بيلىككە قۇمارتىپ، ادىلدىكتىڭ الا ءجىبىن اتتاعان تۇرسىن حان

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاق حاندارى اراسىندا بيلىككە قۇمارتىپ، ادىلدىكتىڭ الا ءجىبىن اتتاپ، تاقتى ءداستۇرلى جولمەن ەمەس، كۇشپەن تارتىپ العاندار دا از دا بولسا كەزدەستى.

سولاردىڭ ءبىرى اتاقتى قاسىم حاننىڭ بالاسى ءجالىم سۇلتاننىڭ ءۇشىنشى ۇلى تۇرسىن- مۇحاممەد حان ەدى. ءجالىم سۇلتان تاريحتا اقنازار حانعا ادال بەرىلگەن تاريحي تۇلعا رەتىندە بەلگىلى.

ول كەزىندە اقنازار حاننىڭ نوعايلارمەن اراداعى جانجالدارىنا دا قاتىستى. 1569 - جىلى ءجالىم سۇلتان اقنازارمەن جانە شىعاي سۇلتانمەن بىرگە وزدەرىنىڭ تۋىستارى بولىپ سانالاتىن 20 سۇلتاننىڭ جاساقتارىن باستاپ، نوعاي ورداسىنا باسىپ كىرىپ، ونى ويراندادى. بۇدان سوڭ دا ءجالىم سۇلتان اقنازار حاننىڭ قاسىنان ءبىر ەلى قالعان جوق.

ول 1580 - جىلى تاعى دا اقنازار حاننىڭ كەزەكتى تاپسىرماسىن ورىنداۋ بارىسىندا ءوزىنىڭ تۋعان كۇيەۋبالاسى بولىپ تابىلاتىن شايباندىق تاشكەنت بيلەۋشىسى بابا سۇلتاننىڭ قولىنان قايعىلى قازاعا ۇشىرادى. ءجالىم سۇلتانمەن بىرگە ونىڭ ەكى ۇلى جانە اقنازار حاننىڭ سۇلتانعا ىلەسكەن ەكى ۇلى ءبارى بىرگە بابا سۇلتاننىڭ تاپسىرماسىن ورىنداعان ادامدارىنىڭ قولىنان ءولدى. ال ەندى بۇلاردىڭ كەگىن الىپ، بابا سۇلتاندى تاۋەكەل حان ولتىرگەن سوڭ دا، جاعداي تۇراقتاي قويمادى. بۇعان سەبەپ، تاۋەكەل حاننىڭ ولىمىنەن كەيىنگى تورەلەر اراسىنداعى تاق ءۇشىن تارتىس بولدى.

1598 -جىلى كۇزدە قايتىس بولعان حاننىڭ ورنىنا ءىنىسى ەسىم حان تاققا وتىردى. العاشقى كەزدە تاۋەكەلدى قولداعان 120 قازاق سۇلتاندارى ەسىمگە دە قولداۋ كورسەتتى. ءبارىن شيلەنىستىرگەن قاراقالپاقتاردىڭ بەكتەرى بولدى. ولار وسى كەزدە ماۋەرەنناحردى بيلەپ وتىرعان جانيد باقي مۇحاممەدكە دە، قازاقتاردى بيلەپ وتىرعان ەسىمگە دە باعىنعىلارى كەلمەي، دەربەستىك الۋ ماقساتىمەن 1603 - جىلى وزدەرىنىڭ تاعىنا ابد ال- عاففار دەگەندى وتىرعىزدى. بۇعان، كوپە- كورنەۋ بۇرا تارتۋعا توزە الماعان ەسىم ارادا ەكى جىلدان كەيىن قاراقالپاق حانىنىڭ دالالىق قوسىنا باسىپ كىرىپ، ونى قىلىشپەن شاۋىپ ءولتىردى. وسىدان سوڭ قازاق حاندىعىندا تاققا تالاس ماسەلەسى تىيىلعانداي بولدى.

وسىلاي ون جىل ءوتتى. قازاق سۇلتاندارى بۇل كەزدە نەگىزىنەن شىعىستان باتىسقا كوشىپ كەلىپ، نوعاي مەن قازاقتىڭ اراسىنا سىنالاي ورنالاسقان باتىستاعى قالماقتارمەن جانە شىعىستان جەتىسۋعا تەرەڭدەپ ەنگەن ويراتتارمەن سوعىسۋمەن بولدى. الايدا ماۋەرەنناحردا 1611 - جىلى تاققا اشتارحانيدتەر اۋلەتىنىڭ وكىلى يمامقۇلي وتىرعان سوڭ جاعداي وزگەرە باستادى. جاڭا حان بۇقارادان شىعىسقا قارايعى وڭىرگە ءوزىنىڭ ادامىن بيلەۋشى ەتۋدى ويلاستىردى. ال بۇل ولكەدە قازاق رۋلارى كوپ بولعاندىقتان مۇنداي قولجاۋلىق بيلەۋشىنىڭ قازاقتاردان بولعانى ءتيىمدى ەدى.

