بذگئن- ذلئ جةثئس كذنئ
تاريحتا سوعىسقا قاتىستى كاپيتۋلياتسيا اكتىسىنە 1945 - جىلدىڭ 8 - مامىرىندا قول قويىلعان بولاتىن. دەگەنمەن، ۇلى جەڭىستىڭ مەرەكەسى 9 - مامىر كۇنى تويلاناتىن بولىپ شەشىم قابىلدانعانى بەلگىلى.
جالپى، 1941 - جىلدىڭ ماۋسىمىندا باستالىپ، ۇزدىكسىز 5 جىلعا، ياعني 1418 كۇنگە سوزىلعان سۇراپىل سوعىسقا الەمنەن 35 ميلليون ادام قاتىستى. سونىڭ ىشىندە كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى رەسپۋبليكانىڭ ءبىرى رەتىندە دە قازاقستاننان 1 ميلليون 200 مىڭ جاۋىنگەر مايدانعا اتتاندى. بۇل رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 18-50 جاس ارالىعىنداعى ەرەسەكتەردىڭ جەتپىس پايىزىن قۇراعان ەدى.
قازاقستان ازاماتتارى سۇراپىل سوعىسقا قاتىسىپ قانا قويعان جوق، ۇرىستاردىڭ العى شەبىندە ەرەن ەرلىكتەر كورسەتتى. اتتانعانداردىڭ 600 مىڭى سوعىستان قايتىپ ورالمادى. قاندى قىرعىندا ەلىمىزدەن اتتانعان 500-گە جۋىق جاۋىنگەر كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتانعان بولاتىن. سوعىس اياقتالعاننان كەيىنگى جىلدارى ناقتى ايتقاندا، 1946 - جىلى قۇدايبەرگەن سۇراعانوۆ، 1965 -جىلى گەنەرال سابىر راحىموۆ، ال 1990 - جىلى باۋىرجان مومىش ۇلى باتىر اتاعىن الدى.
ەكى مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن تالعات بيگەلدينوۆ، لەونيد بەدا، يۆان پاۆلوۆ، سەرگەي لۋگانسكيي، ال شىمكەنتتە ورنالاسقان چۋگۋيەۆ اسكەري اۆياتسيا ۋچيليشەسى تۇلەگى ي. ن. كوجەدۋب ءۇش مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن يەلەندى. شىعىستان شىققان قوس جۇلدىز پۋلەمەتشى مانشۇك مامەتوۆا مەن مەرگەن ءاليا مولداعۇلوۆالار دا وسى جوعارى اتاققا لايىقتى دەپ تانىلدى. سونىمەن قاتار 142 قازاقستاندىق داڭق وردەنىنىڭ تولىق يەگەرى اتانسا، كەڭەس وداعىنىڭ وردەن، مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان قازاقستاندىقتار سانى 100 مىڭعا جۋىقتايدى.
مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، مايدان دالاسىندا قازاقستاننان جىبەرىلگەن 23 بىرلەستىك، ەلۋگە تاقاۋ پولكتار مەن باتالوندار شايقاستى. قازاقستاندىقتار ماسكەۋ مەن لەنينگرادتى جانقيارلىقپەن قورعاپ، ۋكراينانى، بەلارۋستى، بالتىق جاعالاۋىن، مولدوۆانى ازات ەتۋگە قاتىستى، تۇتاستاي العاندا كەڭەس- گەرمان مايدانىنىڭ شەشۋشى شايقاستارىنىڭ باسىم بولىگىنە دەرلىك اتسالىستى. سوعىستىڭ العاشقى ساتىندە شەكارا شەبىندەگى برەست قورعانىسىن قورعاۋشىلار قاتارىندا مىڭداعان قازاقستاندىقتار بولدى.
