولعانىن جاسىراتىن بولادى. ءوزىڭنىڭ قايعىڭدى، قيىندىعىڭدى، ءقاۋىپ- قاتەرىڭدى بولىسكىڭ كەلمەيتىن جولداستارىڭ، جەرلەستەرىڭ دە ءبىرجولا سىرت بەرەدى. ەگەر سەنى ۇستاپ الاتىن بولسا - وندا ساتقىن، وپاسىز ادام رەتىندە اتىپ تاستايدى، ءادىل تۇردە ماسقارالاپ، سەنىڭ قانىڭمەن كوللەكتيۆتىڭ ماسقارا بولعان كۇناسىن جۋادى. اتىپ تاستالعان جەردە ابىرويىڭ ايرانداي توگىلگەن كۇيدە تاستالعان ولەكسەدەي جاتاسىڭ. ويلانشى، قاشۋ - جاۋدان قۇتىلۋدىڭ جولى ەمەس، ولىمنەن دە جامان، اۋىر وپاسىزدىق. ساعان ءومىردى ەشكىم سىيعا تارتپايدى، ونى ءوزىڭ كۇرەسىپ جەڭىپ الاسىڭ. ابىرويىڭدى جوعالتپا. بويىڭا كۇش- قايراتىڭدى جي: ءومىر سۇرگىڭ كەلسە، وندا ءوزىڭ مەن جولداستارىڭدى ولتىرگىسى كەلگەندەردى ءولتىر، سوندا عانا ءتىرى قالاسىڭ. جولداسىڭدى دا قۇتقارىپ قالاسىڭ، وندا داڭق تا، ابىروي دا سەنىكى. سەنى ءبارى باتىر دەپ ايتىپ، ماقتان ەتەتىن بولادى. بالكىم مۇگەدەك بولىپ تا قالارسىڭ، مۇنىڭ ءوزى جۇرت جەك كورەتىن جانى مۇگەدەك بولىپ جۇرگەننەن الدەقايدا ارتىق. مۇمكىن ءوز بورىشىڭدى ورىنداۋ جولىندا قازا تابارسىڭ، وندا سەنى ماڭگى ەسكە ساقتاپ، العىس سەزىممەن ايتاتىن، ماقتانىشپەن ەسكە الاتىن بولادى. ەسەيە ءتۇس! العا ۇمتىل!- دەپ ءامىر بەرەدى بويداعى پارىز، ادامگەرشىلىك سەزىمى.
سولداتتا وسىناۋ ىشكى ارپالىس ساتتە، تارازىنىڭ ەكى باسى بىرەسە ءبىر، بىرەسە ەكىنشى جاعىنا قاراي الما كەزەك اۋىتقي باستاعان كەزدە، سولدات وسى ەكى بىردەي سيقىرلى سەزىمنىڭ ارباۋىنا بەرىلگەن ساتتە بۇيرىق بەرىلەدى. كومانديردىڭ بۇيرىعى، ونىڭ ءامىرلى دە قارسىلىقتى باسىپ تاستايتىن ءۇنى، سەنىمدى دە سابىرلى داۋىس ىرعاعى - جاۋىنگەر كەۋدەسىنە سەنىمدىلىك ۇيالاتاتىن، ونىڭ ەرىك كۇشىن، جۇيكەسىن شيراتا تۇسەتىن، پارىزىن ورىنداۋعا سەرپىن بەرەتىن، جاۋىنگەردى جۇرەكسىزدىڭ قولىنان ماسقارا بولۋدان امان الىپ قالاتىن، جاۋىنگەرلىك رۋح بەرىپ، سولداتتىڭ ار- وجدانىن الدامشى، ءبىراق تا جامان پسيحولوگيادان - قورقىنىش سەزىمىنەن ساقتاپ قالاتىن وتاننىڭ ۇلدارىنا بەرگەن بۇيرىعى بولىپ تابىلادى. مەن جوعارىدا: «.. .ۇرىستى باسقارۋ - بۇل جۇيكەنى (پسيحيكانى) باسقارۋ» دەپ ايتقان سەبەبىم سوندىقتان ەدى. مىنە، سوندىقتان دا ۇرىس كەزىندەگى كومانديردىڭ بۇيرىعىنىڭ ءمانى تەك قانا باسقارۋ قۇرالى رەتىندە عانا ەمەس، سونداي- اق قورقىنىش سەزىمىن پارىز سەزىمىنىڭ تۇپكىلىكتى جەڭۋ قۇرالى رەتىندە دە ءمانى باعا جەتكىسىز. جاۋىنگەر قورقىنىش سەزىمىن جەڭىپ، كوپتەگەن قاۋىپ- قاتەردىڭ ىشىندە ءوزىن سابىرلى سەزىنەدى (ارينە، سالىستىرمالى تۇردە) ول ءوزىنىڭ قارۋىنىڭ كۇشىنە سەنەدى جانە ۇرىس دالاسىندا اقىلمەن، سابىرلىلىقپەن، ەسەپپەنەن ارەكەت ەتەدى، كەيدە ءتىپتى ءوزى ابدەن ازاپ شەككەن، جاۋعا دەگەن ابدەن قايناعان