قازاق قاجىمۇقاندى دا «سيركتىڭ بالۋانى» دەپ قورلاۋعا كوشكەن بە؟

استانا. قازاقپارات - شىعىس قازاقستان وبلىسى جاقتا «لاۋقي» دەگەن ءسوز بار. ديالەكت. ورالحان بوكەيدىڭ شىعارمالارىندا كوبىرەك كەزدەسەدى. بوقتاۋ ءسوز ەمەس، بىراق سوعان تۋىستاس. ەشتەڭەمەن شارۋاسى جوق، اڭگى ەسەكتەي ەلىرىپ جۇرەتىن، نامىسى جوقتارعا جيى ايتىلادى- اۋ.

بىزدە وسى شالا ەستى لاۋقيلار كوبەيىپ بارادى. «قاجىمۇقان الەم چەمپيونى ەمەس» دەگەندى پاۆلودارلىق باپكەر ايتقان. قىدىربەك رىسبەك ۇلى ەكەۋمىزگە. 1996 -جىلى قازاقتىڭ ⅩⅩعاسىرداعى بار مىقتى بالۋاندارىنىڭ تاريحىن جيناپ «قازاق بالۋاندارى» كىتابىن شىعارعانبىز. الگى باپكەر كىرمەي قالىپتى كىتاپقا. شاكىرتتەرى بار. ءوزى تۋرالى ارنايى جازىلماعان.

«قاجىمۇقان - سيركتىڭ بالۋانى. ورىستار سيرككە ادام جيناۋ ءۇشىن وعان جاپون، كارىس، تۇرىك سياقتى بەلگىلى ۇلتتاردىڭ ەسىمىن بەرىپ، كۇرەسكە سالعان. كەلىسىپ كۇرەسكەن. ال سەندەر ونى اسپانعا كوتەرەسىڭدەر» دەپ ەجىرەيگەن.

وسىنى وڭتۇستىكتە قاجىمۇقان ارقىلى اس- سۋىن ايىرىپ جۇرگەن باپكەر دە ايتىپ قالدى. سيرك بالۋانى عوي دەپ. بەرەر جاۋاپتى بەردىك قوي. ءبىراق... قاجەكەڭە، تورتكۇل دۇنيەدە وزىمەن شەندەسەر بالۋان كەمدە- كەم قازاق باتىرىنا جابىلعان جالا، ناقاقتان ناقاق كىنا تاعۋ تىيىلماي كەلەدى.

شىعىس پەن وڭتۇستىكتىڭ قوس باپكەرى بەكەر ايتقان جوق. قاجىمۇقانداي الىپتى بويىنا تەڭ كورمەۋ، كۇنى كەشەگە دەيىن بۇراتانا حالىق اتاپ كەلگەن قازاققا قيماۋ، مەنسىنبەۋ مىنا ورىس اعايىنداردىڭ ىشىندەگى شوۆينيستىك پيعىلداعى توپتان شىققان.

باۋكەڭدەر ەتىگىمەن سۋ كەشكەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قاجىمۇقان ەل ارالاپ، ونەرىن كورسەتىپ، مايدانعا ءوز قارجىسىمەن سوعىس سامولەتىن جىبەردى. ستاليننەن العىس الدى. سول كەزدە- اۋ ىشى اينالمايتىن كور كەۋدەلەر بارماعىن ىشكە بۇگىپ، سوعىس جاراسى جازىلماي جاتىپ قاجىمۇقانعا يدەولوگيالىق مايداننان سوعىس اشتى. «سوۆەتسكيي سپورت» گازەتىندە قاجىمۇقاندى باستان- اياق مانسۇقتاعان جالا ماتەريال باسىلدى.

ولارعا سالساڭ قاجىمۇقان تۇك ەمەس ەكەن. دالادان كەلگەن تاعى. سيرككە كەرەك. ەسەبى, بالۋان دەمەسەڭ دە سوعان جاقىن بىرەۋ. ءسوز ىڭعايىن اڭداساڭ، چەمپيونداردىڭ چەمپيونى يۆان پوددۋبنىيدىڭ كور- جەرىن تاسىپ جۇرەتىن قولبالا بىرەۋ ەتىپ كورسەتكىسى كەلەدى. قازاقتا «ورىس ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى» دەگەن قاناتتى ءسوز بار. ءبىراق، ءبىزدىڭ كوردەمشەلەر ولاي ويلامايدى عوي. قۇلدىق سانا تۇلا بويىن بيلەگەن ەكەۋدىڭ بويىن كۇش اتاسىنا ادەيى جابىلعان جالا تورلاپ قالىپتى.