1941 -جىلعى قىركۇيەكتىڭ اياعىندا باستالعان ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاستا گەنەرال ي. پانفيلوۆ باسقارعان 316-اتقىشتار ديۆيزياسى ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. مۇندا باۋىرجان مومىش ۇلى باسقارعان 1073-گۆاردياشىل اتقىشتار پولكى جاۋ شابۋىلىنا ەرلىكپەن تويتارىس بەردى. ماسكەۋدى قورعاۋدا پانفيلوۆشىلار ديۆيزياسى بولىمدەرىنىڭ ساياسي جەتەكشىلەرى پ. ۆيحروۆ، م. عابدۋللين، اۆتوماتشىلار ت. توقتاروۆ، ر. امانگەلدييەۆ ەرلىك كورسەتتى. قازاقستاندىق اسكەري قۇرامالاردىڭ ۇشتەن ءبىرى 1941 -جىلعى 9 - قىركۇيەكتەن باستاپ لەنينگرادتى قورعاۋعا قاتىستى.
قازاقستان 1942 -جىلدىڭ جازىندا ستالينگراد شايقاسىنىڭ ەڭ جاقىن تىلىنا اينالىپ، سوعىس قيمىلدارىنا باتىس قازاقستانداعى تەمىر جول ستانسالارى مەن ەلدى مەكەندەر كەڭىنەن تارتىلدى. كۋرسك شايقاسىندا جانە باسقا دا مايدانداردا قازاقستاندىق قۇرامالار مەن بولىمدەر بولدى. بالتىق بويى رەسپۋبليكالارىن، ۋكراينا مەن بەلورۋسسيانى، شىعىس ەۋروپانى ازات ەتۋگە جانە بەرلين وپەراتسياسىن جۇزەگە اسىرۋعا قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەر دە قاتىستى. قازاقستاندىقتار پارتيزان سوعىسىنا دا بەلسەنە قاتىستى. لەنينگراد وبلىسىنداعى شايقاستاردا - 220, سمولەنسك جەرىندە - 270-تەن استام، ۋكراينا مەن بەلورۋسسيادا - 3000-داي قازاقستاندىق ەرلىك كورسەتتى.
بۇلاردىڭ ىشىندە ق. قايسەنوۆ، ع. احمەدياروۆ، ب. جانگەلدين، ءا. ءشارىپوۆ، ن. بايسەيىتوۆا مەن ت. جۇمابايەۆا، ج. ساين، ع. وماروۆ سياقتى قازاقتىڭ ۇل- قىزدارى بولدى. پارتيزاندار كومانديرلەرى ا. ەگوروۆقا، ن. زەبنيتسكييگە جانە ف. وزميتەلگە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. 300-دەي قازاقستاندىق ەۋروپاداعى قارسىلاسۋ قوزعالىسىنا قاتىستى. فاشيزمگە قارسى سوعىس جەڭىسپەن اياقتالعاننان كەيىن قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەر كۆانتۋن ارمياسىنا قارسى شايقاستى.
قازاقستاننىڭ تابيعي بايلىعى قىزىل ارميانى اسكەري تەحنيكامەن جاراقتاندىرۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. كسرو حكك مەن ب ك(ب) پ وك- ءنىڭ 1941 -جىلعى 16 - تامىزداعى قاۋلىسى قازاقستاننىڭ 1941 -جىلدىڭ 4 - توقسانى مەن 1942 - جىلعا ارنالعان اسكەري- شارۋاشىلىق جوسپارىن بەلگىلەدى. وسى قاۋلىعا سايكەس رەسپۋبليكا ەكونوميكاسى سوعىس مۇددەسىنە باعىتتالدى.