ىزا- كەكپەن الاسۇرىپ باس اماندىعىن دا ۇمىتىپ، قاۋىپ- قاتەرگە كوزبە- كوز ۇمتىلىپ، ونى جەڭىپ شىعادى. ءبىزدىڭ سولداتتار باسپا سوزدە، اسىرەسە، قازاقستان باسپا ءسوزى بەتىندە تىم سۇرقاي تۇردە كورسەتىلەدى. سوندىقتان مەن 1942 -جىلدىڭ باسىندا قازاق جازۋشىلارى مەن جۋرناليستەرىنە حات جازۋعا ءماجبۇر بولدىم. ولاردىڭ كوبى وتكىر جازىلعان حاتتى كوڭىلدەرىنە الىپ، ماعان وكپەلەپ قالىپتى. ءسابيت مۇقانوۆ مەنىڭ مىنا ولەڭ جولدارىما قاتتى وكپەلەپ قالىپتى: جەر كۇڭىرەنىپ، سۋ تاسىپ، قارا بۇلت كوشكەندە، ەل كۇيزەلىپ، ەر قاجىپ قارا ءتۇن باسقا تۇسكەندە، اتا تەگى جەر ءۇشىن، تۋىسقان- تۋعان ەل ءۇشىن، ەل ەرلەرى مايداندا بەلۋاردان قان كەشكەندە سوعىس جازۋشىعا نە بەردى؟ جازۋشى سوعىسقا نە بەردى؟ داۋ ەمەس مەنىڭ سۇراۋىم، كوپتىڭ ءبىرى بولعان سوڭ، مەنىڭ مەنىم مەن ەمەس، مىڭنىڭ مەنى بولعان سوڭ. وسىندا قاتىسىپ وتىرعان ەكەۋ - مۇحتار مەن عابيت ءوز ارىپتەسى مەن پرەدسەداتەلگە قوسىلۋىنا تۋرا كەلەر، بولماسا ەزىنىڭ تۆورچەستۆولىق جازۋشىلىق ارىنىڭ الدىندا وسى ەكى سۇراققا جاۋاپ بەرەر دەپ ويلايمىن، (ولارعا بۇرىلىپ) :
مىنا سىن ساعاتتا، بۇگىنگى ويران تاڭدا، ەلدىڭ ەلدىگى، ەردىڭ ەرلىگى تۋرالى قولىما مىلتىق ۇستاپ جۇرگەن مەن جازامىن با، جوق قالام ۇستاعان سەندەر جازاسىڭدار ما؟ بەل دۇنيە، ول دۇنيەدە جازۋ قايسىمىزعا بورىش؟ ويلانىپ كورىڭىزدەرشى. وكپەلەۋ ءۇشىن ۇلكەن اقىلدىڭ كەرەگى دە جوق. «جازۋشىلارعا جازعان حاتىمدا» مەن ەڭ الدىمەن سولدات ادام جانە ادامعا ءتان بارلىق نارسەلەر وعان دا ءتان دەپ ايتقىم كەلگەن ەدى. ۇرىستاعى ەڭ قاتەرلى قارۋ - ادام جانى، وعان قاجەتتى وق- ءدارى - رۋحاني ازىق بولماق. بۇل ادام جان جۇيەسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ونىڭ كونسترۋكتسياسىن تولىق ءبىلۋ قاجەت، بۇل قارۋ- جاراقتى جابدىقتاۋ مەن پايدالانۋ ءۇشىن ءاربىر بۇرانداسىنىڭ دەتالدارىنا دەيىن ءبىلۋ كەرەك، ونىڭ ارسەنالى جۇرەكتى باۋرار جالىندى ءسوز بولۋعا ءتيىس. ءبىز سولداتتىڭ - ادامنىڭ جان- جۇيەسىن بەينەلەپ قارۋ- جاراق دەپ اتاعان ەكەنبىز، وندا ءاربىر قارۋ- جاراقتى سيستەما مەن كاليبرگە بولۋ قاجەت. سولداتتاردىڭ قۇرامى ءارتۇرلى، ءارتۇرلى سيستەمالى جانە ءارتۇرلى كاليبرلى. گاۋبيتسا سياقتى جان جۇيەسى بار.. . وعان ۆينتوۆكانىڭ وعىن جىبەرەدى، ال ۇساق كاليبرلى ۆينتوۆكاعا كەنەتتەن سنارياد جىبەرە باستايدى.. . بىزدەر جازۋشىلاردىڭ تۆورچەستۆوسىن رۋحاني ازىق دەپ اتايدى ەكەنبىز، وندا سولداتقا جەڭىل وقىلاتىن، كۇلكىگە قارىق ەتەتىن بارلىق ادام جونىندە، ادامنىڭ ادامگەرشىلىگى تۋرالى ويلاندىرىپ- تولعاندىراتىن كىتاپ بەرۋ كەرەك. بۇل جونىندە جازۋ، ارينە، قيىن، ءبىراق جازۋ قاجەت. وسىنداي پايىمداۋلارعا بايلانىستى مەن مۇنداي حاتتى جازۋعا ءماجبۇر بولدىم.
