قانمەن جازىلعان كىتاپ. ار-ۇيات - ادامدى كەز كەلگەن وپاسىزدىقتان ساقتايدى
قازاقپارات حالىقارالىق اگەنتتىگى بۇدان بۇرىن باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» رومانىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنعان بولاتىن. شىعارما وقىرماندار تاراپىنان جوعارى سۇرانىسقا يە بولدى. ءبىز الداعى ۋاقىتتا باتىردىڭ «قانمەن جازىلعان كىتابىن» سىزدەرمەن بىرگە وقۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
وتتى جىلداردا قان كەشە ءجۇرىپ، قان-تەرىن سارقىپ، بولاشاققا امانات رەتىندە قالدىرعان جازۋشىنىڭ بۇل ەڭبەگى جاستاردى پاتريوتيزمگە، ەرلىك-جىگەرگە، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەيتىن ونەگەلى ءومىر مەكتەبى بولارى انىق.
***
كومانديردىڭ پارىزى - سولداتتاردىڭ قانداي دا ءبىر بولماسىن ءىس-ارەكەتتەرىن نازارعا الماي، ەسكەرۋسىز قالدىرماۋ. ەگەر سولدات جاقسى ىسىمەن كوزگە تۇسسە - ول ماداقتالۋعا ءتيىس. كوماندير سولداتتىڭ ەرلىگىن، باتىلدىعىن باعالاۋعا ءتيىس جانە الداعى ۋاقىتتا ۇكىمەتتىك اكتىنى - كوزگە تۇسكەندەردى ناگرادتاۋعا دوكۋمەنتتەردى دايارلاۋعا بارلىق شارالاردى قابىلداۋعا مىندەتتى.
مەن دورەكىلەۋ تىلمەن، ءبىراق ءوزىم كورگەن وقيعالاردىڭ ايعاقتارىن كەيىنگە سولداتشا ءادىل قالدىرۋدى پارىزىم دەپ ءبىلدىم، بۇل دۇنيەلەردى بولاشاقتا كوركەم تۋىندىلار جازۋعا جانە باسقا شىعارمالار جاساۋعا ماتەريال رەتىندە قولدانۋعا بولادى. سوندىقتان مەن جازۋشىلار ءۇشىن جانە جازۋشى رەتىندە جازىپ جۇرگەن جوقپىن، مەن ءبىزدىڭ بىرنەشە مىڭ ەرجۇرەك جاۋىنگەرلەردىڭ باسشىسى، وفيتسەر رەتىندە سولداتتىق ار-ۇياتىم قالاي ءامىر ەتسە، سولاي جازدىم.
بۇگىنگى اڭگىمەمىزدىڭ ماقساتى دا سول - ءىز قالدىرۋ. مەنىڭ ايتقاندارىمنىڭ ىشىنەن بىرەۋلەرگە ءبىر جەرى، ەكىنشىلەرىنە ەكىنشى جەرى ۇناۋى مۇمكىن، سوندىقتان مەن تىڭداۋشىلاردىڭ ىڭعايىنا قاراي بەيىمدەلگىم كەلمەيدى. ەگەر بۇل جەردە ايتقاندارىمنىڭ ءبىر پروتسەنتى بولسا دا ءبىزدىڭ ءىسىمىز ءۇشىن پايداعا اسسا - مەن ءدان رازىمىن.
جاقىندا ءسابيت مۇقانوۆ ءبىزدىڭ قازاق جازۋشىلارىنىڭ تۆورچەستۆولىق باعىت-باعدارى تۋرالى مەنى حاباردار ەتە وتىرىپ، مۇحتار تاريحي تاقىرىپتى، عابيت قازىرگى تىل تاقىرىبىن، ال ءسابيتتىڭ ءوزى بولسا قازىرگى زامانعى سوعىس تاقىرىبىنا قالام تارتىپ جۇرگەنىن ايتىپ ەدى.
ولار كەلىسىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ ءۇش الىبى تاقىرىپتى ءوزارا وسىلايشا ءبولىسىپ الىپتى. بۇنىمىز تاقىرىپقا مونوپوليا جاساۋ بولماق. مەن مۇنىمەن كەلىسە المايمىن. سوندىقتان دا بۇل قولجازبانىڭ بارلىعى عىلىم اكادەمياسىنىڭ يگىلىگى بولىپ تابىلادى دەپ ادەيى ارناپ، حات جازدىم.
سوعىس تۋرالى قازىر كۇردەلى ەڭبەك جازا قويۋ مۇمكىن ەمەس. ءىرى ەڭبەكتەر سوعىستان كەيىن جازىلادى. ءتىپتى تاۋ قوپارار الىپ كۇشى بار بولعان كۇننىڭ وزىندە دە، ءسابيت مۇقانوۆ بۇكىل سوعىس وقيعالارىنىڭ دامۋىن جالعىز ءوزى بەل شەشە كىرىسسە دە كوتەرە الماس.
