تۇركىمەننىڭ گازىنا كرەملدىڭ بوگەتى
ەندى بۇل سوزدەرىنىڭ قانشالىق شىنايى ەكەنى سىنالاتىن دا ۋاقىت تاياعانعا ۇقسايدى.
ەۋروپا كوميسسياسىنىڭ ەنەرگەتيكا ماسەلەلەرى جونىندەگى ۆيتسە- پرەزيدەنتى ماروس سيەۆكوۆيچ 20 جىلدان بەرى تالقىنىپ كەلە جاتقان «ترانس كاسپي» گاز قۇبىرىن سالۋ يدەياسىن تالقىلاۋ ءۇشىن جاقىندا تۇركىمەنستانعا كەلىپ كەتتى.
ۇزىندىعى 300 شاقىرىم بولاتىن بۇل قۇبىر الەمدە گاز قورى جونىنەن 4- ورىن الاتىن تۇركىمەنستاندى ازەربايجانمەن جالعاۋى ءتيىس. ال ازەربايجان - كاسپيدىڭ تۇركياعا، ودان ءارى ەۋروپاعا شىعار قاقپاسى ىسپەتتى.
اشحابادتا تۇركىمەنستاننىڭ جانە ازەربايجاننىڭ رەسمي وكىلدەرىمەن كەزدەسكەن سيەۆكوۆيچ «ورتاق ۇيعارىمعا كەلگەندەرىن» جانە «تۇركىمەن گازى 2019 - جىلى ەۋروپاعا جەتەدى دەپ ۇمىتتەنەتىنىن» ايتتى.
بۇل جاقسى جاڭالىق بولعانىمەن، سوڭعى 20 جىلدا ارالارى ۋشىقپاي كەلگەن كاسپي ماڭى ەلدەرىن ارازداستىراتىن ماسەلەگە اينالاتىن ءتۇرى بار.
ە و رەسەيدى ىسىرماق
ەۋروپا وداعى (ە و) رەسەيدەن الاتىن گاز كولەمىن مەيلىنشە ازايتۋعا مۇددەلى. قازىر رەسەي ەۋروپاعا جىلىنا 140-150 ميلليارد تەكشە مەتر گاز جىبەرىپ وتىر. بۇل - ە و- نىڭ گاز يمپورتىنىڭ 30 پايىزى. رەسەي قىرىم تۇبەگىن اننەكسيالاپ العالى جانە ماسكەۋدى باتىس «ۋكراينانىڭ شىعىسىنداعى سەپاراتيستەردى قولدايدى» دەپ ايىپتالعالى ەۋروپا رەسەيدەن الاتىن گاز كولەمىن ازايتۋعا بۇرىنعىدان دا قاتتىراق ۇمتىلا باستادى.
ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام اليەۆ پەن تۇركيا پرەمەر- ءمينيسترى رەجەپ تايىپ ەردوعاننىڭ TANAP قۇبىرى قۇرىلىسىن باستاۋعا كەلىسكەن ءساتى. انكارا، 13 قاراشا 2013 -جىل.
كاسپي ماڭىنداعى تۇركىمەنستان مەن ازەربايجاننان تۇركيا ارقىلى قۇبىر تارتۋدى كوزدەيتىن «وڭتۇستىك ءدالىز» جوباسى - رەسەي گازىنىڭ ەو يمپورتىنداعى ۇلەسىن بىرتىندەپ ازايتۋ جوسپارىنىڭ ءبىر بولىگى. سىيىمدىلىعى 60 ميلليارد تەكشە مەتر بولاتىن «ترانساناتولي» قۇبىرىنىڭ (TANAP) قۇرىلىسى تۇركيادا بيىل ناۋرىز ايىندا باستالدى.
TANAP سالىنىپ ءبىتىپ، گاز جىبەرىلگەن كۇننەن باستاپ رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك «گازپروم» كومپانياسى ە و گاز نارىعىنداعى ۇلەسىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىنەن ايىرىلعالى تۇر (بۇل گازدىڭ 6-10 ميلليارد تەكشە مەترىن تۇركيا ساتىپ الماق). ال «گازپرومنىڭ» تابىسى كرەملدىڭ جالپى كىرىسىنىڭ 25 پايىزىنا تايايدى. ونىڭ ۇستىنە، ءساۋىر ايىندا ە و «بيزنەس ءتارتىبىن بۇزعانى ءۇشىن» «گازپرومنىڭ» ۇستىنەن ءىس قوزعاعان.