بىزدەر الىپ تۇراتىن مايدان تۋرالى جازىلعان ورىس ادەبيەتىنىڭ 60 پروتسەنتى دە براك ەكەنىن ايتقىم كەلەدى، ال قازاق ادەبيەتشىلەرى بولسا، براكتان قاشىپ، مۇلدەم جازباۋدى ۇيعارعان. راس، بۇل - قارجىنى ۇنەمدەۋ، ءبىراق قازاق سولداتىنىڭ رۋحاني ازىققا دەگەن مۇقتاجى، قاجەتى باسقالاردان كەم ەمەس. سوعىس تاقىرىبىنا جازۋدىڭ وتە قيىن ەكەنىن قايتالاپ ايتامىن. ازىرشە ءىزىن سۋىتپاي سۇلباسىن، نوبايىن ءتۇسىرىپ قويۋ كەرەك، ءبىراق تا ولاردىڭ وزىنەن ادامنىڭ سۋرەت سالۋعا ارەكەتتەنگەن تالپىنىسى كورىنەتىندەي بولسىن، ال نوبايسىز قالدىرۋعا بولمايدى. قازىر بۇل ماتەريالدارمەن سوعىستان كەيىن بىرنەشە جىل جۇمىس ىستەي الاتىنداي ءارى ونى وڭدەپ، ناعىز كەلبەتىنە، سيپاتىنا كەلتىرە الاتىنداي ەتىپ جازۋ كەرەك. كەز كەلگەن شىعىننىڭ ورنىن تولتىرۋعا بولعانىمەن، ءبىراق ادام شىعىنىنىڭ ورنى تولمايدى. ارميانىڭ باستى كۇشى مەن نەگىزگى بايلىعى - سولداتتار. سوندىقتان دا باستى نازار ونەردى، سولدات كاسىبىن ۇيرەتۋگە، جاۋىنگەردى ۇرىستا امان ساقتاپ قالۋعا اۋدارىلۋعا ءتيىس. سولداتقا، ادامعا مەنسىنبەي قاراۋشىلىق تۇبىندە جاقسىلىققا اكەلىپ سوقتىرمايدى. بارلىق كەزدە دە سولداتتىڭ مۇڭ- مۇقتاجىنا ءۇن قاتىپ وتىرۋ قاجەت، جازۋشىلار قانشا دەگەنمەن رۋحاني قارۋ- جاراقتاردى نەگىزگى جەتكىزىپ بەرۋشىلەر بولعاندىقتان، ولار بارلىق ۋاقىتتا ءوز شىعارمالارىنا سەرگەك قاراۋعا جانە بۇل ماسەلەدە حالىقتىڭ الدىندا بۇكىل جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الۋعا ءتيىس. سولدات مەرت بولسا، وندا بارلىق بايلىقتان ايىرىلعانىمىز، سولداتتى امان ساقتاپ قالۋ - مىنە، ەڭ باستى ماسەلە وسىندا. پانفيلوۆ جونىندە توقتالعان كەزىمدە بۇل ويدى تاراتىڭقىراپ ايتارمىن. ارمياداعى بۇل بايلىقتى جوعالتىپ الماس ءۇشىن سولداتتى رۋحاني دا، دەنە تاربيەسى جاعىنان دا ۇيرەتۋ، ونى جاقسى جاۋىنگەر ەتىپ تاربيەلەۋ كەرەك، ءوزى مەرت بولماي، جاۋىن جوياتىن سولدات كاسىبىنە ۇيرەتۋ قاجەت. جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن بىزگە رۋحاني جاعىنان مىقتى، جوعارى سانالى سوۆەت ادامى كەرەك. اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ مىندەتى - اسكەرگە شاقىرىلعان ازاماتتارعا اسكەري ونەردى، تەحنيكانى، ۇرىس جۇرگىزۋ ايلا- تاسىلدەرىن، سولدات كاسىبىن ۇيرەتۋ، سونىمەن قاتار جالپى تاربيە بەرۋ جۇمىسىن دا جۇرگىزۋ. بويىندا ادامعا تىلەرلىك بارلىق ابزال قاسيەتتەرى بار پاراساتتى ازاماتتى تاربيەلەۋ وڭاي ءىس ەمەس. بۇل ءىس جاقسى تاربيەشىلەردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ونداعان جىلدار بويى تەر توگە ەڭبەك ەتۋدى دە تالاپ ەتەدى. تاربيەلەۋ جۇمىسى كوپ ساتىلى، الۋان قىرلى ءارى كوپ ەڭبەك ءسىڭىرۋدى قاجەت ەتەدى.
