الەمدەگى ۇلىقتاۋ راسىمدەرى

 استانا. قازاقپارات - يناۋگۋراتسيا -  مەملەكەت باسشىسىنىڭ مارتەبەلى لاۋازىمدى اتقارۋعا كىرىسۋىن اتاپ وتەتىن سالتاناتتى ءراسىم.

عىلىمي تۇرعىدا وسىلايشا انىقتاما بەرىلگەن بۇل ءسوز سوڭعى 20 -جىلدا تاۋەلسىزدىگىنە ازەر قول جەتكىزگەن ت م د اۋماعىندا ەرەكشە ەستىلەتىن بولدى. مىسالى، قازاقستاندا دا ەلباسىن ۇلىقتاۋ ءراسىمى جۇرتتى قىزىقتىراتىن شاراعا اينالدى. بۇل كۇنى ميلليونداعان ادام تەلەارنا ارقىلى مەملەكەت باسشىسىنىڭ جاڭا قىزمەتىنە كىرىسۋىنە كۋا بولادى. وسىلايشا، پرەزيدەنتتىڭ حالىق الدىنداعى انتىن تىڭداۋدى داستۇرگە اينالدىردى.

تابالدىرىق اتتاعان تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىن ءسۇيىپ، ەل الدىندا انت بەرگەن نۇرسۇلتان نازاربايەۆتى العاشقى ۇلىقتاۋى ءراسىمى ءالى كۇنگە كوز الدىمىزدا. سوڭعى انتتى 8 -ءساۋىر - قاسيەتتى جۇما كۇنى قابىلداعان ەلباسى كەشە ەلىنىڭ قولداۋىمەن تاعى دا ءسانى بولەك سالتاناتتى باستان وتكەردى. بۇل ءراسىمنىڭ قاي- قايسىسى دا قازاقستاندىقتاردى قايران قالدىرىپ كەلەدى.

 اسىرەسە، پرەزيدەنت كورتەجىنە ەرىپ جۇرەتىن جول پوليتسياسىنىڭ ەرەكشە باتالونىن تاماشالاپ، نۇرسۇلتان نازاربايەۆ اق قاناتتى، كەرەگەلى تاۋەلسىزدىك سارايىندا حالقىنا ادال قىزمەت ەتۋگە انت بەرىپ، «ۇلان» ساربازدارىنان مەملەكەتتىك تۋدى قابىلداپ الۋىنا كۋا بولدى.

 مىنە، وركەنيەتكە بەت العان قازاق حالقىنىڭ ومىرىندە وزگەشە، جاراسىمدى ءۇردىستىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى -  وسى. مۇنداي قۇرمەت پەن قىزمەتكە كىرىسۋدىڭ ءجون- جورالعىسى الەمنىڭ ءار شالعايىندا ءارقالاي. تامىرى تەرەڭ تاريحى دا بار. ايتالىق، ەجەلگى ريم يمپەرياسىندا قايسىبىر لاۋازىم العان ادامنىڭ قىزمەتكە كىرىسۋى سالتاناتپەن اتاپ ءوتىلىپ تۇرعان. مونارحتاردىڭ ءتاج كيۋى دە سالتاناتتى جاعدايدا اتاپ وتىلگەن. بەرتىندە وركەنيەت ءوز جاڭالىقتارىن بيلىكتەگىلەردىڭ بەتالىسىن ايقىندايتىن راسىمدەرگە دە ەنگىزدى. تاريحشىلار قاعاننىڭ، حاننىڭ جاڭادان بيلىككە كەلۋىن سالتاناتتى تۇردە ايعاقتاۋ ءداستۇرى قازاق حالقىندا دا بولعانىن ايتادى. حان سايلاۋىندا جۇرتىنىڭ الدىندا مەرەيى ۇستەم بولعان ازاماتتى يگى جاقسىلار سالتاناتتى تۇردە اق كيىزبەن كوتەرىپ، تاققا وتىرعىزعان. وكىنىشكە قاراي، قازاق ەلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىنا اينالۋىنا بايلانىستى، ۋاقىت وتە كەلە بۇل ءداستۇر جويىلعان.

