اۋەزوۆتىڭ ايتا الماعان شىندىعى
باستىسى بۇل ءسوزدىڭ ناعىز اقيقاتقا اپارار سۇرلەۋ ەكەندىگى. ال تاريحي شىندىققا حالىقتىڭ كوزىن جەتكىزۋ ءۇشىن سول سۇرلەۋمەن، اباي ايتقان «سوقتىقپالى سوقپاقسىز» جولمەن اداسپاي جۇرگەن جاننىڭ عانا قولىنان كەلەرى بەك اقيقات.
مىنە، سول بۇرالاڭ جولمەن جاڭىلماي جۇرگەن ءبىر توپ جولاۋشى قاۋىم ناعىز تاريح قويناۋىنان قۇنانباي بابانى ىزدەپ تاۋىپ قازاق حالقىمەن قاۋىشتىردى. جولاۋشىلار تاريحي تۇلعاعا جەتەر جولدى وڭاي وتكەرگەن جوق. ەڭ قيىنى ۇلت قايراتكەرىنە باستار كوشتىڭ باستاۋىندا تۇرعان ءبىر جولاۋشىدان كوز جازىپ قالدىق. وسىلايشا، شىر ەتىپ دۇنيەگە «قۇنانباي» كەلدى.
ش. ايمانوۆ اتىنداعى «قازاق فيلم» ۇلتتىق كينوستۋدياسىندا «قۇنانباي» اتتى كوركەم تۋىندى دۇنيەگە كەلدى. بۇل قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى دوسحان جولجاقسىنوۆتىڭ رەجيسسەرلىعىمەن ءومىر ەسىگىن اشقان ەكىنشى اۋقىمدى دۇنيە. قازاقتىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ پەن دوسقان جولجاقسىنوۆ بىرلەسىپ جازعان كينو سسەناري تالعامپاز كورەرمەنگە جول تارتتى. قويۋشى وپەراتورى ريفكات يبراگيموۆ، قويۋشى سۋرەتشى رۋستام ودينايەۆ، كومپوزيتورى تولەگەن مۇحامەدجانوۆ.
مەن ايتقان جولاۋشىلار كوشى قۇنانباي فيلمىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە قول ۇشىن تيگىزىپ، تىنباي ەڭبەكتەنگەن قازاقتىڭ ونەر جاناشىرلارى ەدى. ال، قاپيادا كوز جازىپ قالعان جولاۋشىمىز ارينە تالاسبەك اسەمقۇلوۆ. قۇنانباي تاقىرىبىن كەڭىنەن قاۋزاپ، تەرەڭىنەن تولعاعان ەسىل تۇلعا وكىنىشكە وراي فيلمنىڭ تۇساۋكەسەر ءراسىمىن كورە المادى. ويدا جوقتا، ومىردەن وزعان قارىمدى قالامگەر، كۇيشى كوركەم فيلمنىڭ مونتاجدالعان نۇسقاسىن كورىپ، كوزىنە جاس الىپ ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپتى. امال قانشا تالاسبەكتى ەندى ءوزى دۇنيەگە اكەلگەن تۋىندىلارىنان عانا ىزدەيتىن بولامىز.