اسكەري تاربيە پروبلەماسى - بۇل جورگەكتە جاتقان كەزدەن باستاپ، نايزالاسقان قويان- قولتىق ايقاسقا دەيىنگى ارالىقتا جۇرگىزىلە بەرەتىن تاربيە پروبلەماسى بولىپ تابىلادى. اتا- انا تاربيەسى - مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى تاربيەنىڭ ەڭ باستى ساتىسىنا، كەزەڭىنە سايادى. مەكتەپ تاربيەسى، كوعامدىق- جاستار تاربيەسى - ادامنىڭ قالىپتاسۋىنداعى ەڭ باستى كەزەڭ. ادام قوعامدىق تاربيەگە اقتىق دەمى بىتكەنشە مۇقتاج بولادى، قاجەت ەتەدى. ەرەسەك ادامعا تاربيە بەرۋدى جالعاستىرۋدىڭ قاجەتى جوق دەۋشىلىك مۇلدەم قاتە. سولدات - ەرەسەك ادام، ءبىراق ونىڭ قوعامدىق جاعدايى سولداتتى تومەنگى رانگىدە بولۋعا مىندەتتەيدى، ال ارميادا بۇل رانگ جاسوسپىرىمدەردەن كەم ەمەس قامقورلىق قارىم- قاتىناستى جاساۋدى، قورعانشى بولۋدى قاجەت ەتەدى. سولدات جانىنىڭ قۇنارسىز جەردەن ءنار الۋىنا جول بەرۋگە مۇلدەم بولمايدى. مايدانداعى قازاق جاۋىنگەرلەرى ءوزىنىڭ انا ءتىلىنىڭ، تۋعان ادەبيەتىنىڭ، ءتول مۋزىكاسىنىڭ سارقىلماس قازىناسىنان ءتىپتى بولماشى، ماردىمسىز نارسە بولسا دا الا الماي وتىرۋىن مەن قىلمىس دەپ ەسەپتەيمىن. اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ ءىسى - اسكەرگە شاقىرىلعان ازاماتتاردى اسكەري ونەردى، تەحنيكانى جانە ۇرىس جۇرگىزۋ ايلا- تاسىلدەرىن، سولدات كاسىبىن ۇيرەتۋ، سونىمەن بىرگە جالپى تاربيە بەرۋ جۇمىسىن دا جۇرگىزۋ. كوبىنەسە انالار بالاسىن جورگەگىندە جاتقاندا ءبۇلدىرىپ الادى. بىزگە وسىنداي جورگەگىندە جاتىپ ءجوندى تاربيە الماعان ادام كەز كەلەدى، اتا- اناسى 22 جىل بويى بۇزىپ كەلگەن وسىنداي ادامدى، مەن ەكى جىلدىڭ ىشىندە قايتىپ تۇزەي الماقپىن؟ ونىڭ ۇستىنە قىرسىققانداي كومانديرلەردىڭ ءبارى بىردەي تاربيەشى بولا المايدى. ءبىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ جارتىسى بەتىمەن كەتكەن، ءتارتىپسىز، ولاردىڭ ۇلكەندەردى سىيلامايتىنى، دورەكىلىك كورسەتەتىنى قۇپيا ەمەس. بويىندا بارلىق ابزال قاسيەتتەرى بار ادامدى تاربيەلەۋ ءىسى - بۇل