تەمىرحان تۋرالى تولعانىس
تەڭىز سۋىنىڭ ءدامى تامشىسىنان بىلىنەتىنىن ەسكەرىپ، اڭگىمەنى قىسقا قايىرۋعا ءماجبۇرمىن.
ءبىز بىلەتىن تەمىرحان - دۇنيە قۇبىلىستارىن ءوز كوزىمەن كورىپ، ءوز ويىنان وتكىزىپ، ءوز سوزىمەن ورنەكتەپ جۇرگەن ناعىز اقىن. ول قاشاندا ءوز جۇرەگىن تەبىرەنتكەن، ءوز سەزىمىن سەلدەتكەن اسىل سوزدەر تاۋىپ جازۋدان جاڭىلعان ەمەس. وقىرماندارىن ويلانتىپ، جىگەرىن جانيتىن، نامىسىن قايرايتىن وجەت، ورەلى ولەڭدەرىن بايقايسىڭ.
تاۋەلسىزدىگىن تىلەپ، ازاتتىقتى اڭساعان ۇلتىنىڭ ارمانىنا جەتكەنىن جان- تانىمەن بەرىلە، جاتتانا جىرلاپ، ونىڭ وتپەلى كەزەڭدەگى باسىنان كەشكەن قيامەت- قيىندىقتاردى اشىنا ايتىپ، ەل- جۇرتىن ەڭسەسى تۇسپەي، ەگىلىپ- توگىلمەي، بەلدى بەكەم بۋىپ، ەرتەڭگى كۇننىڭ جاقسىلىعىنا جەتۋگە جۇمىلدىراتىن جىرلارىن ءسۇيسىنىپ وقيسىڭ. سولايشا ۇلت اقىنى ۇلتىنىڭ ءسوزىن ايتۋدان، اقيقاتىن ايتۋدان اينىعان ەمەس. قازاقتىڭ ۇلتتىق ار- نامىسىن ۇلىقتاۋدى اقىننىڭ پارىزى ساناۋى دا بىلگىرلىگى مەن بىلىمدىلىگى.
قازاقتىڭ قوڭىرقاي تىرلىگىنىڭ زامان، قوعام، ۋاقىت وزگەرتكەن بۇگىنگى قالپى، ارينە، ۇلتتىق بولمىسىمىزعا دا باسقاشا جاڭالىق اكەلگەندىگى جاسىرىن ەمەس. قازاق بالاسىنىڭ جان دۇنيەسى، وي- ءورىسى، كوزقاراسى، پسيحولوگياسى تۇگەلدەي تۇرلەنۋدە. وسىنداي جاعدايدا ۇلتتىڭ رۋحاني مۇراتىن ساقتاپ قالماساق، وندا حالىقتىق قاسيەتىمىزدى جوعالتارىمىز كادىك. سوندىقتان اقىننىڭ رۋحاني بولمىسىمىزدى دارىپتەپ، ساقتاپ قالۋىمىزعا قوزعاۋ سالىپ، وي تاستاپ، ارا ءتۇسۋى ازاماتتىعى.
ءاسىلى، تەمىرحان اقىننىڭ ولەڭ- جىرلارىنىڭ قادىر- قاسيەتىن، زەرەك دارىنىن سارالاي سالماقتاپ تۇسىندىرۋدەن وتكەن ازاپ جوق. ءتىپتى تۋراسىن ايتقاندا ءتىل جەتپەيدى. جۇرەكپەن جۇپتاپ، سەزىممەن قابىلداپ، ويىڭا توقيتىن اسىل ءسوز، پاراساتتى پايىمدى قارا سوزبەن قايتالاي ايتىپ، مازمۇن- ماقساتىن بايانداۋ - شىندىعىندا كەلىسپەيتىن شارۋا. انىق اقىندى ءتۇسىنۋ، ءتۇيسىنۋ، باعالاۋ ءۇشىن ونىڭ ولەڭدەرىن ءوزىن وقۋىڭ كەرەك. دەگەنمەن ءبىرلى- ەكىلى مىسالدارعا جۇگىنبەسەك بولماس.
سەزىم ورتىنەن جۇرگىنە شوق تۇسكەن عاشىق جىگىتتىڭ مونولوگىنان سيقىرلى سىرلى الەمگە قيال ۇشىرىپ، وي جۇگىرتكەن اقىننىڭ ءسوز ساپتاسى قانداي عاجاپ!
.. . نەتكەن سيقىر بۇل؟!
داۋالاپ، ارباماي- اق
جان العانداي.. .
ايدىڭ نۇرىنان،
اقىننىڭ جىرىنان،
اق گۇلدىڭ كەكىلى مەن
تەرەڭنىڭ تۇنىعىنان
جارالعانداي.. .
.. . اققۋداي سىلانىپ،
تال شىبىقتاي بۇرالىپ،
ۇكىدەي
ۇلپىلدەپ تۇرعانى- اي!