وسىندايدا «ىزدەگەنگە سۇراعان» دەگەندەي، كەزىندە ەسىم حان تاشكەنتكە بيلەۋشى ەتىپ قالدىرعان تۇرسىن- مۇحاممەد بۇقاراداعى يمامقۇليعا ءوزىنىڭ جاۋشىسىن اتتاندىرىپ، ءوزىنىڭ يەلىگىندەگى سىر بويى قالالارىنا قىرعىزدارمەن جانە قالماقتارمەن كەلىسىپ العان قازاقتاردىڭ وقتىن- وقتىن جورىق ۇيىمداستىرىپ، مازانى الىپ بىتكەنىن ايتىپ، شاعىنىپ، كومەك سۇرادى. قازاقتارعا جورىق ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن سىلتاۋ ىزدەپ وتىرعان يمامقۇلي حانعا بۇل تاپتىرماس سەبەپ بولدى.

ول دوڭىز جىلى (1613-1614) جەر قايىسقان قالىڭ قولمەن سىردان ءوتىپ، قازاقتاردىڭ قالالارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن باسىپ الا باستادى. وسىندايدا تاشكەنت ءامىرى تۇرسىن- مۇحاممەد ازعانا نوكەرلەرىمەن ونىڭ جىبەك شاتىرىنا كەلىپ، سالەم بەردى. ونىڭ قازاقتاردى بيلەيتىن ەسىم حانعا قارسى جاۋلىق نيەتىن اڭعارعان يمامقۇلي تۇرسىن- مۇحاممەدتى قولداپ، ونى تاشكەنت ايماعىنىڭ حانى دەپ جاريالادى. جەردەن ىزدەگەنى كوكتەن تابىلىپ، اياق استىنان ءامىر دارەجەسىنەن حان دەڭگەيىنە دەيىن وسكەن تۇرسىن- مۇحاممەد تاشكەنتتى ءوزىنىڭ استاناسىنا اينالدىرىپ، وندا ءوزىنىڭ اتىنان تەڭگە سوقتىردى. ونىڭ قول استىنا تاشكەنتپەن قاتار تۇركىستان وڭىرىندەگى سىعاناق، سوزاق، ساۋران، شاحرۋحييا، ءاندىجان ءتارىزدى وتىرىقشى اۋماقتارداعى قازاقتار قارادى.

يمامقۇليدىڭ قولداۋىنا سۇيەنگەن ول، ەندى ەسىم حانعا قارسى ونىمەن بىرىگىپ سوعىساتىن بولىپ كەلىستى. يمامقۇليدىڭ قاندى دا ، قاتال جورىقتارىنا توتەپ بەرە الماعان قازاقتار سىردى بويلاپ تومەنگە كەتتى. الايدا ەسىم قازاقتاردىڭ باسىن قوسىپ، يمامقۇليمەن قايتا سوعىستى. ءبىراق بۇل جولى دا يمامقۇلي جەڭىسكە جەتتى. ول ەندى قازاقتاردى باسىنىپ، ولارعا ءوزىنىڭ ۇلى ەسكەندىردى حان ەتىپ تاعايىندادى. ونىڭ قول استىنا شىمباس، تالاس، لاباس ءوڭىرى تۇگەل قارادى. الايدا ەسكەندىر ەلدەن سالىق جيناۋمەن شەكتەلمەي، قيت ەتكەننىڭ باسىن الىپ، ەرەكشە قانقۇيلىلىعىمەن كوزگە ءتۇستى.

ازاپ شەككەن ەل، جەتىسۋ وڭىرىنە باسىپ كىرگەن قالماقتاردى جاۋجۇرەكتىگىمەن دۇرلىكتىرگەن، تۇكسيگەن تۇرىنە جان بالاسى تىكە قاراي المايتىن، قىلىشى مەن ساپىسىن ۇيىندە وتىرعاندا دا بەلىنەن شەشپەيتىن، جاسى جەتپىستەن اسىپ كەتكەن جاناي باتىرعا بارىپ، مۇڭدارىن شاقتى. ول ايگىلى جايىق باتىردىڭ نەمەرەسى ەدى. شاڭقاي تۇستە ەسكەندىر حاننىڭ ورداسىنا سۇراۋسىز كىرگەن جاناي باتىر العاش ونى جۇگەنسىزدىكتى توقتاتۋعا شاقىرعان. الايدا اقىلعا كەلۋدىڭ ورنىنا ونى بالاعاتتاپ قارسى العان حان وزىنە ءولىم تىلەپ العانىن اڭعارا دا الماي قالدى. قايقى قىلىشىن قىنىنان جارق ەتكىزىپ سۋىرعان جاناي باتىر، شالت قيمىلمەن ەسكەندىردىڭ باسىن شاۋىپ ءتۇسىردى. ەسىك اۋزىنداعى قازاق جاساۋىلدار باتىردان قايمىعىپ، حانعا ارا تۇسۋگە دە جارامادى.

