قۇلىن عۇمىر - اڭگىمە
بالا جىگىت ازداپ ايالداپ، اينالاسىنا كۇن سالا قاراپ، ءوزىنىڭ تۋىپ وسكەن اۋىلىنىڭ كورىنىسىنە سۇيسىنە كوز تاستادى. جاس ارۋداي كۇلىمدەپ كوزگە شاعىلىسا شىعىپ كەلە جاتقان التىن كۇن، بيىكتىگىنە تاكاپارلانعان اسقار- اسقار تاۋلار، گۇرىلدەپ اققان «ۇزىندارا» سۋىنىڭ داۋىسى، قۇستىڭ جۇمىرتقاسىنداي سامساعان اق ۇيلەر ءبارى كوز الدىندا تىزبەكتەلە قالدى. كەيبىر پىسىق كەلىنى بار ۇيلەردىڭ اق ءتۇتىنى سيىر سىلەكەيىندەي سىزدىقتاپ، تۇنىق اسپاندى بەتكە الا شۇباتىلادى. تازا اۋا، تاڭعى شىق كوڭىلدى بوز بالا ەندى ءوز ۇيىنە كوز سالدى. اتادان بالاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان تورقالى توي، توپىراقتى ءولىم اتقارعان قاراشاڭىراق - اتاسىنىڭ ۇيىندەگى ءاليا جەڭگەسى دە تۇڭلىكتى اشقان ەكەن. «سىرقاتىم مەڭدەپ ءجۇر، مەن دە ۇلكەن نەمەرەمنىڭ قىزىعىن كورگىم كەلەدى» - دەپ، اتاسى ءوز قولىمەن وسى جازدا ۇيلەندىرىپ، وتاۋ كوتەرىپ بەرگەن قوسبۇركىت اعاسىنىڭ وتاۋىنان تۇرا قويعان ەشكىم جوق سەكىلدى.
بيىل ونىنشى سىنىپتى بىتىرگەن بالا جىگىتتىڭ كوز الدىنا، باسىنداعى اقجاۋلىعى مەن وتكەن ءومىرىنىڭ ايعاعى ىسپەتتەس اجەسىنىڭ ءاجىم تورلاعان، مەيىرىمگە تولى بەينەسى كەلدى. كىشكەنتايىنان اجەسىنىڭ تاربيەسىندە وسكەن بوز بالا، اكە- شەشەسىندەي ەمەس اجەسىنە بۇيرەگى بۇرىپ، اركەز سول كىسىنى ىزدەپ تۇراتىن ەدى. ماي تۇزداردا ءبىر قاسىق سارى مايدى نەمەرەسىنىڭ الاقانىنا سالىپ بەرىپ، ونىڭ ءتينامداي مايدى ەكى الاقانىنا كەزەك- كەزەك اۋىستىرا اعىزىپ، قىزىقتاي جالاعانىنا سۇيسىنەتىن. بولماسا، ورەگە قۇرت جايار دا قىلداي نازىك جىپپەن بولگەن قۇرتتان قالعان ۇنتاقتاردان نەشە ءتۇرلى پىشىندە تەز كەبەتىندەي ۇساق قۇرتتار جاساپ بەرەتىن اجەسىنىڭ ومىردەن وتكەنىنە دە ءۇش جىل بولىپتى. ءبىر ءسات اجەسى ەسىنە ءتۇسىپ كوزىنىڭ جاسىن ءبىر ءمولت ەتكىزىپ، سىعىپ الدى دا اتىنا تامان بەتتەدى.
الگىندەگى تاڭعى تىنىشتىق ءسال بۇزىلايىن دەگەندەي: ورگەن مال، موڭىرەگەن سيىر، سيىر ساۋۋعا بەتتەگەن اۋىل ايەلدەرىنىڭ شەلەكتەرىنىڭ دىبىسى تاعى سول سياقتى قايناعان كۇنمەن بىرگە قايناعان اۋىل تىرشىلىگى دە ويانعانداي. سارسەن ارقانداۋلى تۇرعان جەرىنەن قازىعىن سۋىرىپ، اتتى بوساتىپ الدى دا، جايلاق ءمىنىپ كەلىپ، ءۇي ارتىنداعى ماما اعاشقا بايلاي سالدى. كۇن دە كوكجيەكتەن قۇرىق بويى كوتەرىلىپ قالعان ەكەن. بۇگىنگى قوي كەزەگىنە ءوزى باراتىن بولعان سوڭ، ورىسكە بەتتەگەن وتاردىڭ سوڭىنان ءبىر قارادى دا، كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىندە سىلدىراپ اعىپ جاتقان بۇلاقتىڭ سالقىن سۋىنا بەتى- قولىن جۋىپ، ءبىر راحاتتانىپ الدى دا ۇيگە باس سۇقتى. اۋىلدىڭ ۇلكەن اقساقالى بولعان سوڭ، ەلدىڭ ءبارى «اتايىڭ» اتاپ كەتكەن اتاسى تاعاي اقساقال تاڭعى اسىن ىشۋگە ەندى وتىرعان ەكەن. داستارقان باسىندا نەمەرەسىنە اقىل- كەڭەس، قىزىقتى دا عيبراتتى اڭگىمەلەر كوپ ايتاتىن كونە كوز قارتتىڭ نەمەرەسىنە بۇگىنگى ايتارى باسقا ەكەن.
