قازاق حاندىعى تۋىن قالاي تىكتى؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - شىڭعىس حان ۇرپاقتارى ۇستەمدىك ەتكەن التىن وردا، اق وردا، شاعاتاي حاندىقتارىنىڭ ىدىراۋىنا بايلانىستى، دەشتى قىپشاق دالاسى مەن ورتالىق ازيا وڭىرىندە پايدا بولعان ۇساق حاندىقتاردىڭ جانە وسى حاندىقتاردىڭ تاعىنا تالاسقان حاندار مەن سۇلتاندار باسقارعان تۇرلىشە فەودالدىق توپتاردىڭ تىنىمسىز ءوزارا سوعىستارىنان قانجىلىك بولعان حالىق بۇقاراسى بۇل قىرقىستاردى تياتىن، الاساپىراندى توقتاتاتىن ءبىرتۇتاس مەملەكەتتى ارمان ەتتى.

بۇل سول كەزدەگى ءوز الدىنا بەيبىت ءومىر ءسۇرۋدى اڭساعان قازاق حالقىنىڭ كوكەيتەستى تىلەگى ەدى.

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ قارساڭىندا (XIV- XV عاسىرلاردا) قازاق تايپالارى سىبىردەن سىر بويىنا، ەرتىستەن جايىق جاعاسىنا دەيىنگى جالپاق وڭىرگە جايىلىپ قونىستانعان بولاتىن. وسى ءداۋىردى باياندايتىن ورتا عاسىرلىق تاريحشىلاردىڭ شىعارمالارىندا قازاق دالاسىنىڭ نەگىزگى تۇرعىندارى رەتىندە قىپشاق، قاڭلى، قارلۇق، ءۇيسىن، نايمان، كەرەي، قوڭىرات، ماڭعىت، تاعى باسقا تايپالار اتالادى.

ءابىلقايىر مەن اق وردا حاندىقتارىنا قاراعاندا قازاق حاندىعىنىڭ ەرەكشەلىگى - ونىڭ اناعۇرلىم كەڭ دە بەرىك ەتنيكالىق نەگىزى- قالىپتاسقان قازاق حالقى بولدى. ال قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى وسى ۇلان- بايتاق ءوڭىردى قونىستانعان قازاق تايپالارىنىڭ جانە قازاقتىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسىن بىرىكتىردى. قازاقتىڭ ءوز الدىنا حالىق بولىپ قالىپتاسۋ بارىسى ءبىرجولاتا اياقتالدى.

ءابىلقايىر حاندىعىندا بولعان توقتاۋسىز ۇرىستار، الاساپىران سوعىستار مەن فەودالدىق بىتىراڭقىلىق سالدارىنان دەشتى قىپشاق دالاسىندا بۇرىننان قالىپتاسقان مال جايىلىمىن پايدالانۋدىڭ داعدىلى كوشىپ قونۋ تارتىپتەرى بۇزىلدى، بۇل كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىنا اۋىر زاردابىن تيگىزدى. وسىنداي اۋىر تاۋقىمەت تارتقان حالىق بەيبىت ءومىردى، ءابىلقايىردىڭ ادىلەتسىز ۇستەمدىگىنەن قۇتىلىپ، ءوز الدىنا تىرشىلىك ەتۋدى ارمان ەتتى. اق وردانىڭ اقىرعى حانى ۇرىس (ورىس) حاننىڭ ۇرپاقتارى كەرەي مەن جانىبەك بۇل جاعدايدى ءوز ماقساتتارى ءۇشىن پايدالاندى دا، ءابىلقايىر حاننىڭ قاناۋشىلىعىنا قارسى كۇرەسكەن، بولاشاقتا «قازاق» دەپ اتالعان جۇرتتى قۇراعان تايپالارعا باسشىلىق جاسادى. وسى «قازاق» اتانعان قالىڭ تايپالاردى باستاپ باتىس جەتىسۋعا قونىس اۋداردى. ول كەزدە 1433-1462 -جىلدارى جەتىسۋدى بيلەگەن موعولستان حانى ەسەنبۇعا قازاقتاردى ءابىلقايىرعا قارسى پايدالانۋ ءۇشىن قارسى الىپ، قونىس بەردى. تاريحشى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «تاريحي- ي- راشيدي» اتتى ەڭبەگىندە: «ەسەنبۇعا حان كەرەي مەن جانىبەكتى قارسى الىپ، موعولستاننىڭ باتىس شەگىندەگى شۋ مەن قوزىباس ايماقتارىن بەردى. ول كوشىپ كەلگەن وزبەكتەردى «قازاقتار» دەپ اتادى» .