سوندىقتان دا سوعىس تاقىرىبىن ەشقانداي دا جالعىز ءوزىم يگەرەم دەۋشىلىك (مونوپوليا) بولماسىن - بۇل تاقىرىپتى جازىپ، ەڭبەك ەتكىسى كەلۋشىلەر مەن قابىلەتتى ادامداردىڭ ءبارى جۇمىلا ەڭبەك ەتسىن، سوعىس تاقىرىبىن تەك ءبىر عانا مەنمەن ءارى قىزعانشاق مونوپوليست-جازۋشىنىڭ عانا يگىلىگىنە اينالدىرماۋ كەرەك.
مەن بۇگىن سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزدى مىنا ءىلۋلى تۇرعان كارتاعا اۋدارعىم كەلمەيدى. ديۆيزيانىڭ جاۋىنگەرلىك قيمىلدارىن بايانداپ بەرۋگە كىرىسپەس بۇرىن الدىمەن قولجازبالارىمنىڭ مازمۇنىنا قىسقاشا توقتالىپ، ءوزىم جۇمىس ىستەۋگە تالپىنىس جاساعان ءبىرسىپىرا ءپرينتسيپتى ماسەلەلەردى بايانداي كەتكىم كەلەدى.
سوندىقتان دا بۇگىن ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز - ەشبىر سوعىس كورىنىستەرىنسىز، ادامداردىڭ اتى-جوندەرى ەسكە الىنباي، تەك تازا تەوريالىق-پراكتيكالىق سيپاتتا وتەدى. سوعىس ادامزات ءۇشىن جاڭالىق ەمەس، مەن سوعىس قيمىلدارى، ۇرىس تۋرالى سويلەگەن كەزىمدە، امەريكانى اشقالى وتىرماعانىمدى ايتپاقپىن، تەك وزىمشە سىزدەرگە كورگەندەرىم مەن باستام كەشكەن وقيعالاردى جيناقتاپ جەتكىزگىم كەلدى.
ۇرىس دەگەنىمىز نە؟ بىزدەر، اسكەري ادامداردىڭ وزدەرى، «ۇرىس» دەگەن سوزگە ءارتۇرلى انىقتاما بەرەمىز، ءتىپتى قىزىل ارميانىڭ ۋستاۆىندا ۇرىستىڭ التى ءتۇرلى انىقتاماسى بەرىلگەن، ويتكەنى ۋاقىت وتە كەلە ءبارى دە وزگەرەدى عوي. دەگەنمەن مەن ءوزىمنىڭ كوزقاراسىمدى بايانداعىم كەلەدى، ءبىراق كوزقاراسىمنىڭ اقتىق پىكىر ەمەس ەكەنىن ەسكەرتەمىن.
ۇرىس دەگەنىمىز - بۇل دۇشپانعا ۇيىمداسقان تۇردە اسەر ەتۋ (ويتكەنى ادامعا، توپقا، دۇشپانعا اسەر ەتۋ ءارتۇرلى: اقىلمەن، پسيحيكامەن، تەحنيكامەن، قارۋ-جاراق كۇشىمەن). ءبىراق تا ەڭ الدىمەن اقىلمەن ىقپال ەتە ءبىلۋ قاجەت، باسقا سوزبەن ايتقاندا، ۇرىس دەگەنىمىز - اقىل مەن اقىلدىڭ شايقاسى بولماق.
سونىمەن، ۇرىس دەگەنىمىز - ۇيىمداسقان تۇردە دۇشپانعا ىقپال ەتۋ (اقىلمەن، اتىس قۇرالدارىمەن، پسيحيكامەن)، ال اتىسپەن ىقپال ەتۋىمىزدىڭ ءوزى - اقىلمەن ىقپال ەتۋدىڭ جەمىسى ءارى پسيحولوگيالىق جانە فيزيكالىق ىقپال ەتۋ قۇرالى رەتىندە كورىنەدى. قازىرگى زامانعى ۇرىس ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدە تاكتيكالىق ۇعىم، ويتكەنى، سوعىسىپ جاتقان ەكى جاق تا تەحنيكامەن ابدەن باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانادى - بۇل ەكى جاق قىرعىن اتىسقا كىرەدى دەگەن ءسوز.
ۋستاۆ تالاپتارىنىڭ (جيناقتالعان تاجىريبە) پرينتسيپتەرىنە نەگىزدەلگەن اتىس قۇرالدارىن ۇيىمداسقان تۇردە قولدانۋ اتىس جۇيەسى دەپ ايتىلادى. اسكەردىڭ جاۋىنگەرلىك ءتارتىبى وسى اتىس جۇيەسىنە سۇيەنەدى، ويتكەنى قازىرگى زامانعى ۇرىس پەن قورعانىستا جانە شابۋىل جاساۋدا اسكەرلەردىڭ مانيەۆرىمەن ۇيلەستىرىلگەن اتىس شەشەدى.