اسكەرگە الىنعانعا دەيىنگى كەزەڭدە جۇرگىزىلەتىن تاربيە جۇمىسى بولۋعا ءتيىس. قازاق حالقى: «ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەر» ، - دەيدى. ەگەر بالا جورگەكتە جاتقان كەزىنەن- اق اناسىن تىڭداماي، بەس جاسىنان اكەسىمەن تايتالاسىپ، ءتىلىن الماي، بۇزاقى بولىپ وسسە، وندا وسە كەلە ودان ءسوزسىز جامان ادام، جامان سولدات شىعادى. مۇنداي جورگەگىندە ۇرعان ادامدى قايتا تاربيەلەۋ، ونىڭ بويىنا جاۋىنگەرلىك يگى قاسيەتتەردى دارىتۋ كومانديردىڭ عانا قيىن دا اۋىر مىندەتى بولماسا كەرەك. ۇقىپسىز، جاۋاپسىز اتا- انالاردىڭ تاربيەلەپ وسىرگەن مۇنداي جۇگەنسىز بالالارىنان كومانديردىڭ دە جاقسىلىق كۇتۋى ەكىتالاي. بالاعا ادامنىڭ، ازاماتتىڭ بويىنداعى بارلىق جاقسى، اسىل قاسيەتتەر انانىڭ اق سۇتىمەن بىرگە بەرىلۋى قاجەت، سوندا عانا ودان جاۋىنگەر شىقپاق. سوندا عانا اسكەر ءوز قاتارىنا ونەگەلى ازاماتتى، جاقسى جاۋىنگەردى قابىلداي الماق، ال قازىر بىزدەر كەيدە ازاپ شەگىپ، قايتا تاربيەلەۋ جۇمىسىنا كوپ ۋاقىتىمىزدى، كۇش قۋاتىمىزدى سارپ ەتىپ، جۇيكەمىزدى توزدىرىپ كەلەمىز. بۇقارا كوپشىلىكتى تاربيەلەۋ جۇمىسىندا سۋرەتشىلەردىڭ، جازۋشىلاردىڭ، كومپوزيتورلاردىڭ جانە باسقا دا ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ الاتىن ورنى ۇلكەن. قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى سكۆورتسوۆ جولداستىڭ قابىلداۋىندا بولعان كەزىمدەگى ونىمەن بولعان اڭگىمەدە مەن ۇلتقا اسكەري تاربيە بەرۋ جانە اسكەري مادەنيەتتىلىك جونىندە ايتتىم. بۇدان باسقا ارامىزدا ەشقانداي دا بوگدە اڭگىمە بولعان جوق، ءوزىم تۋرالى ەشنارسە دە ايتپادىم. ءبىز ونىمەن ءتورت ساعات بويى تاربيەلەۋ، ۇلتتىق جاۋىنگەرلىك مادەنيەت تۋرالى، وسىعان بايلانىستى سوعىس ايقىنداپ بەرگەن كەيدە ءوزىمىز جەمىسىن كورىپ جۇرگەن كەيبىر پروبلەمالار جونىندە اڭگىمەلەستىك. اسكەرگە دەيىن جاقسى ازاماتتى تاربيەلەپ ءوسىرۋىمىز قاجەت. بۇل وتە تەرەڭ ماسەلە. مىنە، مەنىڭ سولدات تۋرالى ارنايى جازۋعا ءماجبۇر بولۋىم دا سوندىقتان.
