ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى قازاقستان ەكونوميكاسى قانداي بولدى؟
ستالينگراد، لەنينگراد، كيەۆ، مينسك سەكىلدى قالالار جەرمەن- جەكسەن ەتىلدى. ەكونوميكالىق قيىندىقتار جۇمىس قولىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنە بايلانىستى كۇردەلەنە ءتۇستى. ال بۇل كەزەڭدە قازاقستانداعى تەك قانا اسكەري تاپسىرىستار ورىنداعان كوپتەگەن زاۋىتتار جاڭا جاعدايدا بەيبىت ونىمدەر شىعارۋعا كوشكەن بولاتىن.
دەگەنمەن سوعىستىڭ زاردابى قازاقستانعا اۋىر ءتيدى. مىسالى: زاۋىتتاردا، فابريكالاردا جانە اۋىل شارۋاشىلىعىندا جۇمىس كۇشى جەتىسپەدى. بۇل جاعداي بىرنەشە سەبەپتەرگە بايلانىستى تۋىنداعان بولاتىن. سوعىس كەزىندە قازاقستانعا قونىس اۋدارعان مامانداردىڭ كوپشىلىگى تۋعان ەلدەرىنە دە قايتىپ جاتتى. ونىڭ ۇستىنە مايدانعا اتتانعان كوپتەگەن قازاقستاندىقتار ۇرىس دالاسىندا قازا تاپتى جانە سوعىستان ورالمادى.
ەكىنشى جاعىنان 1930-1934 - جىلدارداعى شارۋالاردىڭ كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ كەزىندەگى جاپپاي قونىس اۋدارۋى، سونداي- اق رەسپۋبليكانىڭ اۋىل شارۋاشىلىق اۋداندارىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىنىڭ قىرىلۋىنا الىپ كەلگەن اشتىق سالدارلارى سوعىستان كەيىنگى كەزەڭدە دە ايقىن سەزىلدى. زاۋىت جانە فابريكا جۇمىسشىلارىنىڭ ماماندانۋ دارەجەسى، جالپى العاندا، جوعارى بولمادى. جەتىسپەيتىن جۇمىس كۇشىنىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن رەسپۋبليكادا جەر- جەرلەردەن ەڭبەك رەسۋرستارى مەكتەپتەرى مەن ۋچيليشەلەرى قۇرىلا باستادى. جۇمىس كۇشىنىڭ ورنى كەڭەس ارمياسى قاتارىنان دەموبيليزاتسيالانعان اسكەرلەر، سونداي- اق فاشيستىك تۇتقىننان ورالعان رەپاتريانتتار ەسەبىنەن تولىعىپ وتىردى. قولدانىلعان ءىس- شارالار ناتيجەسىندە ەگىن القابىنىڭ ديقانشىلارى مەن ەڭبەكشىلەرىنىڭ قاتارى تولىقتى.
1946 - جىلى قازاقستان كومپارتياسى و ك- ءنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ جۇماباي شاياحمەتوۆ تاعايىندالادى. كەڭەس وداعىنىڭ باسقا رەسپۋبليكالارى سياقتى قازاقستان دا فاشيستىك وككۋپاتسيادان زارداپ شەككەن اۋداندارعا قولدان كەلگەن كومەكتى ايامادى. رەسپۋبليكادا تۇتاستاي ازىق- تۇلىك كەرۋەندەرى جاساقتالدى. قازاقستاندىقتار ستالينگرادتىڭ، لەنينگرادتىڭ، سولتۇستىك كاۆكازدىڭ سوعىستان زارداپ شەككەن شارۋاشىلىقتارىن قالپىنا كەلتىرۋگە بەلسەنە قاتىستى.
تەك 1945 -جىلدىڭ وزىندە ۋكرايناعا 500 تراكتور جانە باسقا دا اۋىل شارۋاشىلىق ماشينا، 140 پاروۆوز، بىرنەشە جۇزدەگەن اۋىل شارۋاشىلىق ماماندارى جىبەرىلدى. فاشيستىك وككۋپاتسيادان زارداپ شەككەن اۋداندارعا جارتى ميلليوننان استام ءىرى قارا مال، جىلقى، قوي جەڭىلدەتىلگەن باعامەن ساتىلدى. سونداي- اق تەگىن كومەك كورسەتىلدى. قازاقستان كولحوزدارى نەمىس وككۋپاتسياسىنان ازات ەتىلگەن اۋداندارعا كومەك رەتىندە 17,5 مىڭ ءىرى قارا مال، 22 مىڭداي جىلقى جانە 350 مىڭ قوي جىبەردى.
سوعىستان كەيىنگى كەزەڭدە ەلىمىزدە كولىك پەن بايلانىس جۇيەسىن دامىتۋ جونىندە قىرۋار جۇمىستار جۇرگىزىلدى. رەسپۋبليكا اۋماعىندا تەمىر جولدىڭ پايدالانۋ ۇزىندىعى 1631 شاقىرىمعا، جۇك تاسىمالى 5,7 ميلليون تونناعا جەتتى. تۇتاستاي العاندا سوعىستان كەيىنگى بەسجىلدىقتاردا (1946 - 1960) قازاقستان ەكونوميكاسى بەيبىت جاعدايعا كوشىرىلىپ، قانداي دا بولسىن حالىق شارۋاشىلىعى ماسەلەلەرىن شەشە الاتىن، وداقتىڭ نەگىزگى اۋىل شارۋاشىلىعى بازالارىنىڭ بىرىنە اينالدى. قازاقستان حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ وزگەشەلىگى سوندا، ول سوعىستان كەيىنگى جىلدارى قالپىنا كەلتىرۋ كەزەڭىنە سوقپاي، بۇرىنعىسىنشا ۇدايى ءوندىرىس نەگىزىندە دامىدى. قازاقستان كەرىسىنشە سوعىستان جاپا شەگىپ، قۇلدىراعان اۋداندارعا مەتالل، وتىن، شيكىزات قورلارىن، قۇرىلىس ماتەريالدارىن، جابدىقتار، ازىق- تۇلىك، اسىل تۇقىمدى مال جانە تاعى باسقالارىن جونەلتىپ تۇردى.