دۇشپاننىڭ ادام كۇشى مەن تەحنيكاسىنا كىم كوبىرەك اتىسپەن اسەر ەتسە، اتىس ينيتسياتيۆاسىن كىم قولىنا الا بىلسە، يكەمدى، اتىستى باسقارا بىلۋدە باسىمدىلىق كورسەتسە، تراەكتوريانى قاجەتتى باعىتقا قاجەتتى ساتتە كىم شوعىرلاندىرا السا، سول جەڭەدى.
ولاي بولسا، ۇرىستى باسقارا ءبىلۋ دەگەنىمىز - دەمەك، اتىستى باسقارۋ، تراەكتوريالارمەن، ەپتىلىكپەن مانيەۆر جاساۋ، دۇشپاننىڭ توبەسىنەن باس كوتەرتپەي اتىپ، ونى جەرگە، وكوپتارىنىڭ، ورلارىنىڭ تۇبىنە تىعىپ جىبەرۋ، بەتىن قاراتپاۋ جانە اتىس ۇيالارى امبرازۋرالارىن قيراتۋ، ءسويتىپ جاۋدىڭ كۇشىن اياۋسىز جويۋ، ءوز كۇشىڭدى ساقتاۋ دەگەن ءسوز.
جاياۋ اسكەردىڭ جولىن اتىس، اتىس جانە اتىسپەن عانا اشىپ، ونى تەك اتىسپەن، اتىسپەن عانا ساقتاي الاسىڭ، تەك اڭقاۋ نادان مەن ۇستىنە اسكەري فورما كيگەن داراقى ادام عانا جاياۋ اسكەردىڭ كەۋدەسىمەن اسكەري تىلدە اتىس قالقانى دەپ اتالاتىن - دۇشپاننىڭ قورعانىسىنىڭ الدىڭعى جاعىنداعى ءولىم الاڭىن جارىپ وتۋگە ۇمتىلادى (وكىنىشكە وراي، مۇنداي داراقىلار - ۇرانشىل، ناقۇرىستار از ەمەس). تەك ۇرىستا عانا ادامنىڭ بارلىق قاسيەتى سىنعا تۇسەدى.
ەگەر دە بەيبىت ۋاقىتتا ادامنىڭ كەيبىر ەرەكشەلىكتەرى بايقالىنباسا، وندا ول ۇرىس ۇستىندە اشىلادى. ۇرىس پسيحولوگياسى سان قىرلى. جەكە جانە قوعامدىق ومىردە ادام قاسيەتتەرىنە سوعىس اسەر ەتپەي قويمايدى. ۇرىستا زارەڭنىڭ ءزار تۇبىنە كەتكەنىن جاسىرا المايسىڭ. ۇرىس جالعان باتىرلىقتىڭ بەتپەردەسىن سىپىرىپ تاستايدى. جالعان نارسە وقتىڭ استىندا شىداس بەرمەيدى. ەرلىك ۇرىستا مۇلدەم كورىنبەيدى نەمەسە بارىنشا تولىق تۇردە كورىنەدى.
سىزدەردىڭ كوپشىلىگىڭىز «ارپالىستىڭ» ءبىرىنشى پوۆەسىن وقىدىڭىزدار. مەن موسكۆادا بولعان كەزىمدە، جازۋشىلارمەن، جۋرناليستەرمەن اڭگىمەلەستىم، اسكەري فورما كيگەن بۇل قاراپايىم ادامدار سوعىس تۋرالى وتە ناشار بىلەتىن بولىپ شىقتى. ءبىرىنشى پوۆەستە مەنىڭ سولداتتارىم ۇرىسقا ءولۋ ءۇشىن ەمەس، ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن بارادى، بۇل قالاي بولۋى مۇمكىن، مۇندا اينالانىڭ بارىندە وق، سناريادتار، جارىقشاقتار قارشا تۇتەپ تۇرعان كەزدە، ول جەردە ءتىرى قالۋعا بولا ما؟ - دەدى ولار ماعان.
مەن سولداتقا ءتىرى قالۋ ءۇشىن بارادى دەپ ءتۇسىندىرۋ كەرەك دەگەن سەنىمدەمىن، ءبىراق ۇعىندىرۋدىڭ ءوزىن ابدەن نەگىزدەپ الۋ قاجەت. كوپشىلىگىندە سوعىس دەگەنىمىز قاپتاعان تەحنيكا مەن قىرىپ-جوياتىن قارۋ - بۇل كادىمگى ەت تۋراعىشتىڭ ءوزى، وعان تاپ بولدى ەكەنسىڭ، قايتىپ ورالمايسىڭ دەيتىن پىكىر بار. بۇل ماسەلەگە قاتىستى مەنىڭ قويىن داپتەرىمدە سوعىس ەت تۋراعىش ماشينا ەمەس، ويتكەنى قىرىپ-جوياتىن قارۋ ەكى جاقتا دا بىردەي دەپ جازىلعان.