«سولدات» دەگەن ءسوزدى سوعىسقا قاتىستى ماعىنادا عانا ۇعىنباۋ قاجەت. ويتكەنى سىزدەر سوعىستا دا، مايداندا دا جۇرگەن جوقسىزدار، ءبىراق تا سىزدەر دە ەڭبەك مايدانىنىڭ سولداتتارىسىزدار. بارلىق جەردە ادامعا جاس كەزىنەن باستاپ سولدات، ناعىز كۇرەسكەر دەپ قاراۋ قاجەت. مەن ۇستىنە سۇر شينەل كيىپ، قولىنا ۆينتوۆكا ۇستاعان ادامدى عانا ايتىپ وتىرعان جوقپىن، سولدات دەپ ءارتۇرلى سالالار مەن قىزمەتتەردە جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەردىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرمىن. ويتكەنى بۇل دا مايدان. سولدات دەگەن ءسوزدى مەن كەڭ ماعىنادا تۇسىنەمىن. وت باسى، وشاق قاسىنان باستاپ - شابۋىلعا دەيىن، ۇرىس كەزىندە بارلىق جەردە جاۋىنگەرلىك قاسيەت، ادامنىڭ تاباندىلىق كورسەتە ءبىلۋى كەرەك. ادامنىڭ اسكەري- جاۋىنگەرلىك قىزمەتى - ءبىزدىڭ كۇرەسىمىزدىڭ تەك ءبىر عانا ءتۇرى بولىپ تابىلادى. ەرلىككە تاربيەلەۋ. سولدات، اسكەري قىزمەتشى بولۋ وڭاي ەمەس. بىرىنشىدەن، سەبەبى، سولدات قىزمەتى جاعىنان ەشقانداي دا دەموكراتيالىق پراۆولارعا يە بولا المايدى، مەن سايلاۋ سيستەماسىندا ەمەس، قىزمەتىندە دەپ ايتىپ وتىرمىن. ساپتا تۇرعان كەزدە، ول ەركىن قوزعالا المايدى، جەكە كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە ءوز ەركىنشە جۇرۋىنە پراۆوسى جوق. سولدات مۇنىڭ بارىنەن ايىرىلعان - قاجەتتىلىك وسىنداي، سولداتتىڭ جەكە ۇلەسى وسىنداي. اسكەردە دەموكراتيزم ەلەمەنتى زياندى. بالكىم، سىزدەر بۇل دۇرىس ەمەس قوي دەپ داۋ ايتارسىزدار. بىزدە كەيبىر اسكەري- ساياسي قىزمەتشىلەر بۇعان قارسى داۋ ايتادى، ءبىراق مەن كوماندير مەن قاتارداعى جاۋىنگەردىڭ اراسىنداعى كۇندەلىكتى قارىم- قاتىناستا ءتىپتى دەموكراتيزمنىڭ ەلەمەنتتەرى دە بولماۋعا ءتيىس دەگەن وسىنداي قورىتىندىعا كەلدىم. ءامىر ەتۋشى جانە مويىن ۇسىنۋشى، بۇيرىقتى ورىنداۋشى بار! باسقارۋ مەن باعىنۋدىڭ اسكەرلىك پرينتسيپى وسىنداي، بۇل - قاجەتتىلىك. مەن وعان ىستە دەيمىن، ال ەگەر ىستەمەسە، ءبارىبىر ىستەۋگە ءماجبۇر ەتەمىن. قاراماعىنداعى سولدات پەن كومانديردىڭ اراسىندا ساپتا ەشقانداي دا تەپە- تەڭدىك بولۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل ماسەلە مۇمكىندىگىنە قاراي سوعىستان كەيىن تالقىلانا جاتار، ءبىراق تا وتان سوعىسىنا قاتىسىپ، ەداۋىر تاجىريبە جيناعان ماعان وسىنداي قورىتىندى جاساۋدىڭ دۇرىس ەكەنىنە كوزىم جەتتى.
اسكەردەگى جالعان جانە وتىرىك تەڭدىك جونىندەگى ماسەلە سوعىستان كەيىن تالقىلانار - مەن بۇعان سەنىمدىمىن. سولدات بولۋ وڭاي ەمەس، باسقانىڭ ەركىنە مويىنسىنۋ جەڭىل ەمەس، ءبىراق سەن بۇيرىقتى، كوماندانى ءسوزسىز ورىنداۋعا ءتيىسسىڭ، ءتىپتى بۇيرىق ساعان ۇناماي تۇرعان كۇننىڭ وزىندە دە سەن سوزگە كەلمەي ورىنداۋىڭ كەرەك. بۇل ماسەلەگە بايلانىستى مەنىڭ قولجازبالارىمدا ءبىرسىپىرا تەرەڭىرەك جاسالعان تۇجىرىمدار بار. مەنىڭ كوزقاراسىما كۇدىك كەلتىرەتىن ءارى بۇل ماسەلەمەن اينالىسقىسى كەلەتىن ادام بولسا، قولجازباممەن تانىسىپ كورسىن. كومانديرگە اسكەردى تەمىردەي ءتارتىپتى ەتۋ، باعىندىرۋ وڭاي ەمەس. مەن سىزدەرگە تاربيەلەۋ جۇمىسىنداعى يگى داستۇرلەر جونىندە ايتىپ كەتتىم، ونى ەندى قايتالاپ ايتىپ جاتپايمىن. وسىعان وراي مەن قازاق س س ر حالىق كوميسسارلارى سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلىنە جاستاردى تاربيەلەۋ تۋرالى، ۇلتقا اسكەري تاربيە بەرۋ مەن اسكەري مادەنيەتتىلىك جونىندە، جىگىتتەرىمىزدىڭ بويىندا جاۋىنگەرلىك قاسيەتتەر قالىپتاستىراتىن ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ يگىلىكتى داستۇرلەرى حاقىندا حات جازدىم (حاتتىڭ تەكسىن وقيدى) .