«قۇنانباي» كوركەم فيلمىنىڭ تۇساۋكەسەر ءراسىمىن كورۋگە جينالعان قالىڭ كوپشىلىككە قاراپ قازاق حالقى «قۇنانبايىن» ىزدەيدى ەكەن دەگەن قۋانىشتى ويعا قالاسىڭ. تۋىندىنىڭ باس قاھارمانى «قۇنانبايدى» بەينەلەگەن فيلم رەجيسسەرى دوسحان جولجاقسىنوۆتىڭ ءوزى ەكەنىن ايتا كەتكەنىمىز ءجون. جولجاقسىنوۆتىڭ قۇنانباي ۇلتىنىڭ قامىن ويلاعان قايراتكەر، ار، نامىس، يمانىن سەرىك ەتكەن سوم تۇلعا. كوركەم تۋىندىنى سوڭىنا دەيىن زەيىن قويىپ مۇقيات قاراساڭىز «قودار مەن قامقانىڭ» ولىمىنە قۇنانبايدى كىنالاۋعا قاقىڭىز جوق. ونىڭ بۇل شەشىمگە شاريعات جولىنا سۇيەنىپ، احمەت ريزا ازىرەتتىڭ پىكىرىنە دەن قويىپ، كوپپەن كەلىسىپ، مىڭ تولعانىپ، ءجۇز ويلانىپ ماجبۇرلىكتەن بارعانىنا سەنەسىڭ. ويتكەنى فيلمنىڭ كەيىنگى ءبىر كورىنىسىندە ارىن تازا ۇستاعان يمانى بەرىك ۇل كوسەمى ەكەنىنە يلانۋعا ءتيىسسىز. كەڭەس وداعىنىڭ داۋىرىندە اۋەزوۆ ونى بارىنشا قاتىگەز، قاتال، ابايعا قاراما- قارسى بەينە رەتىندە كورسەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
روماندى وقىپ وتىرىپ، قۇنانباي بولماسا، اباي ومىرلىك ماقساتىنا جەتەتىن ەدى دەپ، ابايدىڭ بۇكىل ىسىنە قارسى بولىپ وتىرعان تەك قانا قۇنانباي بولىپ كورىنەتىن. قۇنانبايدىڭ قارىمى، جۇرگىزگەن بيلىگى، شىعارعان ۇكىمى ابايعا قارسى باعىتتالعان سياقتى. ال تاريحي شىندىققا كەلسەك، اباي ەشقاشان دا ءوزىنىڭ اكەسى قۇنانبايعا قارسى شىعىپ كورگەن ەمەس.
اباي قۇنانبايدىڭ ارقاسىندا اقىندىقتىڭ بيىك شىڭىنا كوتەرىلدى. قۇنانباي 1886 - جىلى قايتىس بولعاننان كەيىن اباي: «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان» دەپ جىرلاعان بولاتىن. سونداي- اق «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم» دەگەن ولەڭى دە سول كەزدە شىققان. اباي اكەسى دۇنيەدەن وزىپ كەتكەننەن كەيىن بارىپ ءوزىن جالعىز سەزىنگەن. اقىننىڭ جالعىزدىعى وسى كەزدەن باستالادى. ال، بۇگىنگى كۇنى قۇنانبايدىڭ بولمىسىن جاسايمىن دەپ اباي بەينەسىن دە ۇمىت قالدىرۋعا قاقىمىز جوق. فيلمدە بالا ابايدى كورسەتسەك تە، ونىڭ مىنەز قىرلارىنا، ورەلىلىگىنە اسا دەن قويىپ بولاشاق ۇلى ويشىل ەكەنىنە ءمان بەرىپ سوعان كورەرمەندى سەندىرۋ ۇمىت قالعان سەكىلدى.
روماننىڭ اكە مەن بالانىڭ اراسىنداعى قايشىلىققا قۇرىلۋىن ەسكەرسەك، قۇنانبايدىڭ بەينەسىن اشۋدا ابايدىڭ دا اتقارار ءرولى زور ەكەنىن اڭعارار ەدىك. كەيىنگى جىلدارى جارىق كورگەن قازاقتىڭ كوركەم تۋىندىلارىندا ايەل ادامنىڭ بولمىسى، تولىققاندى انا بەينەسى كورىنىس تاپپايتىنى ءبىزدىڭ ۇلكەن كەمشىلىگىمىز ىسپەتتى ەدى. ال، بۇل فيلمنىڭ باستى تابىسى زەرە اجەنىڭ بەينەسى.
زەرە وبرازى - نۇرسيفات سالىقوۆا سومداۋىندا ەكراندىق عۇمىرىنىڭ شامى جانعان كەيىپكەر دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. زايىرلى زەرە انا قۇنانبايدىڭ اقىلشىسى، باعىت باعدار بەرەتىن تەمىرقازىعى ىسپەتتى. قۇنانبايدىڭ باسىنا ءىس تۇسكەندە اتقا مىنگەن حالقىنىڭ ۇيىتقىسى، ار- ۇياتى سىندى ابزال انانىڭ بەينەسى كورەرمەن جۇرەگىنەن ماڭگىلىككە ورىن الارى ءسوزسىز. قۇنانبايدىڭ يتجەككەنگە ايدالىپ، تەرگەۋدە وتىرعانىندا «كەنەسارى» تۋرالى ايتاتىن قۇندى ويلارى وتە ورىندى الىنعان تاريحي دەرەكتەر.
اتاعى التى الاشقا ايان ايگىلى اعا سۇلتان قۇنانباي وسكەنباي ۇلىنىڭ جانىندا كەز- كەلگەن ىستە اقىل- كەڭەس قىلاتىن، ارقا سۇيەگەن سەنىمدى سەرىكتەرى بولعان. سولاردىڭ ىشىنەن ويىپ ورىن الاتىن، تۋعان بالاسىنداي بولىپ كەتكەن ءىزعۇتتىنىڭ وزىندىك ورنى ەرەكشە. ءىزعۇتتى جايىندا وسى ۋاقىتقا دەيىن بەلگىلى اقىن- جازۋشىلار، كونە كوز شەجىرەشىلەر ەلىمىزگە تانىمال گازەت- جۋرنالدار مەن جيناق- كىتاپتاردا ءبىرقاتار ماقالالار مەن ەڭبەكتەر جاريالادى. ءبىراق فيلمدە ءىزعۇتتى بەينەسىن كورە المادى.
بۇل ارينە ەجيسسەردىڭ نەمەسە سسەناري اۆتورىنىڭ كەمشىلىگى دەي المايمىز. رەجيسسەر مەن اۆتور قالاي كوردى، قالاي پايىمدادى ءبىز ونەر يەلەرىنىڭ جۇرەگىنە ءامىر ەتە المايمىز. مۇمكىن ءىزعۇتتىنىڭ اتقارا قىزمەتىن، زەرە انامىز اتقارىپ تۇرعان شىعار. دەگەنمەن، ءبىر جارىم ايدىڭ ىشىندە وسىنداي اۋقىمدى تۋىندىنى دۇنيەگە اكەلۋ ۇلكەن ەرلىك. بويعا جىگەر، كوزگە جاس اكەلەتىن فيلمنىڭ كەيبىر ەپيزودتارىن دا اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك.
مارەگە تاياپ قالعاندا بايگەسى قۇلاپ- جىعىلسا دا، جۇگەنىن قولىنا ۇستاپ جاياۋ جۇگىرەتىن بالا، زەرەنىڭ قۇنانباي يتجەككەنگە ايدالىپ بارا جاتقاندا اتقا ءمىنىپ، شاۋىپ جەتىپ ايتاتىن ءسوزى، قۇنانبايدىڭ قاماۋداعى ويىنا كەلەتىن وتكەن كۇننىڭ كورىنىستەرى، سارىبايدى ارقانمەن ماتاپ، ات ۇستىندە سۇيرەي جونەلەتىن ءساتى تۋىندىعا كوركەمدىك قۋات بەرگەن سۋرەتتەر دەپ باعالاۋىمىز كەرەك.
وپەراتوردىڭ جۇمىسى دا اتتاردىڭ شابىسى، سۋداعى سۋرەتتەر، تابيعات كورىنىستەرى ت. ب ساتتەردە فيلمگە ەرەكشە سيپات بەرىپ تۇرعانداي اسەر قالدىرادى. تولەگەن مۇحامەدجانوۆتىڭ تالعامىنان تۋعان اۋەزدى اۋەندەر فيلمنىڭ ءار ساتىمەن ادەمى ۇيلەسىمدىك تاپقان. فيلمدە تاريحي كەيىپكەرلەردى كەسكىندەۋ ارقىلى وبلىستىق تەاترلاردىڭ، جالپى قازاق تەاترلارىنىڭ اقساقال اكتەرلەرىنىڭ بەينەسىنىڭ بەدەر الۋى قۋانتادى.