ازەربايجان مەن تۇركىمەن گازىن ءوز جەرى ارقىلى وتكىزگەنى ءۇشىن گرۋزيا دا تابىسقا كەنەلگەلى تۇر. ال بۇل ماسكەۋدىڭ قولايىنا جاعا قويماسى انىق.
رەسەيدىڭ سەسى
رەسەي «ترانس كاسپي» گاز قۇبىرىنىڭ اتى شىققالى سالىنۋىنا قارسىلىق ءبىلدىرىپ كەلەدى. ونىڭ ۇنەمى ايتىپ كەلە جاتقان ءۋاجى - كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى ءالى ايقىندالماعان. جاعالاۋدا جاتقان بەس ەلدىڭ وكىلدەرى قانشا رەت سامميت شاقىرىپ، ءتۇرلى دەڭگەيدەگى كەلىسسوزدەر وتكىزگەنىنە قاراماستان، كاسپيدى تەڭىز يا كول دەپ اتاۋ ماسەلەسى بويىنشا مامىلە جاسالماي كەلەدى. ەگەر كاسپيدى بەس ەل «تەڭىز» دەپ مويىنداسا، وندا ءار مەملەكەت ءوز سەكتورىن ءوز ىقتيارىمەن پايدالانۋعا مۇمكىندىك الادى. ال ەگەر كاسپي «كول» بولىپ شىقسا، وندا بەس ەل تابىستان تۇسكەن پايدانى تەڭ بولىسۋگە ءتيىس.
سونىمەن قاتار، رەسەي كاسپي تەڭىزى تابانىنان وتەتىن قۇبىر جوباسى مۇنداعى ەكولوگياعا زيان كەلتىرۋى مۇمكىن دەپ الاڭدايدى.
ازەربايجان، تۇركىمەنستان جانە ە و ماسكەۋگە قارسى ۋاجدەرىن تىنباي قايتالاۋمەن كەلەدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، باكۋ مەن اشحابادتىڭ قۇبىر جوباسى تەڭىزدىڭ وزدەرىنە تيەسىلى بولىكتەرىندە جاتىر، سوندىقتان، جاعالاۋداعى باسقا ەلدەردىڭ رۇقساتىن الۋ مىندەتتى ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، كاسپيدىڭ ستاتۋسى ءالى كۇنگە انىقتالماعانىنا قاراماستان، ءار مەملەكەت ءوز ۇلتتىق سەكتورىنداعى مۇناي جانە گاز كەنىشتەرىن يگەرىپ وتىر.
رەسەيدىڭ قارا تەڭىز تۇبىنەن سالعان قۇبىرىنىڭ سىزباسى.
ماماندار «تەحنيكالىق تۇرعىدان العاندا «ترانسكاسپي» قۇبىرىن سالۋ - اسا قيىن جوبا ەمەس. ونى سالۋ - قارا تەڭىزدىڭ تۇبىندە رەسەي سالعان «كوك اعىس» قۇبىرىن تومەۋدەن الدەقايدا وڭاي» دەيدى. وسى قۇبىر ارقىلى تۇركياعا گاز جەتكىزىپ وتىرعان رەسەي ەندى ەكسپورت كولەمىن ارتتىرۋ ءۇشىن «تۇرىك اعىسى» دەگەن جاڭا جوبانى باستاۋدى جوسپارلاپ وتىر. بالتىق تەڭىزىنىڭ تابانىندا جاتقان «سولتۇستىك اعىس» جوباسىنىڭ ەكى بىردەي قۇبىرى رەسەي گازىن سولتۇستىك ەۋروپاعا، سونىڭ ىشىندە گەرمانياعا جەتكىزەدى.
ازەربايجان، تۇركىمەنستان مەن ە و وكىلدەرى رەسەيدىڭ بالتىق جانە قارا تەڭىزدەگى وسى قۇبىرلارىن ءۋاج رەتىندە كورسەتىپ، «ترانسكاسپي» جوباسى دا ىسكە اسادى، قاۋىپسىز بولادى دەپ سەندىرەدى.
كاسپي تابانىنان قۇبىر تارتۋعا قاتىستى يران ءاردايىم رەسەي پوزيتسياسىن قولداپ كەلگەن. ەگەر ە و «سول قۇبىر ارقىلى يران دا گاز جىبەرەدى» دەپ مالىمدەسە، تەگەراننىڭ بۇل رايىنان قايتۋى مۇمكىن.
اشحابادتاعى كەزدەسۋدەن سوڭ جوبانىڭ ەكولوگيالىق ماسەلەلەرىن ءسوز ەتكەن سيەۆكوۆيچ ە و مەن دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ قۇبىر جوسپارىن ەكولوگيالىق ساراپتامادان وتكىزگەنىن ايتىپ، «بۇل - ەكولوگيالىق تۇرعىدان سەنىمدى جوبا» دەپ مالىمدەدى.