ءبىراق ءور كەۋدە قازاقتا نامىستى تۋعان جىگىتتەر كوپ. قازاق ۇكىمەتىن باسقارىپ وتىرعان ازاماتتار قارجىسىن بەرىپ، جاس عالىم مۇراتحان تانەكەيەۆتى قاجىمۇقان كۇرەسكەن، ءىزى قالعان قۇرلىقتىڭ بارىنە جىبەرەدى. جانىڭ ءجانناتتا بولعىر مۇراتحان اعامىز ءار قۇرلىقتان تىرناقتاپ قۇجات جيناپ، قاجىمۇقانمەن بىرگە كۇرەسكەن بالۋان، كۇرەستىڭ ايلا- تاسىلدەرىن جىلىكتىڭ مايىن شاققانداي بىلەتىن كانىگى ماماندارمەن كۇن- ءتۇن كەزدەسىپ، الماتىعا «ات باسىنداي التىن» ارقالاپ قايتادى.

ويپىر- اي، بۇل قازاق قاجىمۇقاندى بىلمەيدى ەكەن. قاجىمۇقانمەن بىرگە كۇرەسكەن بالۋانداردىڭ ايتۋىنشا، سول كەزدەگى دۇنيەجۇزىنىڭ مىقتىلارىنىڭ دەنى قاجىمۇقاننىڭ شەڭگەلىندە قىران ىلگەن تۇلكىدەي قالتىراپتى. چەمپيونداردىڭ چەمپيونى يۆان پوددۋبنىيدىڭ ءوزى قاجىمۇقاندى ەركىن ەڭسەرىپ ەم دەگەندى تىسىنەن شىعارماعان ەكەن. الەم چەمپيونى گەورگ لۋريح «سەن پەتەربۋرگتىڭ سۇيىكتى بالۋانىسىڭ. ەگەر مەن وتكىزەتىن چەمپيوناتتارعا قاتىسساڭ الەمنىڭ سۇيىكتى بالۋانى بولاسىڭ» دەيدى. «ياماگاتا مۋحانۋرا» دەگەن جاسىرىن اتاۋدى سول لۋريح قاجىمۇقانعا تاڭعان.

سول كەزدە اتاعى شىعىپ جۇرگەن ومەر دە بۋلون، كارل پوسپەشيل، سيكلون- بەنكوۆسكي، كارل كورناتسەح، ۆەن ولسەن، ۆەيلاند شۋلتس، روزەنتال، الەكس ابەرگ، پاۋل شميدت، گەنريح ۆەبەر، كارل موسين، يان كراۋزە، فرانتس زاۋەرەر سياقتى كاسىپقوي بالۋاندارمەن تەرەزەسى تەڭ كۇرەسكەن. بۇل ازاماتتار ءوز ۇلتىنىڭ ماقتانىشى، ايتۋلى تۇلعالار ەدى.

1910 -جىلى قاجىمۇقاندى رەسەيلىك ءتورت بالۋانمەن بىرگە امەريكاعا شاقىرتادى. سول جولى ءبارىنىڭ قابىرعاسىن كىلەمگە جاپسىرىپ، الەم چەمپيونى اتانىپ قايتادى. ەۋروپادا دا ەركىن كۇرەستە ەشكىمنەن جەڭىلمەپتى.

امەريكادان كەيىنگى ساپاردا مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنەن شاقىرتۋ الىپ، ستامبۋلدا، مەككە، مادينە قالالارىندا وسىنداعى بار مىقتى بالۋانداردى جىعادى. ەلدىڭ ءسوزىن ۇستاعان ابىزدار «قاجى» اتاندىرىپ، «مۇسىلمانداردىڭ ەڭ كۇشتى بالۋانى» اتاعىن بەرەدى. قاجىمۇقان بابامىز جايىندا ءوزىمىز دە ىزدەنىپ، ىندەتىپ وقىدىق. قاجىمۇقانمەن بىرگە كۇرەسكەن، بار سىرىن بىلەتىن جاقىن دوسى ۆەيلاند شۋلتستىڭ ەستەلىگى بولەك. كەيىنىرەك قاجەكەڭنىڭ تار زاماندا اماناتتاپ كەتكەن جادىگەرلەرى وسى ۆەيلاند شۋلتستان الىنعان.