كينو ۇلتتىڭ ايناسى، جانسارايى. كينو سالاسى ۋاقىت ەركىندىكگىن قاجەت ەتەدى. ءبىر جارىم اي، جارتى اي، ون بەس كۇن دەگەن مەرزىمگە ىقشامداۋ ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا وتە قاتە ۋاقىت كەڭىستىگى. سەبەبى، ءومىردى ونەرگە اينالدىرۋى ءۇشىن، ونەر ادامدارى سول وقيعا ارناسىنا ءسىڭىپ، وڭمەنىنەن وتكىزىپ سول مەكەندە ءومىر ءسۇرىپ، سول دەممەن تىنىستاۋى كەرەك. ال، ءبىزدىڭ بۇگىنگى ەكرانداعى سەريالدار، فيلمدەر ۋاقىت امىرىنە جۇگىنىپ شولاق، ولقى كورىنىس تاۋىپ جاتاتىنى اقيقات. ءسوز قۇدىرەتىن دە سەزىنبەي، ماتىننەن وقىعانىن مانەرلەپ ايتا بەرەتىنىمىز دە وسىنىڭ ايعاعى. قۇنانبايدىڭ وسى سىننان سۇرىنبەي وتۋىندە قازاق تەاترىنىڭ ساڭلاقتارىنىڭ بوي كورسەتۋىنە تولىق بايلانىستى. كەسەك تۇلعالارىمىزدىڭ بەينەسىن اشىپ، تاريحقا تاڭبالاۋ ۇلكەن جەڭىس.
ءبىز قۇنانبايدى تولىققاندى تانىپ ۇلگەرمەدىك، بۇل تۋىندى قۇنانبايعا اپارار جول عانا. قازاق حالقى قۇنانباي تۋرالى ءالى دە تىڭ دەرەكتەر مەن كوركەم فيلمدەردى دۇنيەگە اكەلەرى ءسوزسىز. سەبەبى اباي جولىندا باياندالعان وقيعالار ابايدىڭ تىكەلەي ءوز باسىنان وتپەگەنىمەن دە، قۇنانبايدىڭ باسىنان وتكەن، ياعني كوشپەلىلەر الەمىندە بولعان وقيعا. « «اباي جولىندا» : «ۋا، قۋ، كەر زامان! مەنىڭ ماڭدايىما سەنى بەردى عوي. ادىمىمدى اشتىرمادىڭ. قاشان ەركىندىك بەرەسىڭ؟!» - دەگەن ابايدىڭ ءسوزى بار. اۆتور مۇندا ابايدىڭ اۋزىمەن ءوز ويىن جەتكىزىپ وتىرعان جوق پا؟! ەگەر كەيىن وزگەرتۋلەر ەنگىزىلمەگەن بولسا، بۇل رومان ءدال وسىنداي بيىك دارەجەدەگى اباي اينالاسىنداعى كوركەم شىندىققا قۇرىلعان رومان بولار ەدى. ال كەيىن قوسىلعان وزگەرىستەر تاعدىرى مىلتىقتىڭ ۇشىنا ءىلىنىپ تۇرعاندا زورلىقپەن جازىلعان» - دەيدى زەرتتەۋشى، اباي تانۋشى تۇرسىن جۇرتباي.
دەمەك، قۇنانباي اۋەزوۆتىڭ ايتا الماعان شىندىعى دەۋگە تولىق نەگىز بار. كوركەم فيلمنىڭ فينالىندا بالا ابايدى قۇنانباي مەشىت ورنالاسقان مەكەنگە، تاۋعا قاراي جول كورسەتىپ، ءوزى قول بۇلعاپ قالا بەرەدى. بالا اباي بيىك توبەنى بەتكە الىپ كەتە بارادى. «ابايدىڭ شىققان بيىگى، قۇنانبايدىڭ يىعى».
ميراس ءابىل
namys.kz