سويلەسە -
اق تاماعى
بۇلبۇلدىڭ كومەيىندەي
بۇلكىلدەپ تۇرعانى- اي!
عاجابىن- اي!
ازابىن- اي!
وسى ءبىر ۇزىك شۋماقتاردان ۇزدىگە سۇيسىنگەن، ارۋدىڭ تۇرپاتىنا تاڭعالىپ، سيپاتىنا تامسانىپ، ەسىنەن تانعان بوزبالانىڭ سەزىمىن اققۋدىڭ انىندەي سىڭسىتقان جىر جولداۋى جۇرەگىڭدى ىنتىزارلىقتىڭ بەسىگىنە بولەپ، كوڭىلىڭدى كوككە كوتەرىپ جىبەرەدى ەمەس پە؟!
ءاربىر تالانتتى اقىن قالىپتى شىعارماشىلىق جولىن شيىرلاي بەرمەي، سونى سوقپاق ىزدەيتىنى بەلگىلى. ونىڭ ناقتى مىسالىن ءاۋ باستان كوپ ىزدەنىپ، ءارتۇرلى ۇلگىدە، جاڭاشا جازۋعا قۇشتار اقىننىڭ ويلانىپ- تولعانىپ، اقىر سوڭىندا ورحون- كۇلتەگىن جازۋىنان - جىرمەن جازىلعان تاريحتان ءتالىم الىپ، كوك تۇرىكتەر سارىنىنىڭ سارا جولىنا ءتۇسۋى. بۇل قازاق پوەزياسىنداعى جاڭا بەتبۇرىس، سونى قۇبىلىس ەدى. تەمىرحان اقىننىڭ زامان، قوعام، ادام تۋرالى تولعاقتى، تولعانىستى اقپا- توكپە جىرلارىنىڭ جازىلۋىنا داڭعىل جول اشقان سونى سارىن اقىننىڭ ابىروي- بەدەلىن اسقاقتاتا ءتۇستى. ءسويتىپ، ۇلت ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا التىن ارىپپەن جازىلاتىن تەڭدەسسىز پوەتيكالىق ولجا سالعان اقىنعا ريزاشىلىق كوڭىلىمىزدى بىلدىرەمىن.
تەمىرحاننىڭ كوركەمدىك تالاپقا ساي، ەستەتيكالىق اسەرى اسەم ولەڭدەرىنىڭ باعى جاندى. كوك تۇرىكتەر سارىنى ۇلگىسىن ۇكىلەپ، ءوز ولەڭدەرىنىڭ تىڭ ءورىسىن اشىپ، جاڭاشا جىر كەستەلەۋگە كوشۋ اقىننىڭ وسى زامانعا قازاق قوعامىنىڭ سىر- سيپاتىن كوركەم سوزبەن بەدەرلەپ- بەينەلەۋىنە وڭتايلى جول اشتى. سوندىقتان اقىننىڭ ولەڭدەرىن تۇشىنىپ، ءتۇيسىنىپ، ءسۇيسىنىپ مەرەيىڭ قانىپ، مەرەيىڭ ءوسىپ، قاناتتانىپ وقيسىڭ. شىن اقىننىڭ شىعارماشىلىق شىڭدالۋىنىڭ جەمىستى جەڭىسى بۇل. شابىتتانا شالقىپ، بۋىرقانىپ- بۇرقانىپ، ەركىن ويىن تەجەمەي، كوسىلە سويلەپ، پىكىرىن پاراساتتى پوەزياعا اينالدىرۋ اقىندىقتىڭ، شەبەرلىكتىڭ اسقار بەلەسىنە كوتەرگەنىن تەمىرحاننىڭ ءوزى دە ەمىرەنە ەسىنە الىپ جۇرگەنىن بىلەمىن. جاڭا سارىندا جازىلعان جىرلار اقىننىڭ قۇلاشىن كەڭگە سەرمەپ، تەرەڭنەن تولعاۋىنا مول مۇمكىندىك بەردى.
اقىن كوڭىلىن شەر تولقىتىپ، شيرىقتىرىپ جۇرسە، ول تىرشىلىكتەگى شەشىمىن توسقان ءتۇرلى تۇيتكىلدەر، قوعامدىق ومىردەگى كەسىرلى قۇبىلىستار. قازىرگى كەزدەگى قازاق قاۋىمىنداعى ەرەكشە ەتەك العان الداۋ مەن ارباۋ، ارامدىق پەن ايارلىق، جالقاۋلىق پەن جارىمساقتىق، جەمقورلىق پەن اشكوزدىك، داڭعويلىق پەن داراقىلىق، ماقتانشاقتىق پەن ماراپاتشىلدىق، توعىشارلىق پەن تورەشىلدىك سىندى كەرتارتپا، كەسىرلى، مەرەز مىنەز، جات قىلىقتاردى كورە تۇرىپ، جانى كۇيىپ، اشىنىپ ايتپاۋ ناعىز اقىننىڭ ازاماتتىعىنا سىن.
ۇلتىنىڭ ءتىلى مەن ءدىنى، ءداستۇرى مەن سالتى قاستەرلەنبەي، بولمىسىنداعى بەكزاتتىڭ قاسيەتتەرى اياقاستى بولىپ جاتقان كەزدە سەزىمى سەلت ەتپەسە، ويى ونعا بولىنبەسە، قامىعىپ، قابىرعاسى قايىسپاسا، ونداي اقىننىڭ كىمگە كەرەگى بار؟ ! تەمىرحان اقىننىڭ جۇرەگىن تەربەپ، ءسوزىن سەمسەردەي سەرمەپ، جانايقايىن جىرعا كوشىرۋىنىڭ، رۋحتى ولەڭدەردى وندىرتە دە جەلدىرتە جازۋىنىڭ سىرى وسىندا. ال قوعامدىق- الەۋمەتتىك ومىردەگى شىندىقتى شىرماپ- بۇركەپ، اقيقاتىن ايتپاسا، جاميعاتقا جار سالماسا بولا ما؟ ! كەمشىلىكپەن كۇرەسۋ جاقسىلىققا جەتۋدىڭ تۋرا جولى عوي. اقىن ولەڭدەرى قوعامدىق پىكىردىڭ ۇيىتقىسى ەكەنى دە ەستە.
البەتتە، ازاتتىق العالى بەرى مەملەكەتىمىزدىڭ مەرەيى تاسىپ، ىرگەلى ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋ باعىتىندا ءبىرسىپىرا جەتىستىگىمىز بارشىلىق. الايدا تاپ ءقازىر بىزگە ماقتانۋ ماقسات ەمەس، جوعىمىزدى تۇگەلدەۋ پارىز.
الاڭ كوڭىل اقىن ۇرپاعىنىڭ قامىن جەپ، بەيمازا جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلىن جالپاق جۇرتقا جەتكىزۋگە اسىق. ەگەر تەمىرحان بۇگىنىنە قوسا ەرتەڭىن ويلاپ تولعانباسا، جوعىن ىزدەپ، مۇڭىن شاقپاسا، ونىڭ ازاماتتىعىنا تاعىلار ايىپ- ءمىن كوپ بولار ەدى. اقىن جىرلارىنىڭ ماقساتى ۇرپاعىنىڭ الدانباۋىنىڭ مۇرات- ماقساتىنان اداسپاۋىنىڭ الدىن الۋ. كەشەگى قيىن كەزدەردەگى قينالعان، تۇرمىس تاۋقىمەتىن تارتقان حالىقتىڭ باسىنان كەشكەن جاعداياتتى كەيدە كۇرسىنە، كەيدە اشىنا جىرلارىنا قوسقان اقىن تەمىرحان ازاماتتىق پارىزىنا ادالدىعىنان، اقيقاتتى ايتۋدان اينىعان جوق. اقىننىڭ اق نيەت، ىزگى تىلەگىن جەتكىزۋگە ارنالعان ارقالى دا ارنالى جىرلارىن جۇرەكپەن ءتۇسىنىپ، سانامەن سارالاۋ ءجون.
بۇل استە قامىعۋ، قايعىرۋ، ءتۇڭىلۋ ەمەس، ۇلتتىق نامىسقا قامشى باسۋ، رۋحتى وياتۋ، جىگەردى جانۋ. ارمانىنا، قيالىنا قانات بىتكەن اقىننىڭ ايتارى دا تەرەڭ تەبىرەنىستەن، دالاداي كەڭدىكتەن جاراتىلعان جىرلارىندا. ءبىز قالاي بولعاندا دا ۇلتتىق تامىرىمىز بەن رۋحىمىزدى جوعالتپاۋعا، ءسويتىپ، وزگە ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ، كەرەگەسى كەڭ ۇلت ەكەندىگىمىزدى تانىتا دا مويىنداتا الامىز. تەمىرحاننىڭ ۋايىمى دا، ۋانىشى دا وسى ورايداعى ويلاردان وربىگەن ولەڭدەرىندە ورنەكتەلگەن.
مىنە، ءبىز تەمىرحان اقىننىڭ جىرلارىنان جان جۇرەگىنىڭ جالىنىن، وتتى قىزۋىن، جاسىنداي جارقىلىن، الماس قىلىشتاي وتكىرلىگىن، باتىرداي وجەتتىگىن، تۋرا بيدەي شەشەندىگىن، ابىزداي اقىلماندىعىن بىردەن بايقايمىز، سۇيسىنە وقىپ، قۋانا قۇپتايمىز، تالانتىنا تاعزىم ەتەمىز!
ابىز اقساقالدىق جاسقا جەتكەن، ءومىرى مەن ولەڭى قازاعىنىڭ مەرەيىن وسىرگەن ازامات اقىننىڭ ءوزى دە، جىرى دا عۇمىرلى بولعاي.. .
قۋانىشباي قۇرمانعالي، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
«ايقىن» گازەتى