رەسەي فلوتى
رەسەي بۇل جوباعا قارسى سوتقا ارىز ءتۇسىرۋى دە مۇمكىن. مۇنىڭ ءوزى جوبا قۇرىلىسىن ءبىراز جىلعا شەگەرىپ تاستاۋى ىقتيمال. الايدا، ازەربايجان، تۇركىمەنستان مەن ە و- نى تولعاندىرىپ وتىرعان باستى ماسەلە بۇل ەمەس.
«كاسپيي تەڭىزى - دوستىق پەن بەيبىتشىلىكتىڭ تەڭىزى» دەگەن ۇران كوپ ايتىلعانىمەن، ونى ءىس ءجۇزىندى دالەلدەيتىن مۇمكىندىك ءالى تۋا قويعان جوق. مۇندا ميللياردتاعان دوللاردىڭ شيكىزاتى جاتقاندىقتان، ونداعى جەراستى بايلىعىنا دەگەن قىزىعۋشىلىق تا قاتتى.
كاسپيمەن شەكتەسەتىن مەملەكەتتەردىڭ بارلىعى سوڭعى 10 جىلدىڭ كولەمىندە اسكەري- تەڭىز فلوتىن قۇردى. دەگەنمەن قازىر مۇندا رەسەيدىڭ كۇشى باسىم بولىپ تۇر. 1921 جانە 1940 - جىلدارداعى سوۆەت وداعى مەن يران اراسىندا جاسالعان ەكى كەلىسىم بويىنشا بار بيلىك س س س ر- گە بەرىلگەن. يران كاسپيدە ماسكەۋمەن ەگەسە المايتىنىن بىلسە كەرەك.
ازەربايجان، قازاقستان مەن تۇركىمەنستان تەك تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا وزدەرىنىڭ اسكەري- تەڭىز فلوتتارىن قۇردى، دەمەك ولاردىڭ قاۋقارى رەسەي مەن يراندىكىنەن از دەگەن ءسوز.
ال رەسەي كۇشەيگەن ۇستىنە كۇشەيىپ كەلەدى. جاقىندا داعىستان مەن تاتارستان دا جاڭا قاراۋىل فرەگاتتارىن جاساقتادى. ولار تەڭىزدى ۇنەمى باقىلاپ وتىرادى. ءساۋىردىڭ 28- كۇنى اياقتالعان جاتتىعۋلاردان سوڭ 20 عا جۋىق اسكەري كورابل استراحان مەن ماحاچكالاداعى ايلاققا قايتىپ ورالعان.
مۇنىمەن قوسا، جاعالاۋدا رەسەيدىڭ 300 كيلومەتر قاشىقتىققا اتىلاتىن زىمىراندارى ورنالاسقان. كاسپي - تۇيىق تەڭىز بولعاندىقتان، مۇندا جاتقان گاز، مۇناي قۇبىرلارىن قورعاۋعا سىرتتان باسقا ەلدەر اسكەري كومەك كورسەتە المايدى. دەمەك، بۇل تەڭىزدە رەسەيدىڭ دەگەنى بولادى.
بۇل جاعدايدى سيەۆكوۆيچ تە بىلەتىن سياقتى. ونىڭ ايتۋىنشا، تۇركىمەنستان پرەزيدەنتى گۋربانگۋلى بەردىمۇحاممەدوۆپەن كەزدەسۋ بارىسىندا تۇركىمەن گازىن يران ارقىلى تاسىمالداۋ ماسەلەسى دە تالقىلانعان.
يرانعا حالىقارالىق سانكسيالار سالىنعاندىقتان، مۇنداي جوبالارعا قاتىسا المايدى. دەگەنمەن يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنا قاتىستى كەلىسسوزدەردىڭ ناتيجە بەرە باستاعانىنا قاراپ، سانكسيالار جويىلاتىن كۇن الىس ەمەس دەۋگە بولادى. ونداي جاعدايدا «ترانس كاسپي» قۇبىرىن سالۋدىڭ قاجەتى دە بولماي قالۋى مۇمكىن. ياعني، ماسەلە ە و- نىڭ ءوزىنىڭ جىلدام قيمىلداۋىنا دا بايلانىستى بولىپ تۇر.
بريۋس پاننيەردىڭ ماقالاسىن اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعان - مۇحتار ەكەي.
«ازاتتىق» سايتى