قىرىپ-جويۋ مولشەرى مەن قىرىپ-جويۋعا قابىلەتتىلىك سولداتتار مەن وفيتسەرلەردىڭ ۇرىس جۇرگىزۋ ونەرىنە بايلانىستى. سوعىس ونەرىن مەڭگەرگەن ۇرىس جۇرگىزە الاتىندار ءۇشىن سوعىس بەلگىلى ءبىر دارەجەدە شەتىنەن قىرىپ-جويعىشتىق سيپاتىنان ايىرىلادى. ۇرىس ونەرىنىڭ نەگىزى - دۇشپانعا وقپەن اسەر ەتۋ، ونىڭ ادام كۇشىن قىرىپ-جويۋ، ءوز كۇشىڭدى امان ساقتاۋ.
ۇرىس جۇرگىزۋ ونەرىنىڭ ءمانى دە وسىعان بايلانىستى. ۇرىس يدەالى - بۇل ۇرىستا شىعىنسىز جەڭىپ شىعۋ، ال ۇرىس ونەرى - ۇرىستا بارىنشا از شىعىنمەن جەڭىپ شىعۋ. ۇرىستا كەزدەيسوقتىق كوپ ۇشىراسادى دەسەدى. ۇرىستا كەزدەيسوقتىق جوق، دۇشپان ءۇشىن كۇتپەگەن جاعداي بار. جەڭىس نەمەسە جەڭىلىس - سەبەپتىلىكتى جانە زاڭدىلىقتى نارسە.
كەزدەيسوقتىقتىڭ تاساسىندا وفيتسەر مەن سولداتتىڭ بارلىق سالدىر- سالاقتىعى بۇركەمەلەنەدى، سوندىقتان دا كەزدەيسوقتىق دەگەن ۇعىم وفيتسەرلەر مەن سولداتتاردىڭ ىقىلاسسىز ءارى ويلانىپ جاسالماعان قىزمەت ارەكەتىن اقتاي المايدى. ال بۇل اقتالۋ كوپشىلىگىنىڭ كوكەيىندە تۇرعانىن ويلاپ كورىڭدەرشى. مەن نەلىكتەن بۇلاي جازدىم؟
سەبەبى كوپشىلىك ءوز قاتەلىگىن كەزدەيسوقتىقتان دەپ اقتالۋدى ىزدەيدى. جوق، سوعىس وفيتسەرلەر مەن سولداتتاردىڭ جاۋاپسىز ءىس-ارەكەتتەرىنە اقتاۋ بولا المايدى. ارينە، مۇنىڭ اسكەري ەمەس ادامدارعا دا قاتىسى بار. مىنانداي ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىن، بىردە مەن، سوعىسقا دەيىن، قيىر شىعىستان كەلە جاتتىم. حالىقارالىق ۆاگوننىڭ قىزمەتشىسى كىشىپەيىل، يناباتتى جان بولاتىن، قازىر ەداۋىر ۋاقىت وتكەننەن كەيىن قايتا كەلە جاتىپ، كوبىنەسە دورەكىلىك قىلىقتارىن قۇلاعىم شالىپ قالدى.
ويتكەنى ۆاگون - سول باياعى ۆاگون، باياعى ءتورت دوڭعالاعى دا سول كۇيدە. ءبارى «سوعىس» دەگەن سوزبەن ءوزىنىڭ سالاقتىعىن اقتاعىسى كەلەدى. ءبىز ءتىپتى ۇرىستا سولداتتار مەن وفيتسەرلەردىڭ اراسىنان «سوعىس بارىنە ىقپال جاسادى» دەگەندى ەستىپ قالامىز.
دۇرىس، ءبىراق بۇل كوپتەگەن ادام بۇركەمەلەيتىن سالاقتىق ابسوليۋتتى ماعىنادا ورىن الۋعا، انارحياعا باستاۋعا ءتيىس دەگەندى بىلدىرمەسە كەرەك. جاۋىنگەرلەر بىلاي دەيدى: «ويتكەنى بىزدەر پارادقا ەمەس، سوعىسقا بارا جاتىرمىز». سوندا پاراد دەگەنىمىز نە؟.. بۇل - قارۋلى كۇشتى بايقاپ كورۋ.
پاراد پەن سوعىستىڭ ايىرماسى قانداي؟ ناعىز پاراد - جاۋىنگەرلىك كۇشتى جان-جاقتى بارىنشا بايقاپ كورۋ، جاۋىنگەرلىك كۇش ءۇشىن ەڭ قاتال سىن سوعىس بولىپ تابىلادى. ءاربىر ادامنىڭ تاعدىرى، حالىقتاردىڭ تاعدىرى، بارىنەن دە گورى ەلدىڭ تاعدىرى شەشىلەتىن، مىنە، ناعىز وسى پارادتا بۇرىنعىدان دا الدەقايدا قاتال، جىپ-جيناقى، لايىقتى، ناعىز جاۋىنگەرلىك ونەگە كورسەتەرلىكتەي بولۋ كەرەك.