وكىنىشتىسى سول، ءبىز مۇسىلمان جۇرتىنان العاش رەت الەم چەمپيونى بولعان قاجىمۇقان اتامىز تۋرالى فيلم تۇسىرە المادىق.

«قىز جىبەكتەي» جاۋھار فيلمدى دۇنيەگە اكەلگەن سۇلتان قوجىقوۆتاي دارا رەجيسسەردىڭ كۇش اتاسىنا كەلگەندە تالانتى كەمىپ قالدى دەگەنگە كىمدى سەندىرگەندەيسىڭ. «ءبىزدى دە تانىپ قوي» دەرەكتى فيلم ەمەس، كومەديا. تۇتاس كينودا قاجىمۇقان تۇلعاسى جوق. ورىس ايتسا باس شۇلعىپ جۇرگەن بىرەۋ. باستى رولدە ويناعان اۋەلحاننىڭ جازىعى جوق. بار كىنا، كۇنا وسى كينوعا يەلىك قىلعان ورىستىڭ كينو ونەرىندەگى كەۋدەمسوقتىعىندا.

باتىر رولىنە ابىلسەيىت سەكىلدى جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن داڭقتى، كاسىپقوي بالۋانداردى ەمەس، اۋىلداعى تەپسەڭدە جەر جىرتىپ ءجۇرىپ، مايلىق گازەتتەن حابارلاندىرۋ وقىپ قالعان، بالۋاندىعىن ەل تۇگىلى ءوزى دە ۇمىتۋعا اينالعان تراكتورشىنى بەكىتكەن.

قازاقتىڭ اقشاسىنا تۇسىرىلگەن سول كينودا ورىستار «ءبىزدىڭ پوددۋبنىيمەن تەڭەسەتىندەي بۇل كىمنىڭ شىكىراسى؟ » دەگەندى ايقىن اڭعارتتى. كينو بىزگە ساحاليندە اسكەر قاتارىندا جۇرگەندە جەتتى. ءبىر ەپيزود جۇرەگىمىزدە جارا بولىپ جازىلىپ قالعان.

پوددۋبنىي قاجىمۇقان دەمەي- اق قويايىقشى، ءبىر ماڭقا قازاقتى، الەمنىڭ مىقتىلارىمەن بىرگە تۇرعىسى كەلەتىن سايقىمازاقتى «كۇرەسكەن بىلاي بولادى» دەگەندەي، كەۋدەسىنە الىپ، اۋەلەتە كوتەرىپ، ءوز جاۋىرىنىن جەرگە تيگىزبەي باسىن كىلەمگە تىرەيدى. قاسقىر ارقالاعان لاقتاي سالماعى جوق قازاق بالۋانىنىڭ كوزىندە سۇمدىق- اي، نامىس جوق، ويسىزدىق، وسىلاي بولۋ كەرەك دەگەن قالىپ بار.

اۋەلحان باۋىرىم مۇنداي ماسقارامپاز فيلمنەن باس تارتۋى كەرەك ەدى. قازاقتىڭ باس بالۋانىن قورلاعانى ءۇشىن.

ال وسى فيلمنىڭ قايعىسى سۇلتان قوجىقوۆتىڭ ىشىنە ءتۇسىپ، اجالىن جاقىنداتۋعا سەبەپ بولدى دەسەدى. نامىسى شىداتپادى- اۋ، ەسىل ەردى. سول شوۆينيست ورىستاردىڭ مەنمەندىگى, وزگە ۇلتتارعا شەكەسىنەن قارايتىن تەكسىزدەۋ جاراتىلعان تاعى ءبىر شوعىرى اتامىزدى تاعى قورلادى.

رەسەيلىكتەر ۇلتقا ەڭبەگى وتكەن تۇلعالارىن ناسيحاتتاۋعا تولىق كىرىسىپ كەتتى. كىتاپ جازىپ جاتىر، فيلمدەر ءتۇسىرىلىپ جاتىر. ءبارى دۇرىس. ۇلتتىڭ ەرتەڭىن ويلاعان، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ءوز مەملەكەتى ءۇشىن ماقتانىپ، ۇلگى الۋىنا كەرەك

شارۋا. بولاشاققا قىزمەت، پاتريوتتىق تاربيە. ورىس پەن قازاقتى قان قاقساتقان ادميرال كولچاك تۋرالى دا كەرەمەت فيلم ءتۇسىردى. مەيلى, رەسەيدىڭ قامىن جەگەن ءبىر ۇلى عوي. ءبىراق ءوز پەرزەنتىن اسپانداتۋ ءۇشىن وزگەنىڭ اسىلىن جەرگە ۇراتىنى قالاي؟ !

رەسەيلىكتەر «پوددۋبنىي» تۋرالى بيۋدجەتى 12 ميلليون دوللار تۇراتىن فيلم ءتۇسىردى. يۆان پوددۋبنىي فرانسۋزشا كۇرەستەن الەمنىڭ التى دۇركىن جەڭىمپازى. ۇلتتىق تۇلعا. وسى كينودا پوددۋبنىيدىڭ تۇرىك بالۋانىنىڭ موينىن ۇزەتىن ەپيزود بار. تىرشىلىك بەلگىسى جوق، دارمەنسىز بالۋاندى قوس اياعىنان سۇيرەپ كىلەمنەن الىپ كەتەدى. قاجىمۇرات، قاجىمۇقان.. .

مۇسىلمان تەكتى اراب، تۇرىكتە قاجىمۇقان ەسىمدى بالۋان جوق. مامبۋ، احمەت، سالاح، نۇرلى، ءجۇسىپ، مۇستافا، ماحمۋت... مۇنىڭ ءبارى قاجىمۇقاننان جەڭىلگەن.

كونە تاريح جازبالارى، كەشەگى كۇرەس شەجىرەسى ءبىزدىڭ قاجىمۇقاننىڭ ورىستىڭ باس بالۋانى يۆان پوددۋبنىيدان وسال ەمەستىگىن ايعاقتايدى. كەشەگى بۇراتانا ۇلتتىڭ بالاسى ورىس الىبىنىڭ قاتارىندا تۇر. تەگى - تۇرىك. زىمياندار پاتشا ۇكىمەتى مەن كەشەگى كەڭەس وداعىنداعى استامشىلىقتى ورايى كەلگەندە تاعى جالعاستىرۋدا. كينو - تاريح. دۇنيە دوڭگەلەگى اينالىپ كەتتى.

«ءبىزدىڭ پوددۋبنىي تۇرىك بالۋانىنىڭ جەلكەسىن ۇزگەن».

شوۆينيستىك پيعىل بويىنا سىڭگەن، اعا بۋىن قانىنا قۇيعان جاستار ەندى ەلۋ جىلدا وسىلاي دەپ اشىق ايتاتىن بولادى. اقيقاتى، پوددۋبنىي اراب، تۇرىك كىلەمىندە كۇرەسپەگەن. سوندا بۇل قانداي استامشىلىق؟

.. .1913 -جىلى حاربين قالاسىندا رەسەي مەن جاپون بالۋاندارىنىڭ اراسىندا بۇگىنگى ەركىن كۇرەستەن جارىس وتەدى. قۇرامىندا قاجىمۇقان بار پوددۋبنىي باستاعان ورىستار ويسىراتا جەڭەدى. جاپوننىڭ باس بالۋانى ساراكيكي جيندوفۋ نامىستى تۋعان ەر. ول ورىستاردى ولسەڭ قۇن سۇرامايتىن جاپون كۇرەسى دجيپ- دجيتسۋمەن ايقاسۋعا شاقىرادى.

سوندا بۇگىنگى رەسەيلىكتەر تۋ قىلىپ، تۇلعاتانۋعا اينالدىرعان بالۋاندارىنىڭ ءبىرىنىڭ ءداتى شىدامايدى. ساراكيكي نامىستى شاباقتاپ، كەلەكە قىلعاندا ءبىزدىڭ اتامىز، كەشەگى ەر تۇرىكتىڭ «جانىم - ارىمنىڭ ساداعاسى»  دەيتىن ۇلانى «ءيتتىڭ كۇرەسى بولسا دا كۇرەسەمىن» دەپ ورتاعا شىعىپ كەتەدى. بالۋاندارى بۇگەجەكتەگەن رەسەيدىڭ نامىسىن جىرتتى دەي المايمىن. جاپوننىڭ قورلاعانى سۇيەگىنەن ءوتتى-اۋ.