وسى 1465 -جىل، جاراتىلىسىنان ەركىندىك اڭساعان قازاق جۇرتىن باستاعان كەرەي مەن جانىبەكتىڭ جاڭا ءبىر ۇلىستىڭ دەربەستىگىن جاريالاعان ەرەكشە وقيعا - جاڭعىرعان قازاق ەتنوسىنان تۇراتىن مەملەكەتتىڭ دۇنيەگە كەلگەن مەزگىلى بولدى.

«كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر 1465 -جىلدى، ءتىپتى بۇدان سوڭعى كەزەڭدەردى اتاپ جاتادى. 1465-1470 -جىلدار - حاندىقتىڭ قۇرىلعان ەمەس، نىعايعان ۋاقىتى، كورشى جۇرتتارعا ءبىرجولا تانىلعان مەزگىلى. تۇپتەپ كەلگەندە مۇنىڭ ءبارى قازاق تاريحىنىڭ باستاۋىن مۇمكىن بولعانىنشا كەيىندەتۋ تالابىنىڭ ءبىر كورىنىسى عانا» دەگەن ءماعاۋيننىڭ تۇجىرىمى سول كەزدەگى تاريحي وقيعالاردى زەرتتەگەن وزگە دە تاريحشى- عالىمداردىڭ پىكىرلەرىمەن ۇندەس.

1462 -جىلى موعولستان حانى ەسەنبۇعا قايتىس بولعان سوڭ، بۇل مەملەكەتتە ىشكى فەودالدىق قىرقىس كۇشەيىپ، وكىمەتسىزدىك جاعدايدىڭ ءورىس الۋى، اماسانجى تايشى باستاعان ويرات جوڭعارلارىنىڭ جاساعان شابۋىلى سالدارىنان موعولستان مەملەكەتىنىڭ شاڭىراعى شايقالعان كەزدە جەتىسۋدى مەكەندەگەن قازاق تايپالارىنىڭ قازاق حاندىعىنا كەلىپ قوسىلۋى ۇدەي ءتۇستى. بۇلار جاڭادان قۇرىلعان قازاق حاندىعىنىڭ ۇكىمەت بيلىگىن نىعايتىپ، ونىڭ بەدەلى مەن اسكەري- ساياسي كۇش- قۋاتىن ارتتىرا ءتۇستى.

جازۋشى- عالىم مۇحتار ماعاۋيننىڭ وسى رەتتە: «كونە تۇرىك قاعاندىعى- ءبىزدىڭ ءتۇپ- تامىر، اۋەلگى ۇلى مەملەكەتىمىز، التىن وردا - ودان سوڭعى بابالارىمىز ورناتقان داڭقتى ۇلىسىمىز، كوك وردا - قازاق جۇرتىنىڭ ەتنيكالىق بىرلىگىنە جول اشىپ، مەملەكەتتىك جۇيەسىن قالىپتاستىرعان كەزەڭ دەسەك، قازاق ورداسى ءبىزدىڭ ءوز اتاۋىمىزبەن اتالعان، حالقىمىزدى ەتنوس رەتىندە ءبىرجولا ورنىقتىرعان قۇرىلىم بولدى» دەپ بەرگەن باعاسى عىلىمي نەگىزدەلگەن تۇجىرىم بولىپ تابىلادى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى ەجەلگى تۇرىك تايپالارىنىڭ ءبىر بولىگىن اتامەكەنگە ۇلىس ەتىپ ۇيىستىرۋمەن قاتار، ولاردىڭ ءبىرتۇتاس حالىق- ۇلت رەتىندە ساقتالۋىنا مۇمكىندىك جاسادى. بۇل كەزدە وتكەندەگى التىن وردا قاراماعىنداعى باسقا تۇرىك تەكتەس تايپالار قىرىلىپ- جويىلىپ جاتقاندا، قازاق تۋىن كوتەرگەن قاۋىم ءوزىنىڭ ەلدىگىن ساقتادى، ۇلان- بايتاق جەرىن ۇرپاعىنا ميراس ەتىپ قالدىردى.