ۇرىس قاۋىپتى ەمەس، ويتكەنى ادام اداممەن شايقاسادى. ەگەر دە ادام الدەبىر جاراتىلىسى بولەك اجداھامەن نەمەسە اڭمەن ايقاسسا، بۇل باسقا ماسەلە، الايدا ادام اداممەنەن شايقاسقان كەزدە، ولاردىڭ قولدارىنداعى ىقپال ەتەتىن قارۋى بىردەي، ۇرىس بۇل ءسوزدىڭ ءابسوليۋتتى ماعىناسىندا قورقىنىشتى ەمەس. مەن سۋجۇرەك بولعاندارمەن تالاسقىم كەلمەيدى، ويتكەنى قورىققانعا قوس كورىنەدى.
ۇرىستا، سوعىستا ادامعا ءتان بارلىق جوعارى جانە تومەنگى قاسيەتتەردىڭ ءوزى بارىنشا اشىلىپ كورىنەدى. بۇل سەزىمدەردى ەكى توپقا بولۋگە بولادى: جوعارعى سەزىمدەر: پارىز، ەرجۇرەكتىلىك، ادامگەرشىلىك، ەرلىك، باتىرلىق، قاھارماندىق، جانە ت. ب. تومەنگى سەزىمدەر: وپاسىزدىق، ۇرەي، ۇجدانسىزدىق، قورقىنىش، شوشۋ، جانە ت. ب. پاراسات، ينستينكت، ينتۋيتسيا - ادام بويىنداعى بەينە ءبىر كوماندالىق ينستانتسيالار سياقتى.
ۇرىس كەزىندە ادامنىڭ سانا-سەزىمىندەگى كەيبىر ماسەلەلەردىڭ توڭىرەگىنە سوڭعى كەزدە كوڭىل اۋدارىلا باستادى. بۇل ماسەلەلەر جونىندەگى پىكىرتالاستار وكوپ پەن بلينداجداردا، سونداي-اق ءۇي ىشىندە داستارقان باسىنداعى اڭگىمەدە دە، رەداكسيالار مەن جازۋشىلاردىڭ بولمەلەرىندە دە ءجۇرىپ جاتىر. مەن سىزدەرگە پسيحولوگيالىق تۇرعىدان تۇسىندىرىلەتىن كەيبىر ۇعىمداردى بايانداعىم كەلەدى.
بۇل ۇعىمدار بىزگە الدا كەرەگىمىزگە جارايدى دەپ ويلايمىن. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ تاجىريبەسى جەڭىسكە رۋحتىڭ كۇشتىلىگىمەن جەتۋگە بولاتىنىن، تابىس اسكەرلەردىڭ مورالدىق-ادامگەرشىلىك كۇشىنە تاۋەلدى ەكەنىنە ءبىزدىڭ كوزىمىزدى تاعى دا جەتكىزدى. ماتەريالدىق قۇرال-جابدىقتار مەن قازىرگى زامانعى اسكەري تەحنيكا كۇرەستىڭ ماتەريالدىق بازاسى مەن قارۋى بولىپ تابىلادى.
ءبارىنىڭ دە نەگىزى - جاندى، سانالى ادام. ادامنىڭ مورالدىق-ادامگەرشىلىك قاسيەتى رۋحاني كۇش دەگەن سوزبەنەن انىقتالادى. رۋحاني كۇشتىڭ نەگىزگى قاينارى مەن قوزعاۋشىسى: اقىل، سەزىم، ەرىك-جىگەر. ادام قاسيەتىنىڭ وسى ءۇش ەلەمەنتىن ۇشتاۋعا باعىتتالعان ماقساتتى جۇمىس تاربيەلەۋ جۇمىسىنىڭ باستى نىساناسى بولىپ تابىلادى.
قورقىنىش دەگەنىمىز نە؟ بۇل سۇراق بەلگىلى ءبىر دارەجەدە پروبلەمالىق سۇراق تا. كوپتەگەن اسكەري قىزمەتكەرلەر، ياعني اسكەري فورما كيگەن جاي ادامدار (ولارعا مەن تىلشىلەردى، كەزدەيسوق شتاب وفيتسەرلەرىن جاتقىزامىن)، قورقىنىشتى تۋرا ءوز ماعىناسىندا تەرىسكە شىعارادى، ولار ءتىپتى ىزالانىپ: - ول قالاي سوندا؟ «ءبىزدىڭ قىزىل ارميا باتىل! ءبىزدىڭ ارميادا قورقىنىش قالايشا بولۋى مۇمكىن! ءبىزدىڭ ارميا جەڭىمپاز!» - دەيدى. مىنە، ءتىپتى وسى جەردىڭ وزىندە، تىلدا، بىزدەر بۇل اۋرۋدان ارىلا الماي وتىرمىز. بىردە-ءبىر «بەلسەندى» قورقىنىشتى قۇبىلىس رەتىندە، بارلىق جەردە، بارلىق ارميادا (ياعني جان-دۇنيەسى، جۇرەگى مەن سەزىمى بار ادامدار توبىندا) بار ەكەنىن تۇسىنگىسى كەلمەيدى.
ال بۇل ادامدار ىزالانىپ، مۇنى قورقاقتىق دەپ اتايدى. بىزگە ساياسي جانە ساياسي ەمەس تار ورىستىلىكتى تاڭادى. بۇل ماسەلە جونىندە ءبىزدىڭ اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ اراسىندا دا تالاس-تارتىس وتە كوپ، كەيبىرەۋلەر ءوزىن جۇباتۋعا تىرىسىپ، قورقىنىش جوق دەيدى. بۇل ماسەلە جونىندە مەن ءوز كوزقاراسىمدى ايتقىم كەلەدى.
قورقىنىش دەگەنىمىز نە؟ قورىقپاۋشىلىق دەگەنىمىزدىڭ ءوزى - جالپى تابيعاتتا جوق نارسە. قورىقپايتىن ادام جەر بەتىندە جوق. قورقىنىش ءتىرى نارسەلەردىڭ بارىنە، تەك ادام مەن جان-جانۋارلارعا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ءتىپتى وسىمدىكتەرگە دە ءتان. قالاي بولعاندا دا، جۇزدەن اسا ۇرىستى باستان وتكىزگەن ەكى جارىم جىلدىڭ ىشىندە، ءالى دە ءبىر قورىقپايتىن ادامدى كەزدەستىرگەن ەمەسپىن.
ءولىم قاۋپىن سەزىنگەن بىردە-ءبىر جان قورقىنىشسىز ارپالىسۋعا بارمايدى، ءبىراق بۇل قورىقپاۋشىلىق دەگەن ءسوز ەمەس. قورقىنىشتى ءاربىر ادام ومىردە تالاي-تالاي باسىنان وتكىزەدى. ەگەر سىزگە قازىر اسكەري كوميسسارياتتان شاقىرۋ قاعازىن الىپ كەلسە، قولىڭىزعا شاقىرۋ قاعازىن ۇستاتقان ساتتە-اق، ءسىز قورقىنىشتى سەزىنەسىز.
مەنىڭ قولجازبالارىمدا بۇل جونىندەگى ويلارىم اسكەرگە شاقىرۋ قاعازىنان باستاپ اسكەري قىزمەتتىڭ قورقىنىشى، اسكەري جورىقتىڭ قورقىنىشى، ۇرىس الدىنداعى قورقىنىش، ۇرىس كەزىندەگى قورقىنىش، شابۋىلداعى قورقىنىشپەن اياقتالعان.
الايدا ءبىز ادامعا ءتان جانە زاڭدى نارسەنى قالايشا تەرىسكە شىعارا الامىز؟ كەرىسىنشە، بۇل سەزىمدى زەرتتەي وتىرىپ، ءبىز وعان باسقا سەزىمدى قاراما-قارسى قويۋعا ءتيىسپىز، ءبىراق تا قورقىنىش جوق دەپ ايتۋدىڭ كەرەگى جوق. باتىلدىق پەن قورقاقتىق - بۇل قورقىنىشتىڭ پارىزبەن كۇرەسىنىڭ ناتيجەسى.
قورقىنىش بار، ءبىراق ونى جەڭۋگە بولادى. ۇرەيلەنۋ دەگەن ۇعىم، سونداي-اق شامالى جانە قاتتى قورقۋ سەزىمى بار. قورقىنىشتى جالپى ءماجبۇر ەتۋ جولىمەن جەڭۋگە بولادى. قانداي ءماجبۇر ەتۋ جولىمەن؟ ەڭ الدىمەن، ءوزىمىز جەكە ادامنىڭ پسيحولوگياسى دەپ ايتاتىن ىشكى ءماجبۇر ەتۋ جولىمەن. جاۋىنگەرلىك ەرلىكتەردى سيپاتتاعان كەزدە - ىشكى ارپالىستى سۋرەتتەمەيدى.
جاۋىنگەردىڭ قانداي كۇرەس پەن پسيحولوگيالىق قينالىستىڭ ناتيجەسىندە قارابەت بولعانىن نەمەسە داڭققا جەتكەنىن اشىپ كورسەتۋ قاجەت. مىنە، سوندا عانا سولدات پەن وفيتسەردىڭ بەينەسى اناعۇرلىم جاندى، اناعۇرلىم كەسەك تۇلعالى بولماق. قورقىنىشتى: بىرىنشىدەن، ىشكى ءماجبۇر ەتۋ جولىمەن، ەكىنشىدەن، سىرتقى ءماجبۇر ەتۋ جولىمەن، ياعني قوعامدىق ىقپال ەتۋ جولىمەن جەڭۋگە بولادى.
تاۋەكەلسىز - جەڭىس جوق. جاۋدان قاشىپ ەمەس، قورعانىپ جانە شابۋىلعا شىعىپ قۇتىلا الاسىڭ. ءومىر سۇرۋگە دەگەن ءۇمىت وتى جۇرەگىڭدى جىلىتادى، ءاربىر سولدات تا پەندە، ول دا ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. ءومىر سۇرۋگە دەگەن تىلەك ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ ينستينكتىن قالىپتاستىرادى، سولدات قورعانادى جانە شابۋىلعا شىعادى.
اڭگىمە مىنادا، بۇل ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ ينستينكتىنىڭ ەكى جاعى بار: ءبىرىنشىسى - ادام ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ ءۇشىن قاشادى، ەكىنشىسى - ادام وسىنداي ماقساتپەن شابۋىل جاساپ، قورعانادى. مەن ادامنىڭ بويىنداعى وسى ەكىنشى جاقتى دامىتۋ كەرەك دەپ سانايمىن، ويتكەنى ول قورعانۋعا، شابۋىل جاساۋعا يتەرمەلەيدى. سوندىقتان دا ونى بارىنشا دامىتىپ وتىرۋ قاجەت. بارلىق نارسەنىڭ كولەڭكەلى جاعى بولادى، ال جالپى جانە تۇتاس العاندا بۇل - ادامنىڭ عانا ەمەس، بارلىق جاندى دۇنيەنىڭ اسىل قاسيەتى.
مىنە، نەلىكتەن ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ ينستينكتىنىڭ ۇرىستا باستاپقى قوزعاۋشى كۇش بولاتىنى سوندىقتان. ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ ينستينكتى باسقانى ولتىرۋگە ءماجبۇر ەتەدى، ال بۇل ءوزىڭنىڭ ولگەنىڭنەن گورى الدەقايدا قيىن. مىنا بىزدەردىڭ، جاي ادامداردىڭ، اراسىندا الدەبىرەۋدى ولتىرەتىن ادام تابىلا قويار ما ەكەن؟ ونىڭ قولدارى قالتىراپ، جالپى ول مۇنى ىستەي الماعان بولار ەدى، ال سولدات ونى ىستەيدى.
ول ءبىر ادامنىڭ ءومىرىن قورعاۋ ءارى ساقتاۋ ماقساتىمەن، باسقانىڭ كوزىن جويادى. ول نەلىكتەن ەكىنشى بىرەۋدىڭ كوزىن جويادى؟ وعان بۇلاي ەتۋگە كىم حۇقىق بەرەدى؟ سوعىستا بۇل ادام ولتىرۋشىلىك ارەكەت نەمەن اقتالىنىپ الىنادى؟ نەلىكتەن بۇل ۇرىس دالاسىندا ەرلىككە، ال مۇندا، سىزدەردە، قىلمىسقا سانالادى؟ ول ءوزىنىڭ كوزىن جويعىسى كەلگەننىڭ كوزىن جويادى! دۇشپاننىڭ ءوزىن ولتىرمەك بولعان قارانيەتتىلىگى، وعان ونى ولتىرۋگە حۇق بەرەدى!
بۇل ادام ولتىرۋشىلىك ۇرىس دالاسىندا جاۋىنگەرلىك پارىزدى ورىنداۋمەن مورالدىق تۇرعىدان اقتالىنادى. مەن نەلىكتەن بۇل ماسەلەنى كەڭىرەك تاراتىپ ايتىپ وتىرمىن؟ مەن سىزدەردى ۇيرەتكىم كەلىپ وتىرعام جوق، ءبىراق بۇل ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە بىزدەردە ءبىرسىپىرا جاڭىلىس تۇسىنىكتەر ورىن الىپ وتىر، ارامىزدا ءارتۇرلى ادامدار بار، ادەتتە پاراساتتى ادامداردىڭ كەيبىرەۋى ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ ينستينكتىن باسىپ تاستاۋ قاجەت دەيدى، قورقىنىشتى تەرىسكە شىعارىپ، تەك ەرلىكتى عانا كورگىسى كەلەدى (ابدەن ءجوندى ءارى ءسوزسىز يگىلىكتى، ءبىراق ناقتى شىندىقتان مۇلدەم الىس جاتقان نيەت).
قورقىنىش ءتىپتى اسكەري شەنگە يە. قاتارداعى جاۋىنگەر، ۋنتەر-وفيتسەر، وفيتسەرلىك-گەنەرالدىق جانە ودان دا جوعارى شەنگە يە قورقىنىش بار. كەيبىر وپەراتسيالاردى گەنەرال ەمەس، قورقىنىش شەشكەن جاعدايلار بار: اسكەردىڭ ۇزاققا سوزىلعان بەي-بەرەكەتسىز شەگىنۋى - مۇنىڭ ءبارى گەنەرال- قورقىنىشتىڭ ءىسى.
قارسىلىق كورسەتۋشى ءبىر سولدات شابۋىلعا شىققان ون سولداتقا ەلەۋلى ءارى باسىپ وتە المايتىن توسقاۋىل بولىپ تابىلادى. ۇرىس تاجىريبەلەرى كوزىمىزدى وسىعان جەتكىزدى. جۇرت ايتەۋىر ءبىر گەنەرال قاشىپتى، شىنىندا دا قاشپاي، ونىڭ اسكەرىن قورقىنىش قۋىپتى دەيدى عوي.
قايتالاپ ايتامىن: سوعىس پەن اسكەردىڭ ۇرىس قيمىلدارىن ەكى گەنەرال - اسكەري گەنەرال مەن گەنەرال- قورقىنىش باسقارادى. ەكىنشىسى بەت-بەينەسى جوق، بارلىق جەردە تورىپ جۇرەتىن، قۇپيا، كورىنبەس گەنەرال. ونىڭ ارەكەتى جاي تۇسكەندەي. ءبىرىنشىسى ۇنەمى بىتىسپەس كۇرەس جۇرگىزىپ وتىرادى جانە وزىنە قولايلى بولۋ تۇرعىسىنان ەكىنشىسىمەن بەرىك دوستىق بايلانىس جاسايدى (قولايلى كەزدە دۇشپانعا قورقىنىش تۋدىرىپ، ءسويتىپ ونىڭ قىزمەتىن پايدالانادى).
گەنەرال- قورقىنىش - ستيحيا گەنەرالى. ول باتىل سولداتتان زارە-قۇتى قاشىپ، قويان جۇرەك مارشالدىڭ جاعاسىنان الادى. قازىرگى كەزەڭنىڭ تاريحى گەنەرال-قورقىنىشتىڭ ءتىپتى ءىرى ستراتەگيالىق ماسشتابتاعى وپەراتسيالاردى الدەنەشە رەت شەشكەنى سياقتى كوپتەگەن فاكتىلەردى بىلەدى.
قورقىنىشتى ءاربىر ادام كوپ، تىپتەن بىرنەشە رەت باسىنان وتكىزدى: كازارمالىق ءومىردىڭ قورقىنىشى، جاۋىنگەرلىك جورىقتىڭ قورقىنىشى، ۇرىس الدىنداعى قورقىنىش جانە ۇرىس كەزىندەگى قورقىنىش جانە ت. ب. بۇل جەردە قازاق حالقىنىڭ «ەردى نامىس، قوياندى قامىس ولتىرەدى» دەگەن ماتەلىن كەلتىرە كەتكەن ورىندى.
بۇل ماتەل - ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ جاۋىنگەرلىك وي-پىكىرى، ءسىز، ءسىرا، باسقا مۇنداي وي-پىكىردى تابا الماسسىز. كوبىسى ءبىزدى ءتىپتى اسكەري فورما كيىپ تۇرعانىمىزدىڭ وزىندە دە باقتاشى تايپا دەپ سانايدى، بىزگە ءتۇر-تۇرپاتى ەرەكشە ادام رەتىندە قارايدى. بىزگە حالىق، ادام رەتىندە قاراۋ قاجەت.
ەگەر ءبىز ءوزىمىزدىڭ تاريحي زەردەمىزگە ۇڭىلسەك، وندا بىزدە كوپتەگەن جاۋىنگەرلىك شىعارمالاردىڭ بارلىعىن كورەمىز. بۇل ماتەلدى ورىس تىلىنە بىلاي اۋدارۋعا بولادى: «مۋجۋ چەست دوروجە جيزني، بلاگورودنومۋ چەلوۆەكۋ چەست دوروجە جيزني». «ولىمنەن ۇيات كۇشتى». «بەسچەستە - پوزور - ستراشنەە سمەرتي». «جانىم - ارىمنىڭ ساداعاسى». «زا جيزن دەريس دو سمەرتي». «ءومىر ءۇشىن ولگەنشە سوعىس».
ادامگەرشىلىك سەزىمى، ۇيات سەزىمى، ەرىك-جىگەر، ماقتانىش جانە باسقا دا سەزىمدەر ادامنىڭ بارلىق اسىل قاسيەتتەرى بىزدەرگە -جاۋىنگەرلەرگە ءوزىنىڭ ىشكى قورقىنىشىن، سودان كەيىن سىرتقى قورقىنىشتى جەڭۋگە كومەكتەسەدى...
قورىتىندى جاساۋعا كوشەيىك، قورقىنىش بارلىق ءتىرى نارسەلەرگە ءتان بولسا، باتىلدىق پارىز سەزىمىنىڭ قورقىنىشپەن كۇرەسى ناتيجەسىندە تۋادى ەكەن. ال پارىز سەزىمى دەگەنىمىز نە؟ بۇل ادامگەرشىلىك سەزىمى، نامىس، ار-ۇيات - بۇل ادامنىڭ ءوزىن كەز كەلگەن وپاسىزدىقتان ساقتايدى، قورعايدى، ياعني ماسقارا بولىپ جۇرگەننەن، ابىرويمەن ولگەن ارتىق دەگەن ءسوز. ولىمنەن ۇيات كۇشتى. اڭگىمەمىزگە وسىمەن نۇكتە قويالىق.
شىعارما ادەبي KZ پورتالىنان الىندى،
جالعاسى بار