رەسپۋبليكا اسكەري ءوندىرىس ءۇشىن قاجەت مىس، قورعاسىن، مەتالل، ۆيسمۋت، موليبدەن، پوليمەتالل كەندەرىن وندىرۋدە جەتەكشى ورىندا بولدى. مارگانەتس، ۆولفرام، نيكەل، ت. ب. ءوندىرۋ جولعا قويىلدى. قازاقستاننىڭ قورعانىس زاۋىتتارى قارۋ- جاراق پەن وق- ءدارى جاساۋدىڭ جاڭا ۇلگىلەرىن يگەردى. قاراعاندى كەنشىلەرى ونەركاسىپ پەن كولىكتى كومىرمەن قامتاماسىز ەتتى. ورال - ەمبى مۇنايلى اۋداندارىنىڭ كاسىپورىندارى سۇيىق وتىن شىعارۋدى 39 پايىزعا ارتتىردى. ەلەكتر قۋاتىن ءوندىرۋ 2 ەسە دەرلىك ءوستى. 1941-1945 -جىلدارى بارلىعى 460 جاڭا ءوندىرىس ورنى سالىندى. بۇلاردىڭ قاتارىندا سوعىس ءجۇرىپ جاتقان اۋدانداردا قازاقستانعا كوشىرىلگەن 142 كاسىپورىن قىسقا مەرزىم ىشىندە ورنالاستىرىلىپ، ىسكە قوسىلدى.
قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى مايدان مەن تىلدى ازىق- تۇلىكپەن، ونەركاسىپتى شيكىزاتپەن جابدىقتادى. 1942 -جىلى مال باسى 2 ميلليونعا، ەگىس كولەمى 8 ميلليون گەكتارعا جۋىق ارتتىرىلدى. رەسپۋبليكا 1941-45 -جىلدارى 5829 مىڭ توننا استىق، 734 مىڭ توننا ەت جانە باسقا ازىق- تۇلىك بەردى. سوعىس جىلدارى رەسپۋبليكا ەڭبەكشىلەرى مايدانعا كيىم- كەشەك، ازىق- تۇلىك جىبەرىپ، جەكە ازاماتتاردىڭ قارجىسىنا تانكتەر، ۇشاقتار، سۇڭگۋىر قايىقتار جاسالدى. رەسپۋبليكا حالقىنىڭ مايدان قاجەتىنە ەرىكتى جيناعان قارجىسى 4700 ميلليون سوم بولدى.
وسىنىڭ ءوزى قازاقستان ءۇشىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، سونىڭ ىشىندە ۇلى جەڭىس ۇلت تاريحىنىڭ ەرەكشە پاراقتارى ەكەنىن كورسەتسە كەرەك.
مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تا بۇل كۇن ەلىمىز ءۇشىن ەرەكشە ءمان بەرىن، ونىڭ ايرىقشا كۇن ەكەنىن ۇدايى ايتىپ كەلەدى. بيىلعى جىلدىڭ «ۇلى جەڭىستىڭ 70 جىلدىعى» دەپ اتالىپ، وعان ورايلاستىرىپ اسكەري پاراد ۇيىمداستىرۋ دا سونى اڭعارتادى. جاقىندا اقوردادا وتكەن جيىندا ەلباسى وسكەلەڭ ۇرپاققا ونەگە بولاتىن ۇلى جەڭىستى ماڭگى ۇلىقتاپ ءوتۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتكەن ەدى.
«ادامزات تاريحىنداعى ەڭ الاپات سوعىستاعى ۇلى جەڭىسكە ءبىزدىڭ حالقىمىز وشپەس ۇلەس قوستى. مايدانعا اتتانعان 1 ميلليون 200 مىڭ جەرلەستەرىمىزدىڭ تەڭ جارتىسى سوعىستا ەرلىكپەن قازا تاپتى. 500 دەن استام قازاقستاندىق كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاندى. سوعىس جىلدارىندا بۇكىل حالقىمىز تىل جۇمىسىندا جۇمىلىپ، جەڭىسكە ءوز ەڭبەگىن ءسىڭىردى. قاس دۇشپانعا اتىلعان ءاربىر وقتا قازاق جەرىنىڭ ۇلەسى زور»، - دەگەن بولاتىن ن. نازاربايەۆ.
شىندىعىندا، دا، بۇل كۇن قازاق ەلى ءۇشىن دە ەرەكشە كۇن. وسىنى ەستەن شىعارماعان ابزال.
قانات مامەتقازى ۇلى