بۇگىنگى جانە كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن وتكەن زامانىمىزدىڭ قاي كەزەڭىندەگى تاريحىمىز بولماسىن قىمبات، سۇراپىل ساعاتتاردا تۋ ۇستاعان بابالارىمىزدىڭ بارلىعى دا ارداقتى. تامىرى تەرەڭ تاريحتا ورنى ەرەكشە تۇلعالار كوپ بولعان. ولار - قازاق ورداسىنىڭ نەگىزىن سالعان تۇڭعىش حاندارىمىز - كەرەي مەن جانىبەك. ەكەۋى دە دانا، ەكەۋى دە ەر. الاشتىڭ اسىپ تۋعان دارا ۇلدارى.

العاشقى حان بولىپ جولى ۇلكەن كەرەي سايلانادى. ال ءاز جانىبەك - قازاق جۇرتىنىڭ ىرگەسىن بەكىتىپ، ورداسىن ورنىقتىرعان ۇلى حان عانا ەمەس، سول حالىقتىڭ بار يگىلىگىنە ۇيىتقى بولعان اسىل ۇرىق، ۇلى اۋلەتتىڭ دە نەگىزىن سالۋشى. قازاق ورداسىنىڭ قۇدىرەتتى امىرشىلەرى، قازاق حالقىنىڭ اسىل پەرزەنتتەرى: قاسىم حان، حاقنازار حان، تاۋەكەل حان، ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم حان، سالقام جاڭگىر حان، ءاز- تاۋكە حان، ابىلاي حان، ەڭ سوڭى كەنەسارى حان، ۇلى عالىمىمىز شوقان، الاش- وردا كوسەمى ءاليحان بوكەيحان - بارلىعى دا وسى اۋليە ءاز- جانىبەك حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى.

قازاق سالتىندا حان كوتەرۋ، تاق الماسۋدىڭ سوناۋ تۇرىك قاعاندىعى زامانىنان قالىپتاسقان وزىندىك ۇلتتىق ەرەكشەلىگى بولعان. تاق بيلىگى اكەدەن بالاعا ەمەس، اعادان- ىنىگە كوشكەن. مۇراگەر ءىنىنىڭ كەشەگى وتكەن حانمەن ەمشەكتەس بولۋى مىندەتتى ەمەس، نەمەرە نە شوبەرە، جالپى، سول اۋلەتتەن بولۋى شارت بولعان جانە كوپ تۋىستىڭ كەز كەلگەنى ەمەس، توبىنان وزعان اقىلگوي باتىرى عانا حان بولىپ سايلانعان.

ءبىرتۇتاس قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ۇرانى - «الاش» ، مەملەكەتتىك ەلتاڭباسى - «تورە تاڭبا» (ياعني باس تاڭبا) اتالاتىن، كونە تۇرىك زامانىنان تارتىلعان، التىن وردا تۇسىندا قالىپتاسقان ءدىنى ءبىر ۇشەم بىتىك. باس بايراعى - تورە تاڭبالى قىزىل تۋ.

قازاق ورداسىنىڭ استاناسى - بۇكىل تۇرىك جۇرتىنىڭ زيارات ەتەتىن ورتالىعى ازىرەت- سۇلتان كەسەنەسى تۇرعان قاسيەتتى تۇركىستان قالاسى بولدى.

ءسويتىپ، قازاق حاندىعى الدىندا ءۇش مىندەت تۇردى:

1. مال جايىلىمدارىن پايدالانۋدىڭ دەشتى قىپشاق دالاسىندا بۇرىننان قالىپتاسقان داعدىلى ءتارتىبىن قالپىنا كەلتىرۋ (بۇل ءتارتىپ ءابىلقايىر حاندىعىنداعى الاساپىران ارقىلى بۇزىلعان بولاتىن) .

2. شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى ساۋدا كەرۋەن جولى ۇستىنە ورناعان سىرداريا جاعاسىنداعى سىعاناق، سوزاق، وتىرار، ياسسى (تۇركىستان) ، ت. ب. قالالارىن قازاق حاندىعىنا قاراتۋ. بۇل قالالار وسى وڭىردەگى ساياسي- ەكونوميكالىق جانە اسكەري- ستراتەگيالىق بەرىك بازا بولدى.

3. قازاق تايپالارىنىڭ باسىن قوسىپ، ەتنيكالىق تەرريتورياسىن بىرىكتىرۋ، بۇلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدى مىندەت - سىرداريا جاعاسىنداعى قالالاردى قاراتۋ بولدى. سىرداريا بويىنداعى باي قالالار بۇدان بۇرىنعى مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەردىڭ - اق وردانىڭ، ءابىلقايىر حاندىعىنىڭ ساياسي- اكىمشىلىك جانە ساۋدا- ەكونوميكالىق ورتالىقتارى ەدى. سوندىقتان وسى قالالاردى ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق جانە اسكەري تىرەگىنە اينالدىرۋ بۇدان بۇرىنعى تاريحتا دا دەشتى قىپشاق دالاسىن بيلەۋدىڭ باستى شارتى بولىپ كەلگەن ەدى.

كەرەي مەن جانىبەكتىڭ سوڭىنا ەرگەن، قازاق اتانىپ بولىنگەن جۇرتتىڭ اۋەلگى سانى - ەكى ءجۇز مىڭداي ادام بولعان.

قازاق ورداسىنىڭ قۇرىلۋى، وسىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق اتالاتىن حالىقتىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋى - ءبىر جۇرتتىڭ ەكىنشى جۇرتتى جاۋلاۋىنىڭ، بەلگىلى ءبىر تايپالاردىڭ جاڭا قونىسقا كەلىپ، جاڭا پاتشالىق ورناتۋدىڭ ناتيجەسىندە، جۇزەگە اسقان ءىس ەمەس. بۇل - ءتىلى ءبىر، ءتۇرى، ءدىنى ءبىر، سالت- ساناسى ورتاق تۋىسقان رۋلاردىڭ، ياعني ەتنيكالىق تۇرعىدان العاندا، ءبىرشاما قالىپتاسقان قاۋىمنىڭ جاڭعىرعان وردا قۇرامىندا قايتادان توپتاسۋى بولاتىن.

ءبىزدىڭ بۇكىل وتكەن تاريحىمىز جاۋلاس ەلدەردىڭ، جاۋ بولماعان كۇننىڭ وزىندە جات جۇرت وكىلدەرىنىڭ قولىمەن جازىلىپ، وزدەرىنىڭ مۇددەلەرىنە ساي بۇرمالانىپ كەلگەندىگىن ەستە ساقتاپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ كەپىلى رەتىندە ول وتكەن تاريحتاعى اقيقاتتى بۇرمالاپ، «اقتاڭداقتار» جاساۋعا جول بەرمەۋىمىز قاجەت.

ب. قالىمبەك، ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ- دىڭ دوتسەنتى، گ. شۋلانبەكوۆا، قازۇۋ- دىڭ اعا وقىتۋشىسى

«ايقىن»