1946 - 1950 - جىلدارىندا ونەركاسىپتىڭ «ا» توبى سالالارىن جانە اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ ءۇشىن رەسپۋبليكادا بارلىق كۇردەلى قارجىنىڭ تيىسىنشە 40,2 پايىزى جانە 14,2 پايىزى پايدالانىلدى. ك س ر و شەڭبەرىندە وداقتىق ونەركاسىپتىڭ جالپى ءونىمىنىڭ 1940 - 1950 - جىلدارى ارالىعىندا ءوسۋ قارقىنى 17,3 پايىز بولسا، قازاقستان ونەركاسىبىنىڭ ءوسۋ قارقىنى 23,2 پايىزعا جەتتى. كاسىپورىنداردىڭ سانى 4 مىڭعا جەتتى. وسى جىلدارى قازاق مەتاللۋرگيا، بالقاش مىس قورىتۋ، بالقاش كەن- مەتاللۋرگيا زاۋىتتارى، لەنينوگور (ريددەر) قورعاسىن كومبيناتى، شىمكەنت قورعاسىن، وسكەمەن قورعاسىن- مىرىش، اقتوبە فەرروقورىتپا زاۋىتتارى مەن اقتوبە حيميا كومبيناتى، جامبىل (تاراز) سۋپەرفوسفات زاۋىتى، مۇناي وندىرەتىن قاراتون جانە مۇنايلى كاسىپشىلىكتەرى, ت. ب. كاسىپورىندار سالىنىپ، وندىرىستىك قۋاتتارى كەڭەيتىلدى. ماشينا جاساۋ جانە مەتالل وڭدەۋ ونەركاسىبى نەگىزىنەن قايتا قۇرىلدى.
تەمىر جولدىڭ پايدالانىلاتىن بولىگىنىڭ ۇزىندىعى قازاقستان اۋماعىندا 1940 - جىلى 6,6 مىڭ شاقىرىم بولسا، 1945 - جىلى 8,2 مىڭ شاقىرىمعا، 1950 - جىلى 8,4 مىڭ شاقىرىمعا، 1960 - جىلى 11,5 مىڭ شاقىرىمعا جەتتى. وزەن جانە اۆتوموبيل كولىگى جەدەل دامىدى. جۇك تاسىمالى 1950 - جىلى 1945 - جىلمەن سالىستىرعاندا 1,9 ەسە ارتتى. رەسپۋبليكانىڭ 21 قالاسىندا اۆتوكولىك قاتىناسى ورنادى. 1950 - جىلى مەملەكەتتىك جانە كووپەراتيۆتىك بولشەك ساۋدا تاۋار اينالىمى 1940 - جىلى دەڭگەيىنەن 48 پايىزعا ءوستى. تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنىڭ قارقىنى جەدەلدەتىلدى. قالا مەن جۇمىسشى قىستاقتارىنىڭ تۇرعىن ءۇي قورى 5 ميلليون شارشى مەتردەن استام ءوستى، اۋىلدىق جەرلەردە 100 مىڭ شارشى مەتر ءۇي سالىندى. 1946 - جىلى وقۋ- اعارتۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋعا بولىنگەن قارجى 1013,2 ميلليون سوم بولسا، 1950 - جىلى 1734,9 ميلليون سومعا جەتتى، ياعني، قاراجات 70 پايىزدان اسا ارتتى.
وسى كەزەڭدەر ىشىندە ەلىمىزدەگى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ماتەريالدىق- تەحنيكالىق بازاسى نىعايدى. مىسالى، كەڭشارلار سانى 1940 -جىلعى 194 تىڭ ورنىنا، 1950 -جىلى 269 عا جەتتى. ۇجىمشارلارداعى اۋىل شارۋاشىلىعى جۇمىستارىن تەحنيكالىق جاعىنان جاراقتاندىرۋ 70 پايىزعا (1940 -جىلى 57,2 پايىز) جەتتى. 1950 -جىلى ۇجىمشارلاردى ىرىلەندىرۋ نەگىزىندە اۋىل شارۋالارىن شوعىرلاندىرۋ باستالدى. ءار ۇجىمشارعا كەلەتىن ەگىس كولەمى 2 ەسە ۇلعايىپ، 2000 گەكتارعا جەتتى. ورتا ەسەپپەن ءبىر ۇجىمشارعا كەلەتىن مال سانى 3 ەسە ءوستى. 1946 - 1960 - جىلدارى ءىرى قارا سانى 26,6 پايىز، قوي مەن ەشكى - 75,9 پايىزعا ءوستى. مەملەكەتكە استىق ساتۋ 2 ەسە، ىرى قارا سانى 1,3, قوي مەن ەشكى سانى 2,2 ەسە كوبەيدى.
وسىلايشا، قازاقستان ەكونوميكاسى سوعىستان كەيىنگى جىلدارى كۇرت دامۋدىڭ داڭعىلىنا ءتۇسىپ، ول سوعىستان توقىراعان ايماقتاردى سەرپىلتۋگە كوپ ۇلەس قوستى. ناتيجەسىندە قازاقستان ك س ر و ەكونوميكاسىنىڭ بىرتىندەپ بەيبىت قالىپقا تۇسە باستاۋىن جەدەلدەتتى.
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى
