مارشالل جوسپارى
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كۇيرەتكەن جالپى ادامزاتتىق ەكونوميكانىڭ «قايتا تىرىلۋىنە»، «قايتا ورلەۋىنە»، جالپى العاندا ونىڭ بۇگىنگىدەي بولمىسىندا سومدالۋىنا «دجون مارشالل جوسپارى» دەيتىن امەريكادا جاسالىپ، تورتكۇل دۇنيەدە تۇگەلدەي دەرلىك قانات جايىپ، جۇزەگە اسىرىلعان باس قۇجاتتىڭ اسەرى بولعانىن جۇرتتىڭ كوپشىلىگى جاقسى بىلەدى. بۇل جوسپار جايلى اركىم ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىپ كەلەدى، ايتىلا دا بەرمەك. ويتكەنى جوسپار دا، ونىڭ ناتيجەلەرى دە ومىردە بولعان جانە بۇگىن دە بار. سول سەبەپتەن دە جالپى ادامزات تۇرمىس- تىرشىلىگىنە، جەر بەتىنىڭ بۇگىنگى بولمىسىنداي سومدالىپ شىعۋىنا ەرەكشە ىقپال ەتكەن جوسپار جايلى بىلگەنىمىزدى، تۇيگەنىمىزدى وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك. سونىمەن بۇل قانداي جوسپار، نە بەردى نە بەرەدى دەگەن سۇراقتارعا بىلگەنىمىزشە جاۋاپ بەرىپ كورەيىك.
1. بولشەكتەۋشى
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جالپى، جەر بەتى ەكونوميكاسىن كۇيرەتىپ كەتكەن ءبىر جويقىن داۋىلداي بولدى. كوپتەگەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ادامزات باستان كەشكەن وسىناۋ سۇراپىل سوعىس كەزەڭى جايلى حابار تاراتقاندا اڭگىمەنىڭ وزەگىنە نەگىزىنەن، ونىڭ قۇرباندىقتارى الىنادى. اسىرەسە، ادام ءولىمى باسا كورسەتىلەدى. بۇل دۇرىس تا شىعار، ويتكەنى ادامزات باستان كەشكەن بۇكىل سوعىستار ىشىندە قۇرباندىعى ءدال وسىنداعىداي بىرنەشە ونداعان ميلليون ولىممەن ولشەنەتىن قىرعىن ەشقاشان بولماعان. قوش.
وكىنىشكە قاراي، ادامي قۇرباندىقتار جەڭىس تويى تويلانعاننان كەيىن دە تولاستامادى. جوق، ول قۇرباندار وقتىڭ، سناريادتىڭ، بومبانىڭ نەمەسە مينانىڭ تيگىزگەن زالالى ەمەس ەدى. ول قۇرباندىقتار جەر بەتىن جايلاعان اشتىقتىڭ سالدارىنان تىيىلماعانى اقيقات. ال اشتىقتى تىيۋعا سوعىس كۇيرەتكەن ەكونوميكانىڭ ءالى كەلمەدى. مۇنىڭ ءدال وسىلاي بولاتىنىن كۇنى بۇرىن بىلگەن دجون مارشالل 1945 -جىلدىڭ 9 مامىرىنداعى جەڭىسكە قول جەتپەي تۇرىپ- اق ءوز جوسپارىن جاساپ، ونى ا ق ش ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ بىرىندە جاريالاپ ۇلگەرگەن ەدى. جوسپار 1946 -جىلعا دەيىن ۇلكەن جانە كەڭ اۋديتوريالاردىڭ تالقىسىنان ءوتتى. باتىستا دا، شىعىستا دا، ەۋرازيا قۇرلىعىندا دا، افريكادا دا تالقىلاندى. اقىرى باسىم كوپشىلىكتىڭ ەرەكشە قولداۋىمەن وندىرىسكە 1948 -جىلدان باستاپ ەنگىزىلدى.
بۇل جوسپاردى الەمنىڭ بارلىق ساراپشىلارى اۋەلدەن- اق دۇنيەنى «بولشەكتەۋشى» قۇجات بولىپ شىقتى دەپ باعالاعان. ونى تالقىلاۋعا قاتىسقان ك س ر و دەرجاۆاسىنىڭ وكىلدەرى جوسپاردى وندىرىسكە ەنگىزۋگە تۇبەگەيلى قارسى بولدى. بار سەبەپ جوسپاردا «كوممۋنيستىك يدەولوگيادا ەلدەرگە كومەك كورسەتۋ قاراستىرىلمايدى» دەگەن شارتتىڭ بولۋى. ال 1945 -جىلدىڭ 9 - مامىرىنان كەيىن كسرو بيلىگى ءوزى فاشيستەردەن ازات ەتكەن شىعىس ەۋروپا ەلدەرى مەن ميليتاريستىك جاپونيادان قۇتقارعان، قىتايدا، موڭعوليادا جانە سولتۇستىك كورەيادا كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ جاقتاۋشىلارىن بيلىككە اكەلگەن بولاتىن.
ءسويتىپ، مارشالل جوسپارى الەمدى بولشەكتەپ تاستاعان قۇجات بولىپ شىقتى. جەر بەتىندە «ۆارشاۆا كەلىسىمشارتى» جانە «ناتو بلوگى» دەيتىن الىپ جانە حالىقارالىق اسكەري قاۋىمداستىق پايدا بولدى. دۇنيەجۇزى كاپيتاليستىك جانە سوتسياليستىك لاگەر دەيتىنگە ءبولىندى. وسى بولشەكتەۋدىڭ سالدارىن كورەي حالقى ءالى كورىپ جاتىر. نەمىستەر بىرىككەنىمەن، بۇل ۇلتتىڭ اراسىندا دا «تاپتىق كوزقاراس» جويىلا قويعان جوق. ال مارشالل جوسپارى بولسا، كاپيتاليستىك الەمدى «قايتا ءتىرىلتتى» ، «قايتا ورلەتتى» . ول تۋراسىنا كەلگەندە سوتسياليستىك لاگەردى تۇقىرتىپ، «جەرلەدى» . ك س ر و دەرجاۆاسىنىڭ ءوزىن 15 كە بولشەكتەپ جىبەردى.
2. ەگەمەندىك اپەرگەن جوسپار
بۇگىنگى بيىكتەن جانە جيعان- تەرگەن اقپاراتتارمەن قارۋلانعان كوزبەن قاراساڭىز، الەمنىڭ كوپتەگەن وتار ەلدەرىنە، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قازاقتارعا دا ەگەمەندىك اپەرگەن وسى جوسپار دەۋگە بولادى. ويتكەنى سول جوسپار وركەندەتكەن باتىس، شىعىستىڭ كاپيتاليستىك ەلدەرى قىسپاعىندا قالعان سوتسياليستىك لاگەر ەلدەرىنە قورعان بولۋعا ءبىر كسرو دەرجاۆاسىنىڭ ەكونوميكالىق قۋاتى جەتپەدى. اقىر اياعىندا، اۋەلى «ۆارشاۆا كەلىسىمشارتى» بويىنشا بىرىككەن اسكەري وداق بۇزىلدى. سودان سوڭ ك س ر و دەرجاۆاسى دا ءوزىن- ءوزى اسىراۋعا شاماسى جەتپەي، «باقيلىق» بولىپ تىندى. ويتكەنى جاعالاي قويىلعان شەكتەۋ سانكتسيالاردىڭ سالدارىنان تاۋارىن ەكسپورتتاۋعا مۇمكىندىك بولماعان ەلدىڭ ەكونوميكاسى الاپات داعدارىسقا ۇشىرادى. ال سول داعدارىستان قۇتىلۋدىڭ جالعىز جولى «بولشەكتەنۋ»، «ماسىل ۇلتتاردى ىعىستىرۋ» دەپ بىلگەن سلاۆيان ۇشتىگى بەلوۆەجە توعايىندا باس قوسىپ، نە كەرەك، ءبىر كەزدەگى قۋاتتى دەرجاۆانى كۇيرەتىپ تىندى.
وسىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان باسقا دا وداقتاس رەسپۋبليكالار سەكىلدى ءوزىنىڭ ەگەمەندىگىن جاريالادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا كۇيرەگەن ەكونوميكا حالىقتى كۇيزەلتتى. ءبىراق تالايعا توزگەن قازاقتار مەن قازاقستاندىقتار ەڭ باستى بايلىق - ەگەمەندىكتى ساقتاپ قالدى. ۇلتتىق اۋىزبىرلىكتى قيىن كەزەڭدە نىعايتا ءتۇستى. سونىڭ ناتيجەسىندە، كورەگەن كوشباسشىنىڭ سوڭىنا ەرگەن حالىق بۇگىنگىدەي دۇنيەجۇزى مويىنداعان قارقىندى دامۋشى ەگەمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىن سومداپ شىقتى. ءيا، وسى اقيقاتتار بىزگە «مارشالل جوسپارىن قۇرمەتتەڭدەر» دەپ تۇرعانداي.
3. جاھاندانۋ باستاۋى
كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ، سوتسياليستىك قوعامنىڭ نەگىزگى تىرەگى - ك س ر و دەرجاۆاسى كەلمەسكە كەتتى. بۇل بۇعان دەيىن دە ءبىر- بىرىمەن تىعىز بايلانىس ورناتۋ ارقاسىندا قارقىندى دامىپ العان باتىس، شىعىستىڭ الپاۋىت ەلدەرىنە ينتەگراتسيانىڭ ەندىگى باعىت- باعدارىن كورسەتىپ بەرگەندەي. الپاۋىتتار ەندى «سوتسياليزم السىرەتكەن» جاڭا ەلدەردى «باۋىرلارىنا باسا باستادى» . ءسويتىپ، «جاھاندانۋ» دەيتىن ءسوز الەمدىك قولدانىسقا يە بولدى. ويلاپ قاراساڭىز، ءبارى ءدال وسىعان دەيىن ايتىلعانىنداي.
ەگەر «مارشالل جوسپارى» بولماسا، باتىس، شىعىستىڭ بۇگىنگى الپاۋىتتارى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كۇيرەتكەن ەكونوميكاسىن تۇزەي الماس ەدى. ول ەكونوميكا تۇزەلمەسە، وندا كاپيتاليستەردىڭ كوممۋنيستەردى ىشتەن ىرىتۋگە، «ءبىر وق اتپاي جەڭۋگە» الدەرى جەتپەس ەدى. ال ك س ر و گۇلدەنگەن قالپىن ساقتاسا، مەملەكەتتەردىڭ ەگەمەندىگى دە بولماس ەدى. وداق جانە «ۆارشاۆا كەلىسىمشارتى» قاۋىمداستىعىنا بىرىككەن مەملەكەتتەر ىدىراماسا، بەت- بەتتەرىنە تۇيە ايداپ كەتپەسە، الەمدە كاپيتاليستىك جولعا تۇسكەن مەملەكەتتەر سانى وسپەس ەدى. ياعني جاھاندانۋ سوزدىك قورىمىزعا ەنبەس تە ەدى. دەمەك، «مارشالل جوسپارى» - الەمدى ءارى بولشەكتەگەن، ءارى جاڭا تۇرپاتتا قايتادان بىرىكتىرگەن ءىس- قيمىل باعدارلاماسى قىزمەتىن اتقارعان ءبىر قۇجات.
4. دوللار قۇلىنا اينالدىرۋشى
الەمدىك داڭقى بار ەكونوميستەر مەن ساياساتتانۋشىلاردىڭ قالىڭ ءبىر توبى «مارشالل جوسپارى» 1948 -جىلى وندىرىسكە ەنگىزىلسە دە، ونىڭ سۇلباسى، نەگىزگى ماقساتى ا ق ش ەليتاسىندا ەرتەدەن ءپىسىپ- جەتىلگەن ەدى دەگەندى ايتادى. مۇنى ءبىز دە جوققا شىعارا المايمىز. ويتكەنى دوللار حالىقارالىق ۆاليۋتا قىزمەتىن اتقارماسا، «مارشالل جوسپارىنىڭ» بۇگىنگىدەي ناتيجە بەرۋى ەكىتالاي. ال دجون مەيەر كەينس ءوز تەورياسىن بۇدان الدەقايدا بۇرىن ومىرگە اكەلگەنى بەلگىلى. ول - اۆتوردىڭ ءوزى ايتۋىنشا دا، «جالعان اقشا» تەورياسى. سونداي- اق تەودور رۋزۆەلت ا ق ش پرەزيدەنتى بولىپ سايلانعان جانە قىزمەت ىستەگەن ەكىنشى كەزەڭدە مەملەكەتتىك ساياساتتى «ۇزىن شوقپاردان» «ۇزىن دوللارعا» اۋىستىرۋ قاجەتتىگى رەسمي تۇردە تۇجىرىمدالعان ەدى. ياعني ا ق ش الەمدى اسكەري كۇشپەن ەمەس، كۇشتى دوللارمەن باعىندىرۋدى ءجون دەپ شەشتى. سودان سوڭ شاراسىز جاعدايدا قالعان باتىس، شىعىستىڭ سوعىستان كەيىنگى كاپيتاليستىك ۇستانىمداعى مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارىنا «برەتتەن ۆۋد» كەلىسىمشارتىنا قول قويعىزدىردى.
ك س ر و وعان قول قويۋدان باس تارتتى. ومىرگە «برەتتەن ۆۋد» كەلىسىمشارتى كەلىسىمەن- اق، دوللار الەمگە تۇماۋ ۆيرۋسىنداي ەركىن تاراي باستادى. ونىڭ مول تاراعانى سونشالىق، ا ق ش فەدەرالدىق قارجى جۇيەسىندەگى التىن قورى دوللار ماسساسىنا كەپىلدىك بەرۋگە مۇلدە جەتپەيتىندەي جاعداي قالىپتاستى. وسىنى مالىمدەپ شىققانىندا، ا ق ش پرەزيدەنتى نيكسوننىڭ ۇسىنىسىن مول دوللار ماسساسىن ساندىعىنا سالىپ ۇلگەرگەن الپاۋىت ەلدەر ا ق ش بۇدان بىلاي اينالىمداعى دوللار ماسساسىن التىنمەن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى ەمەس دەگەن ءسوزدى كەلىسىمشارتقا قوسىمشا رەتىندە ەنگىزدى. ءسويتىپ، بۇگىنگىدەي جاعداي قالىپتاستى. قازىر الەمنىڭ بارلىق مەملەكەتى «دوللاردىڭ تىلەۋىن تىلەيدى».
وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ايماقتىق ۆاليۋتالارىن دوللارعا قاراپ باعامدايدى. نە كەرەك، دوللار قۇدىرەتتى كۇشكە اينالدى. الەم تۇرعىندارى تۇگىل، الەم مەملەكەتتەرى، الپاۋىت بايلاردىڭ وزدەرى دە اقىر اياعىندا وسىلايشا، دوللاردىڭ، ءسوزدىڭ تۋرا ماعىناسىنداعى قۇلىنا اينالىپ شىقتى. مىنە، بۇل دا «مارشالل جوسپارىنىڭ» بەرگەنى. ا ق ش مەملەكەتىنە ەمەس، وسىنداعى جەكەلەگەن ولليگارحتار توبىنا قاراستى فەدەرالدىق قارجى جۇيەسى ەلدەگى فابريكالاردان قانشا دوللار باسىپ شىعارسا دا ەرىكتى بولدى. ياعني ولار قاعازدى بوياپ بەرۋشى ۇسىنۋشى جانە سول قاعازدىڭ باعامىن بەلگىلەۋشى، ال الەمنىڭ قالعان حالقى سونىڭ ءار 100 دوللارىنا ءبىر ىسەگىن ايىرباستاپ الۋشى «ناعىز اقىماققا» اينالىپ شىقتى.