سارسەن وڭ تىزەسىن باسا كەلىپ وتىرعان سوڭ اتاسى:
- ەە، بالام، شوپشىلەر كەتىپ، قۇلىن جىبەرگەلى دە ءبىراز كۇن بولىپتى، الگى قۇلا بيەڭنىڭ دە قۇلىندايتىن ۋاقىتى بولعان شىعار بۇگىن سول جىلقىعا بارىپ قايتساڭ قالاي؟ - دەدى جىلدا كەنجەلەپ قۇلىنداپ، قۇلىنىن ءولتىرىپ قوياتىن قۇلا بيەنى ەسىنە الىپ. سارسەن دۇنيەگە كەلگەندە قازاقى سالت بويىنشا جالعاسبەك اعاسىنىڭ جاس سابيگە اتاعان قۇلا قۇلىن بۇگىن دە تۇقىمى قۇرىماي ءالى جالعاسىپ كەلە جاتىر. قۇلا بيە سولاردىڭ ءبىرى.
- اتا، مەن جىلقىعا كەتسەم، قويعا كىم بارادى؟ ، - دەدى سارسەن.
- بۇگىنگە امالداپ ءاليا جەڭگەڭ جۋاس اتتاردىڭ بىرىنە ءمىنىپ، قايىرىپ كەلەر، شىراعىم.
بالا سارسەننىڭ قۋانىشىندا شەك جوق، اتاسىنا «ارينە» دەگەن ءسوزدى نەشە قايتالاپ ايتىپ جىبەردى. اۋىلداعى بارلىق ەر ازاماتتار، ءشوپ جيناپ، شومەلە سالۋعا جارايتىن بالالار تۇگەلىمەن شوپكە كەتكەن. اۋىلدا تەك قۋاتى قايتقان قارت اتا- اجەلەر، ۇساق بالالار مەن ايەلدەر جانە قويعا يە بولىپ قالعان وسى سارسەن سياقتى ەكى- ءبىر بالا جىگىتتەر عانا بار.
اتاسىنان قالاي بارۋ، قالاي ءجۇرۋ كەرەك ەكەنىن سۇراپ العان زەرەك نەمەرەسى اتاعاشتا بايلاۋلى تۇرعان جۇنتتاي «بوزتوبەل» اتتى ەرتتەپ ءمىندى دە، جىلقىنى ايداپ كەلۋگە جولعا شىقتى. قويدان باسقا جانقينار ءمىنىس كورمەي، ابدەن ەرىگىپ العان ارعىماعىن بالا جىگىت ءبىر جىبەرىپ، ءبىر تارتىپ كەلە جاتقان بويدا قورىم تاستاردىڭ الاڭقىسىندا تۇرعان ءبىر قۇلا، ءبىر باران جىلقىنى كوزى شالىپ قالدى. جاقىنداپ كەلسە ءوزىنىڭ قۇلا بيەسى مەن ءبىر تورى جىلقى ۇيىردەن ءبولىنىپ قالىپتى. ءوزى ويعا الىپ كەلە جاتقان قۇلا بيەنى بىردەن تانىدى. جايشىلىقتا ادام كورسە قاشاتىن قۇلا بيە سۇرى قورىم تاستارعا ورلەي جونەلدى. سوندا عانا جانىندا شالعىنعا كومىلە ۇيىقتاپ جاتقان قۇلا قۇلىن اتىپ تۇرىپ، ەنەسىنىڭ ارتىنان قۇلدىراڭداي جونەلدى.
سارسەن مىنا قويتاستاردىڭ اراسىمەن اتىنىڭ جۇرە الماسىن ءبىلىپ، تومەنگە بايلادى دا ءوزى جىلقىنىڭ الدىنان وراپ شىقتى. ەنەسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلا شاپقىلاعان، كىشكەنتايلىعى بولماسا ەنەسىنەن اينىمايتىن، اجەسى ايتپاقشى: «ءدال اۋزىنان ءتۇسىپ قالعانداي» قۇلا قۇلىن بەينەسى بالا جىگىتكە جاس سابيدەي كىناسىز، سونداي ءبىر سۇيكىمدى كورىندى.
بۇل ءۇش ساياقتىڭ مىنا تۇرىستارىنا باعدارلاي قاراعان سارسەن ەكى جاعدايدى انىق بايقادى. ءارى جىلقى مالىنىڭ مۇنشا اقىلدىلىعىنا تاڭقالدى: جىلدا ءدال وسى كەزدە جەلىندەپ ءجۇرىپ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز قۇلىنسىز قالاتىن قۇلا بيەنىڭ سىرى بۇگىن اشىلعانداي. ىشىنەن شىققان قۇلىنىن جان بىتكەننەن قىزعانىپ، قياناتشىلدىقپەن قورىم تاستارعا سالىپ ولتىرەتىن مەيىرىمسىز قۇلا بيەسىنە رەنجي قارادى. الايدا مىنا ءبىر وقيعا ونىڭ ويىنا قۋانىش ۇيالاتتى. ول - مىنەر جاق مويىنىندا الاقانداي قالى بولعان سوڭ، «قالدى تورى» اتالىپ كەتكەن جالعاسبەك اعاسىنىڭ ەسىك پەن توردەي تورى اتى ەدى. اتاسىنان ەستۋىنە قاراعاندا وسى - «قالدى تورى» ات مال دا بولسا، قۇلا بيەمەن ەنەسى جاعىنان تۋىسادى ەكەن. سول «قالدى تورى» جاس تۋعان قۇلىنداردى وزگە جىلقىدان قىزعانىپ، شايناپ تاستايتىن قاتىگەز قوڭىر ايعىردان قۇلا بيەنى قۇلىنىمەن بولەك قايىرىپ، قورعاپ جۇرگەن ءتۇرى ەكەن. سارسەن «قالدى تورى» اتقا ريزا بولدى. قازىرگى ۋاقىتتا تۋىسقانىن تانىماي كەتكەن ادامدارمەن سالىستىرىپ قاراعاندا، بۇل تۇلپاردىكى حايۋان دا بولسا كوزسىز ەرلىك ەدى.
ءۇش جىلقىنى سارسەن سوندا قالدىرىپ، ايعىر ءۇيىرى تۇرعان «اقبۇلاققا» تارتتى.
بۇل جەردىڭ تابيعاتىن سوزبەن سيپاتتاي المايسىز، ەكى تاۋدىڭ ورتاسىندا ەركەلەي اعىپ جاتقان - «اقبۇلاق» ، جاتقان قۇلىن كورىنبەس بالاۋسا، سونى شوپتەردىڭ جۇپار ءيسى، ءۇيىر- ۇيىرىمەن توپتاسىپ كۇن شۋاقتاپ تۇرعان اۋىل جىلقىلارى ءبىرىنىڭ اجارىن، ءبىرى اشا تۇسكەندەي. جازداي جەلىدە تۇرعان جىلقىلار سىرگەجياردان كەيىن- اق ساقا، كارى بيەلەر باستاپ وسىندا كەلەتىن.
سارسەن جىلقىسىن قايتا- قايتا ساناپ ەدى جۋان تورى بيەنىڭ ءبىرى جوق بولىپ شىقتى. اينالاسىن بولجاپ قاراسا اناداي جەردە ءبىرى قوناقتاپ وتىرعان، ءبىرى نەشە ءتۇرلى دىبىس شىعارا ۇشىپ جۇرگەن قاراقۇس، تازقارا، كەزقۇيرىق سياقتى قۇستاردى كورىپ، جۇرەگى ءبىر جاماندىقتى سەزە جاقىندادى. استىنداعى بوزتوبەل دە الدەنەنى سەزگەندەي تىپىرشي ۇركۋدە. تورى بيە مىنا ولەكشىندەرگە جەم بولعان ەكەن. شاماسى قاسقىر جارىپ كەتەنگە ۇقسايدى. ىشەك- قارىنى اقتارىلعان، تەك ءبىر عانا تانىلار بەلگى ءوز اۋىل جىلقىلارىنا باساتىن بالعا «ت» تاڭباسى بار مىنەر جاق ارتقى سانى عانا قالىپتى.
جاس جىگىت ءۇيىرلى جىلقىسىن ايداپ جولداعى ءۇش تۇياققا قوسقانى سول- اق ەدى قىرشاڭقى قوڭىر ايعىر قۇلا بيەنى جىلقىعا قوسىپ الدى دا، قالدىتورىنى ۇيىردەن قۋىپ شىقتى. مال دا بولسا، قالدىتورى ەش قارسىلىق بىلدىرمەي، تەك «ەندى ساعان امانات» دەگەن سىڭاي تانىتىپ، بويداق جىلقىلارعا قوسىلدى. سارسەن جىلقىسىن اياڭداتا ايداپ اۋىلىنا كەلسە، اتاسى ءبىر- ەكى ۇساق نەمەرەلەرىن ەرتىپ، ءوزى اعاشتان ويىپ جاساعان ەكى ناۋاعا اشى سالىپ ءجۇر ەكەن.
قىراعى قارت جىلقىعا كوز تاستاپ، ءبىر جىلقى جوعىن اڭعارا قويدى. سۇراۋلى جۇزبەن نەمەرەسىنە كوز تاستاعاندا سارسەن بۇگىنگى كورگەن- بىلگەنىن تۇگەل باياندادى.
سوندا اتاسى:
- ە، بالام، ەسىڭدە بولسىن! ءبىر قۇلىن تۋىپ، ءبىر بيە ولگەنى سياقتى ادام بالاسىنىڭ دا ءبىرى كۇلىپ كەلىپ، ءبىرى كۇڭىرەنىپ ومىردەن ءوتىپ جاتادى» - دەپ، ءسوزىنىڭ سوڭىن ءسال باياۋلاتا دىرىلدەتىپ جەتكىزدى. نەمەرەسى سوندا عانا، اتاسىن تاماعىنان ۇستاعان اۋرۋدىڭ مەڭدەتىپ، جۇدەتىپ جۇرگەنىن اڭعاردى. ارعى شەتتە كوڭىلدى كىناسىز ءسابي بالالار قۇلا قۇلىندى تاماشالاي قىزىقتاپ «مەنىكى، مەنىكى» دەسىپ كۇلىسىپ، شۋىلداسىپ ءجۇر.
جەلىمدەي جابىسقان سوزىلمالى اۋرۋى ايىقپاي، وسى جىلدىڭ قىسىندا اتاسى ومىردەن ءوتتى. ساعىمداي قۇبىلا، سابىنداي بۇزىلا سارسەننىڭ ءومىرى دە، ەنەسىنىڭ ارتىنان ەرە شاپقان قۇلىنداي زىمىراپ ءوتىپ جاتتى. قۇلىن ۇلكەيىپ تاي بولاتىنى سياقتى، بوزبالا دا ەرجەتىپ، قالاعا وقۋعا ءتۇستى. جىلۋى جوق، سۇلۋى كوپ تاس قالادان تۇڭىلگەن ازامات جازعى دەمالىسىندا تۋىپ وسكەن، كىندىك كەسكەن تۋعان جەرىنە قىسىر قۇشتارلىق ەمەس، شىنايى ساعىنىش سەزىممەن كەلدى. اۋىل باياعى قاز- قالپىندا - كيىز ۇيلەر، جەلىدە قۇلىندار، بارلىعى دا جاس جىگىتتىڭ كوز الدىنا اتاسىنىڭ قاسىندا جۇرگەن قۇلىن عۇمىر بەينەسىندە ەلەستەدى.
ەكىنتى ساۋىن ۋاقىتى بيەلەردى ساۋعىزۋعا سارسەن ءوزى جەلى باسىنا كەلدى. بيەلەردى كەزەگىمەن ساۋعىزىپ، سوڭعىسىنا كەلگەندە، كەشە كوز الدىندا تۋعان قۇلا قۇلىننىڭ بۇگىن دە ءوزى انا بولىپ تۇرعانىنا كۋا بولدى. سوندا عانا سارسەن ءوزىنىڭ بالعىن بالالىق شاعىنىڭ قالاي تەز، قالاي ءتاتتى ءوتىپ كەتكەنىن ءبىر ءسات ەسىنە الىپ، «ە، قايتا ايلانا شاپقىلاپ كەلەرمىسىڭ قايران قۇلىن عۇمىر، قۇلىن عۇمىر؟ » دەپ ويلادى...
اۋعانباي ساناق ۇلى، ە ۇ ۋ- نىڭ 2-كۋرس ستۋدەنتى
argymaq.kz