سوڭىن ءبارىڭىز بىلەسىزدەر. قاجىمۇقاننىڭ ەرنى, قۇلاعى جىرتىلدى، دەنەسى قىزىل قان بولدى. ال، ساراكيكيدىڭ ەڭ سوڭعى كۇرەسى وسى. اۋرۋحانادا جاتىپ دۇنيەدەن ءوتىپتى. باسى سىنعان، ميى شايقالعان... جاپون چەمپيونىنىڭ.

وسىنىڭ ءبارىن نەگە تاۋسىلىپ ايتتىق. وتكەندە ەلباسى «قازاق فيلمنىڭ» پرەزيدەنتى ەرمەك امانشايەۆتى قابىلداپ، قازاققا ۇستىن بولعان تۇلعالار تۋرالى كينو ءتۇسىرۋدى ۇسىندى. بۇراتانا دەيتىن پاتشا ۇكىمەتى جوق. قىلىشىنان قان سورعالاعان، قازاقتى قاساپ ەتىپ قىرعان، ايتۋلى تۇلعالارىن جاپپاي اتقىزعان كەڭەس وداعى جوق. تاۋەلسىز، ءوز شىلبىرىڭ ءوز قولىڭداعى ەركىن ەلسىڭ. كىمنەن جاسقانعاندايسىڭ.

قازىر تەلەديداردى قوسىپ قالساڭ بىرىنەن ءبىرى اۋمايتىن، كەيىپكەرلەرى ەش سەندىرمەيتىن، تەز جالىقتىراتىن، كۇن اينالماي جاتىپ ۇمىتىلاتىن كينوسىماقتار قاپتاپ كەتتى. ەكىنىڭ ءبىرى كينوتۇسىرگىش، ەكىنىڭ ءبىرى رەجيسسەر، ەكىنىڭ ءبىرى پروديۋسەر، سەناري جازعىش. ورىسشا ارالاسقان قويىرتپاق، كوبىك سۋ.

وسىندايدا مەملەكەتتىڭ، حالىقتىڭ اقشاسىنىڭ وبالىن ويلايسىڭ. قاجىمۇقاننىڭ رۋحى ورىستىڭ باس بالۋانى پوددۋبنىيدان جوعارى بولعانىن حاربيندەگى ايقاس كورسەتتى. ءسىز بىلەسىز، ءبىز بىلەمىز. كەيىنگى ۇرپاق شە؟ «مەنىڭ اتام سەنىڭ اتاڭنىڭ موينىن ۇزگەن». پوددۋبنىي كينوسى كەلەر ءجۇزجىلدىقتارعا جەلبۋاز ۇلدارىنىڭ اۋزىنا وسىنداي ءسوز سالىپ بەردى. نامىسسىز بولساڭ شىدا.

نە ىستەۋ كەرەك؟ ال تورتكۇل دۇنيەنى داڭقىمەن تىتىرەنتكەن كوك تۇرىكتىڭ ۇرپاعى ەكەندىگىڭ راس بولسا قاجىمۇقان تۋرالى كينو ءتۇسىر. «جاۋجۇرەك مىڭ بالانى» تۇسىرە الدىق قوي. رۋحى مىقتى رەجيسسەرلەر بار.

«قازاقتىڭ وزگە حالىقتان ءسوزى ۇزىن» دەگەن ەدى ابىز اقىنىمىز كۇيىنگەننەن. ءسوز كوپ، ءىس ازداۋ. قازاقتىڭ ەشكىمنىڭ الدىندا تومەنشىكتەر جاعدايى جوق. مىناۋ سالقار دالانى قازاققا ساۋعاعا بەرگەن ەشكىم جوق. ءوزى تىلەنىپ ەشكىمگە تيىسپەدى, تيىسكەننىڭ ومىرتقاسىن ومىردى. تاقىرىپ، تۇلعا جەتەدى.

الدە ءبىزدىڭ ساناسى ۇيىقتاپ قالعان، قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلا الماي جۇرگەن شەندىلەرىمىز ەلباسى «قاجىمۇقان تۋرالى كينو ءتۇسىر» دەپ قاشان ايتادى؟ » دەپ ءجۇر مە ەكەن...

ءاي، وزگە تۇگىلى ءوز جۇراعاتىنا قور بولعان قايران، قاجەكەم- اي...

 

www.oksh.kz

اۆتور: باقتيار بايدۋللا ۇلى