5. الەمدى تۇزەپ، ءبۇلدىرىپ جانە قايتا تۇلەۋگە جول اشقان جوسپار
سونىمەن، «مارشال جوسپارى» الەمدى تۇزەپ، سونىمەن بىرگە ءبۇلدىرۋشى قىزمەت اتقارعان ءبىر قۇجات ەكەن. ونىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىنگى ناتيجەسىنەن العانىمىز وسى. قاراپايىم حالىق وسىنى بىلەدى. ال دۇنيەجۇزىلىك قارجى- ەكونوميكالىق سالاداعى ماسەلەلەردەن حابارى بار بىزدەر «مارشالل جوسپارىنا» مۇلدە تۇڭىلە قاراپ، توپىراق شاشۋدان اۋلاق بولعان ءجون دەپ ويلايمىز. ويتكەنى ول ادامزاتتى ويلانۋعا باستاعان ءبىر ءىس بولىپ شىققانداي. ونىڭ ءدال قازىرگىدەي تۇيىققا تىرەلەتىنىن كوپشىلىك ءالى تۇسىنە بەرمەيدى. «مارشالل جوسپارىنىڭ» ەپيلوگى ەندى ونى جاساپ، ادامزاتقا ۇسىنۋشى جاقتىڭ ءوزى ءۇشىن اسا قاۋىپتى بولاتىن ءتۇر كورسەتكەندەي.
ماسەلەن، قازىردىڭ وزىندە الەمگە تاراعان دوللار ماسساسىن ساتىپ الۋعا ا ق ش سەكىلدى الىپ مەملەكەتتىڭ بار بايلىعى جەتپەيدى. مۇنى الەمنىڭ قالعان مەملەكەتتەرى جانە دۇنيەجۇزىنە ىقپالدى ساياساتكەرلەر تولىق ءبىلىپ وتىر. سوندىقتان بولسا كەرەك، دۇنيەجۇزىندە «دوللارسىز ساۋدا» وداقتارى پايدا بولا باستادى. بۇعان باسقانى بىلاي قويعاندا، امەريكانىڭ ەڭ جاقىن وداقتاستارى انگليا مەن كانادا جانە اۆستراليا سەكىلدى مەملەكەتتەر دە دەن قويىپ وتىر. بۇل كۇندەرى الەم ىقىلاسى قارقىندى دامۋشى قىتايدىڭ يۋانىنا اۋعان. ەندى شامامەن 10 جىل ىشىندە «ۇزىن دوللار دوكتريناسى» كەلمەسكە كەتەدى.
پرەزيدەنت باراك وبامانىڭ ءوزى بۇدان ەكى جىلداي بۇرىن «دوللار ءالى ون جىلداي ءومىر سۇرە الادى» دەگەن بولاتىن. ال اقيقات «دوللار دوكتريناسى» قۇردىمعا كەتسە، ول نەگىز بولعان مەملەكەتتىڭ دە تۇيىققا تىرەلەتىنىن كورسەتەتىندەي. سوندا ادامزات جاڭا كەڭىستىككە شىعادى. ول - بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىڭ ۇستەمدىگىنسىز، تەڭ دارەجەلى ينتەگراتسيالىق نەگىزدە جاھاندانۋ ءۇردىسىنىڭ باستالاتىنى. قازاق كەمەڭگەرى ابايدىڭ بۇدان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەگەن وسيەتى سالتانات قۇراتىن كەز سوندا تۋادى. ال ول الىس ەمەس.
دەمەك، اۋەلدە شىققان نەگىزى ءبىر ادامزات بالاسىن قايتا جاقىنداستىرۋدىڭ نەگىزىن قالاپ بەرگەن «مارشالل جوسپارىنا» تاس لاقتىرۋعا بولماس. ول و باستا بىرەۋلەردى تۇقىرتۋ ءۇشىن، بىرەۋلەردى ۇلكەن شەكسىز بيلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا جاسالسا دا، ور قازۋشىلار وزدەرى قازعان سول ورعا وزدەرى جىعىلماق. مۇندايدا اتتەڭ، دۇنيە- اي دەيسىڭ. العاشقىسى بۇدان 2000 جىلدان استام بۇرىن تۇسكەن مۇسىلمان (مۋسليمۋن) ءدىن تارماقتارىنداعى قاسيەتتى كىتاپتىڭ تورتەۋىندە دە وزگەگە جاماندىق جاساماۋ وسيەت ەتىلسە دە سونى ۇمىتا بەرەتىن پەندەشىلىكتى قاشان جەڭەدى ەكەنبىز؟ !
جۇمابەك جاندىلدين
«ايقىن»