ەگەر حالىق اسكەري تۇرعىدان العاندا مادەنيەتسىز بولسا، وندا مۇنى جورگەكتە جاتقان كەزدەن باستاپ تاربيەلەۋ ماسەلەسىنە جاتقىزۋ كەرەك، ەگەر ادامدى جاۋىنگەرلىك قاسيەتكە تاربيەلەمەسە - وندا بۇل حالىق جاۋىنگەر حالىق بولماعانى. مۇنى وتكەن تاريحىمىزعا قاتىستى، ءبىزدىڭ حالقىمىز جاۋىنگەر حالىق بولماعان دەپ ايتا الامىز با؟ جوق، ءبىز بۇلاي دەپ ايتا المايمىز، وكسىكتى وكىنىشكە وراي ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلىك، ەرجۇرەكتىك قاسيەتتەرىمىزگە سوڭعى ۋاقىتتاردا وتكەنگە جاپپاي تاس لاقتىرۋ، قارالاۋعا بايلانىستى جاتسىنا توسىرقانا قاراي باستاعان سياقتى. وتكەنگە جاتسىنا قاراۋشىلىق ورىس جانە باسقا دا ۇلتتاردا دا بولعان. مۇنىڭ ءوزىن رەسپۋبليكانىڭ ەسكى باسشىلارىنىڭ تاراپىنان جاسالىنعان بەلگىلى دارەجەدەگى زياندى ءىس دەپ سانايمىن. حالىقتى جاۋىنگەرلىك اسىل قاسيەتتەرگە تاربيەلەيتىن داستۇرلەرىنەن قالاي ايىرۋعا بولادى؟ يگى داستۇرلەردى ءارحيۆتىڭ سورەلەرىنە قاتتاپ قويۋعا بولا ما ەكەن؟ بۇل پايدا كەلتىرەر مە ەدى؟ بۇل ءبىر ۇلتتىق ماسشتابتا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە حالىق سياقتى مەملەكەتتىك ماسشتابتا، الەمدىك ماسشتابتا دا وتە ۇلكەن زيان كەلتىرەدى. ەگەر بىزدەر قازاق حالقىنىڭ بارلىق جاقسى داستۇرلەرىن كەرەگى جوق دەپ قۋدالايتىن بولساق، اتا- بابالارىمىزدىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن بولساق، مۇنىڭ ءوزى پايدا بەرە قويار ما ەكەن؟ بۇدان وداققا دا ۇلكەن زيان كەلەدى. ويتكەنى كەز كەلگەن پاراساتتى ادام افريكادا، قىتايدا، نە كەز كەلگەن باسقا ەلدە بولماسىن، بىزدەردىڭ ناعىز ادام بولعانىمىزدى قالايدى ەمەس پە! ال ءبىز نە ىستەدىك دەسەڭىزشى، وتكەن تاريحىمىزدى بارىپ تۇرعان حايۋاندىقپەن جەرمەن- جەكسەن ەتە اياققا تاپتاپ، سودان كەيىن «وتكەنگە قارسى شىققان بۋنتارلار» دەگەن جالپى قورىتىندى جاساۋعا كەلىپ تىرەلدىك، ال كەيبىرەۋلەر بۇل يگى داستۇرلەردى قايتا دامىتا ءتۇسۋدىڭ ورنىنا، تۇككە تۇرعىسىز ماسەلەلەرمەن، ۇلتتىڭ ودان ءارى دامىپ جەتىلۋىنە زياندى نارسەلەرمەن اينالىستى. بارلىق وتكەن نارسەلەردى جاپپاي، اق- قاراسىنا كوز جەتكىزبەي قارالاۋ قانداي جاعدايدا بولسا دا ماقتاي قويارلىق قىلىق ەمەس، وتە تار ورىستىلىك، قاتىگەزدىك، ناداندىق، ءتىپتى بۇزاقىلىق ارەكەت. ول زياننان باسقا تۇك تە ەمەس. مەن وسىلاي دەپ جازۋعا نەگە ءماجبۇر بولدىم؟ ونىڭ سەبەبى مىنادا. قاتارىمىزدى تولىقتىرار جاڭا كۇش كەلىپ قوسىلىپ جاتادى، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنە قاراساق، بەت الپەتى بىزدىكى، ال كەۋدەسىنە ۇڭىلسەك، اياعى اسپاننان سالبىراپ تۇسكەندەي. بۇل قالاي دەپ ويلايسىڭ؟ وعان ورىسشا ايتساڭ ۇقپايدى، قازاقشا ايتساڭ دا تۇسىنبەيدى. ونىڭ بويىندا نە قازاققا، نە ورىسقا ءتان ەشنارسە جوق. بۇل جاعداي مەنىڭ زىعىردانىمدى قايناتتى، نەگە بۇلاي بولدى دەپ، مۇنىڭ سەبەبىن ىزدەۋگە ءماجبۇر بولدىم، سويتسەم بۇل سورلى بەيباق ءوزىنىڭ حالقىنىڭ يگى داستۇرلەرىنەن مۇلدەم بەيحابار ماقۇرىم ەكەن. ەگەر بۇل سانالى تۇردە ىستەلىنسە - وندا زيانكەستىك بولعانى، ال ەگەر سانالى تۇردە ىستەلىنبەسە - وندا حالقىمىزدىڭ يگى داستۇرلەرىن اياققا باسىپ تاپتاعاندىق - ناعىز اقىماقتىق ارەكەت بولعانى. ءداستۇر تاربيەنىڭ باستى قاينارلارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى ءارى ونىڭ وتە ۇلكەن ءمانى بار.
اسكەري تاربيەنىڭ نەگىزى - كومانديردىڭ امىرىنە مىندەتتى تۇردە باعىنۋشىلىقتى جەتە ءتۇسىنۋ، ۇعىنۋ، قىزمەت بابى تالاپ ەتەتىن اسكەري ومىرگە ءسوزسىز تۇردە تولىق مويىن ۇسىنۋشىلىققا قول جەتكىزۋ. ەگەر ەگجەي- تەگجەيلى ايتار بولساق، اسكەري تاربيەنىڭ باستى ماقساتى - جاۋىنگەردىڭ بويىندا اسكەري قىزمەتتىڭ، جاۋىنگەرلىك ءومىردىڭ قيىندىعى، مۇقتاجدىعى مەن اۋىرتپالىعىن جەڭە الاتىنداي قابىلەتتىلىككە تاربيەلەۋ، دەنەسىن، ونىڭ رۋحى مەن ەركىن قيىندىقتان تايسالمايتىنداي ەتىپ شىنىقتىرۋ. كومانديردىڭ امىرىنە مويىن ۇسىنۋ - بۇل دا اۋىر نارسە. اسكەري تاربيەنىڭ ءمانى قيىندىق پەن اۋىرتپالىقتى، مۇقتاجدىقتى جانە قورقىنىشتى جەڭە الارلىق قابىلەتتىلىككە باۋلۋ، تاربيەلەۋ، ال بۇل - تەك پاراساتتى ادامنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس. اسكەري تاربيەنىڭ ءادىسى - كوز جەتكىزۋ، ءماجبۇر ەتۋ جانە تالاپ ەتۋ. ال كەيبىرەۋلەردىڭ ساناسىن تاياق بيلەيدى. بەس ساۋساق بىردەي ەمەس، امال نە، كەيدە ءماجبۇر ەتۋگە دەيىن بارىپ قالاسىڭ - ءماجبۇر ەتۋ ءادىسى ءالى تالاي عاسىرلار قولدانىلار. مەن تاربيەلەۋدەگى باستى ءادىس دەپ كوز جەتكىزۋدى مويىندايمىن، ال ءماجبۇر ەتۋگە قوسالقى قۇرال رەتىندە قارايمىن. ءماجبۇر ەتكەننەن گورى ادامعا كوزىن جەتكىزگەن الدەقايدا ۇنامدى ەمەس پە؟ كوزى جەتكەن ادام ءوز مىندەتىن تەك سانالى تۇردە عانا ەمەس، سونداي- اق تۆورچەستۆولىقپەن دە ورىندايدى. ءماجبۇر ەتۋ كوز جەتكىزۋ ءادىسى رەتىندە پراكتيكادا، بىلايشا ايتقاندا تارتىپتىك قارۋ رەتىندە دە قولدانىلىپ وتىر.
شىعارما ادەبي KZ پورتالىنان الىندى، جالعاسى بار