ال كەڭەستەر وداعى كەزىندە مەملەكەت باسشىسىنىڭ قىزمەتكە كىرىسۋىن سالتاناتپەن ۇلىقتاۋ ءداستۇرى بولعان جوق. دەموكراتيا ۇلگىسى ىسپەتتى ۇلىقتاۋ ءراسىمى تەك وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى ت م د ەلدەرىنىڭ تابالدىرىعىن اتتادى. قازاقستاندا العاشقى يناۋگۋراتسيا 1991 -جىلى 1 - جەلتوقساندا وتكەن جالپى حالىقتىق سايلاۋدا باسىم كوپشىلىك داۋىسپەن ن. ءا. نازاربايەۆ ەل پرەزيدەنتى بولىپ سايلانعاننان كەيىن ءوتتى. تۇڭعىش پرەزيدەنت ەگەمەندى ەلدىڭ تۋى استىندا، كونستيتۋتسياعا قولىن قويىپ تۇرىپ، قازاقستان حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت كورسەتۋگە سالتاناتتى تۇردە انت بەردى. ەلباسى اياعى استىنا اق كيىز توسەلدى، قارت اقىن شاكىر ابەنوۆ تۇڭعىش پرەزيدەنتكە باتا بەرىپ، ءداستۇرلى ۇلتتىق كيىم كيگىزدى.

 يناۋگۋراتسيا -  جالپى بيلىككە كەلگەن باسشىنى ەلىنە ادال قىزمەت ەتۋگە كۋا ەتەتىن كورىنىس. وسىنى ءسوز ەتكەندە ونىڭ الەم الدىنداعى ادەمى كورىنىستەرىن ا ق ش ارقىلى ەلەستەتەنىمىز دە شىندىق. ويتكەنى كۇشتى مەملەكەتتىڭ دە سالتاناتى دا ەرەكشەلەۋ.

 1933 -جىلى 20 - قاڭتاردا كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەن سوڭ، امەريكالىق حاتتاما الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى ءۇشىن ونەگەگە اينالدى. ا ق ش پرەزيدەنتىنىڭ يناۋگۋراتسياسى ۆاشينگتونداعى كاپيتولي الدىندا ۇيىمداستىرىلىپ، ۇلى وقيعانى كوزبەن كورۋ ءۇشىن كوشەلەرگە، الاڭدارعا ميلليونداعان ادام جينالادى. ال مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنا كوز تىككەن ەۋروپا ەلدەرىندە يناۋگۋراتسيا ءراسىمى ا ق ش- پەن سالىستىرعاندا قاراپايىم. ولار بۇل جاعىنان فرانسۋز ۇلگىسىن ۇستانادى ەكەن. ماسەلەن، فرانتسيانىڭ جاڭا مەملەكەت باسشىسى پرەزيدەنتتى ەرەكشەلەيتىن بەلگى مەن «يادرولىق كودتى» يەمدەنەدى. پرەزيدەنت قىسقاشا عانا حالىققا ءوز ارناۋىن جولدايدى. سالتانات وتشاشۋمەن اياقتالادى (ارتيللەريادان 21 رەت وق اتىلادى) .

باتىسقا باسى بايلانباسا دا وزىق ۇلگىلەرىن الىپ جاتقان كورشىمىز - رەسەي فەدەراتسياسىندا مارقۇم بوريس نيكولايەۆيچ ەلتسين 1991 -جىلى 10 - شىلدەدە ۇلىقتاۋ ءراسىمىن بىرىزگە ءتۇسىرىپ كەتىپتى. ءوزى 1996 -جىلى 9 - تامىزدا دەنساۋلىعىنا بايلانىستى يناۋگۋراتسيانى وتە قىسقاشا اتاپ وتكەن. وسىلايشا، مەملەكەتتىڭ ميلليونداعان قاراجاتىن ۇنەمدەپتى.

 قازىرگى پرەزيدەنت ۆلاديمير ۆلاديميروۆيچ پۋتين 3 رەت ۇلىقتالدى. ۇلكەن كرەمل سارايىنىڭ اندرەيەۆسكي زالىندا وتەتىن جيىندا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا قولىن قويىپ تۇرىپ انت قابىلدايدى (بۇعان دەيىن ەلتسين قولىن جۇرەگىنىڭ تۇسىنا قويىپ تۇرىپ انت بەرگەن) . 33 سوزدەن تۇراتىن انتتى قايتالايتىن ورىس كوسەمدەرى رەسەيدىڭ كونستيتۋتسيالىق سوتى ءتوراعاسىنىڭ قولىنان رەسەي پرەزيدەنتى بەلگىسىن الادى.

 ەندى ا ق ش- قا قايتا ورالايىق. قىزىقتىڭ ءبارى سول جاقتا بولىپ تۇرادى. بۇل ەلدە العاشقى يناۋگۋراتسيا كەزىندە «بوجە، حراني كوروليا» دەپ اتالاتىن بريتان گيمنى ورىندالىپتى. 1829 -جىلى سالتاناتتى كورۋگە قۇمارتقانداردىڭ كوپتىگىنەن اق ۇيگە تەرەزەدەن كىرگەندەر دە بولىپتى. ارادا 12 -جىل وتكەندە ۋيليام حارريسون شارانى الاڭدا ۇيىمداستىرۋدى قولعا الادى. ءبىراق جۇرت الدىندا ەكى ساعات سويلەگەن ول سۋىقتاپ قالىپ، قاتتى اۋىرىپ، اقىرى كوز جۇمادى. ال ەكىنشى يناۋگۋراتسيا كەيىپكەرى اۆرااما لينكولن مەن ونىڭ ۆيتسە- پرەزيدەنتى سالتاناتقا ماس كۇيىندە كەلگەنى ءالى كۇنگە ۇمىتىلماپتى.

ا ق ش- تا پرەزيدەنتتەرىنىڭ كوپشىلىگى ۇلاقتاۋدان سوڭ شىركەۋگە باس سۇعادى. ولار انت بەرۋ كەزىندە قولدارىنا ۇستاعان ءىنجىلدى ءدىن قىزمەتشىسىنە قايتارىپ بەرەدى. الەمدى اۋزىنا قاراتقان مەملەكەتتىڭ ماقتانىشىنا اينالعان دجوردج ۆاشينگتوندى1789 -جىلعى 30 - ساۋىردەگى سالتاناتتى ۇلىقتاۋ شاراسى - ءالى كۇنگە تاريحي وقيعا. ول وقىعان 135 سوزدەن تۇراتىن انت ءماتىنى ءالى كۇنگە ساقتالعان جانە ءاربىر جاڭا پرەزيدەنت سونى قايتالايدى. بىرەر دەرەك ايتالىق.. .

1801 -جىلى ا ق ش تاريحىندا اتى قالعان توماس دجەففەرسون العاشقى ۇلىقتاۋ راسىمىنە كونگرەسكە دەيىن جاياۋ كەلگەن. بۇل شاراعا ەكس- پرەزيدەنت دجون ادامس قاتىسۋدان باس تارتقان. ال پرەزيدەنت بولىپ ەكىنشى مارتە سايلانعاندا كونگرەسكە اتپەن كەلىپتى.

 1809 -جىلى تاققا وتىرعان پرەزيدەنت دجەيمس مەديسون ايەلى دوللي ەكەۋى العاش رەت سالتاناتتى بالعا قاتىسقان.

 1829 -جىلى پرەزيدەنت بولىپ سايلانعان ەندريۋ دجەكسوننىڭ ۇلىقتاۋ ءراسىمىن كورۋگە قىزىققانداردىڭ كوپتىگى سونشالىق، مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزى اق ۇيگە تەرەزەدەن كىرگەن.

 1841 -جىلى ۋيليام حارريسون يناۋگۋراتسيا كەزىندە 2 ساعاتتاي سويلەپ، ەسىمى تاريحتا «شەشەن» رەتىندە قالدى.

 بۋشتىڭ يناۋگۋراتسياسى ءتىپتى داۋلى جاعدايدا وتكەن. يراكتاعى سوعىسپەن بايلانىستى حالىق پەن پوليتسيانىڭ تەكە تىرەسى ۋشىعا ءتۇستى. ۆاشينگتونداعى نارازىلىق شارالارىنىڭ بارىسىندا 12 ادام قاماۋعا الىندى. ەلدىڭ باسقا دا قالالارىندا «بۋش ءبىزدىڭ پرەزيدەنت ەمەس» ، «بۋش -  اسكەري قىلمىسكەر» دەگەن ۇراندار الىپ شىقتى. ءتىپتى كوشەدە تىرجالاڭاش بيلەگەن قىزدار دا ۇستالعان. بۋشتىڭ ەكىنشى مەرزىمدەگى قىزمەتى ا ق ش تاريحىنداعى ەڭ ناشار كەزەڭ بولىپ سانالادى.

 ا ق ش تاريحىنا ەنگەن 57 - يناۋگۋراتسيا 2013 -جىلى 21 - قاڭتاردا ءوتتى. ەلدى ەكىنشى رەت باسقارۋدى ءوز قولىنا العان باراك وباما لينكولن ۇستاعان ءىنجىلدى ۇستاپ تۇرىپ انت قابىلدادى. بۇل شارانى ەكى ميلليوننان استام ادام تاماشالاعان. بارىنەن ەرەكشەلىگى -  وبامانىڭ ۇلىقتاۋعا 160 ميلليون دوللار جۇمسالعانى. بۇل دا ەل تاريحىندا قالعان وقيعا.

 2013 -جىلى اقپاندا وتكەن وڭتۇستىك كورەيا پرەزيدەنتى پاك كىن حەنىڭ يناۋگۋراتسياسىنا پوپ- ءانشى Psy قاتىسىپ، بۇل شارانى YouTub-تە تاماشالاعاندار الەمدىك رەكورد ورناتتى.

وكىنىشكە قاراي، ەل ءىشىن ەلەس كەزىپ، كوشەلەر قانعا بويالىپ جاتقاندا دا ۇلىقتالعاندار بار. ايتالىق، ۋكراينادا ءدال وسىنداي جاعداي بولدى. تاققا وتىرعان پەتر پوروشەنكو جوعارعى رادادا قاراپايىم تۇردە انت قابىلدادى. كورشى قىرعىزستاندا دا ۇلىقتاۋ قيىن- قىستاۋ كەزدەردە ءوتتى. جەر بەتىندە وسى سەكىلدى توسىن جاعدايلار وتە ءجيى كەزدەسەدى.

 مەملەكەت باسشىلارىنىڭ اراسىندا وسىندايدا ءوزىن ەرەكشە كورسەتىپ قالعىسى كەلەتىندەر دە بار. مىسالى، 2000 جىلى مەكسيكا پرەزيدەنتى ۆيسەنتە فوكس مەحيكوداعى لاشىقتاردى پانالاعان كەدەيلەرمەن بىرگە تاڭعى اس ىشسە، وار پرەزيدەنتى دجەيكوبا زۋما 2009 -جىلى ۇلىقتاۋ راسىمىنە نەكەدەگى 3 ايەلىمەن كەلدى.

بيىل 11 - قاڭتاردا حورۆاتيادا ەل تاريحىندا العاش رەت ايەل ادام - 46 جاستاعى كوليندى گرابار- كيتاروۆيچتىڭ پرەزيدەنتتىك انت قابىلداۋ ءراسىمىن ەرەكشە وتكىزگىسى كەلگەندەر بولعان. الايدا ول اۋليە مارك الاڭىندا: «حورۆاتيا باي ەل بولۋ ءۇشىن، جاستار سىرتقا كەتپەۋ ءۇشىن، ادامدار ولۋدەن بۇرىن، دۇنيەگە نارەستە كوپ كەلەتىن ەل بولۋ ءۇشىن مەن وزىمە قاتىستى نارسەنىڭ ءبارىن جاسايمىن» دەپ شارانى اياقتاعان ول قىزمەتىنە بىردەن كىرىسكەن.

تبيليسيدە گرۋزيانىڭ جاڭا پرەزيدەنتى گەورگيا مارگۆەلاشۆيليدىڭ دە ۇلىقتاۋ ءراسىمى قاراپايىم ءوتتى. بىلايشا ايتقاندا، ول بۇرىنعى ارىپتەسى ميحايل سااكاشۆيليگە قاراعاندا 4 ەسە «ارزانعا» ءتۇستى. كەزىندە ەلتسين دە ەل ومىرىندەگى ەرەكشە سالتاناتتى قاراپايىم وتكىزدىرىپ، ميلليونداعان ءرۋبلدى ۇنەمدەپتى.

ۇلىقتاۋدىڭ ۇرپاق ءۇشىن ونەگەسى مول، تاربيەلىك ءمانى زور. سوندىقتان دامىعان ەلدەر وسى شاراعا بارىن سالادى. الەمدىك ۇردىستەن قازاقستان دا كەيىن قالماۋى ءتيىس. سالتاناتتى ۇيىمداستىرۋشىلار ەلىمىزدەگى ۇلىقتاۋدى الەمگە ۇلگى بولارلىق، ەرەكشەلىكتەرىمەن كوزگە تۇسەتىندەي ەتىپ جاڭارتىپ جاتسا، ءتىپتى نۇر ۇستىنە نۇر.

«ايقىن»