ەندى ەركىندىك العان قازاقتار قايتادان ەسىم حاندى جاقتاپ شىعا كەلدى. الايدا ۇلىنان ايىرىلىپ، قاحارىنا مىنگەن يمامقۇلي حان ارادا التى ايدان سوڭ قايتادان قالىڭ قول جيناپ، قازاقتى شاپتى. قازاق جۇرتى بۇرىن- سوڭدى كورمەگەن قىرعىنعا بوكتى. يمامقۇلي باسقاسىن ايتپاعاندا بەسىكتەگى بالانى دا باۋىزدادى. قازاقتاردىڭ جاعدايلارىن قيىنداتا تۇسكەن تاعى ءبىر اۋىر جاعداي - تۇرسىن حاننىڭ قالىڭ قولمەن تۇركىستانعا (اسىعا) باسىپ كىرۋى بولدى. وسىنداي ەكىجاقتى سوققىعا شىداس بەرە الماعان ەسىم حان جەتىسۋدى تاستاپ، شىعىستاعى تۇرپان جەرىنە ءوتىپ كەتتى. وسىندا ول، تۇرپان حانى ءابدىراحىمنىڭ قىزىنا ۇيلەنىپ، ودان كومەككە كوپ اسكەر الىپ جەتىسۋعا قايتا ورالدى. ەندى ول قازاقتار اراسىنا ءوزىنىڭ حان شاتىرىن تىكتى. ال بۇل تۇرسىن حاننىڭ ءىشتارلىعىن ورشىتە ءتۇستى.
تۇرسىن حان وزىنە باقتالاس، قازاقتارعا حاندىقتى ءبولىسىپ وتىرعان ەسىمنىڭ كوزىن ءبىرجولاتا جويىپ، بارلىق قازاقتى جالعىز ءوزى بيلەۋدى ويلاستىردى.
ەسىم حان مەن تۇرسىن حاننىڭ سوعىسى قازاققا قاسىرەت اكەلگەنىن ايتپاسقا بولمايدى. جاقىن تۋىستاس ادامدار ەكىگە ءبولىنىپ، قانتوگىسكە باردى. مىسالى، كەيىننەن قاتاعاندارعا، شانىشقىلىلارعا جانە قاڭلىعا جاۋىنگەرلىك ۇران بولعان جانە تۇرسىن حاندى قولداپ ۇرىسقا شىققان ايرىلماس باتىردى ەسىم حاننىڭ اسكەرىنىڭ ءبىر قاناتىن باسقارعان ايرىلماستىڭ كۇيەۋبالاسى، جوعارىدا اتالعان سۇلەيمەن باتىر ءولتىردى. ەسىمنەن قاشا- قاشا تاشكەنت تۇبىندەگى ابات دەگەن جەرگە بارعاندا تۇرسىن حاندى قاۋمالاعان ءوزىنىڭ نوكەرلەرى قورشاپ الىپ، ءولتىردى. ونى ولتىرەر الدىندا وردا سىرتىنان تۇندەلەتىپ كەلگەن تولەگەن جىرشى العاش ءوزىنىڭ جىرىمەن تۇرسىندى ۇيقىدان تومەندەگىشە وياتتى:

«ەي قاتاعان، حان تۇرسىن،

حان ەمەسسىڭ قاتىنسىڭ.

قازا كەلسە قاپىلسىڭ،

التىن تاقتا جاتساڭ دا،

اجالىڭ جەتكەن باتىرسىڭ.

كونبەسەڭ دە، كونەرسىڭ،

يمانىڭدى ايت، ولەرسىڭ.

ەڭسەلى بويلى ەر ەسىم،

العالى تۇر جانىڭدى،

شاشقالى تۇر قانىڭدى،

كەشىكپەي سودان تاتارسىڭ». تۇرسىندى ولتىرۋشىلەر ونىڭ باسىن دەنەسىنەن كەسىپ الىپ، ەسىم حاننىڭ شاتىرىنا الىپ كەلدى. ەسىم بولسا بۇل باستى بۇقاراداعى يمامقۇليعا: «مەنىڭ جاۋلارىمدى وسى كۇتەدى» دەگەن سوزبەن جونەلتتى. تۇرسىن حان ولگەن سوڭ تاشكەنت شاھارى قازاققا قارادى. تۇرسىننىڭ سوڭىندا ۇلدارى مەن قىزدارى قالدى. ۇلكەن ۇلى تاشكەنتتەن قاشىپ شىعىپ، موعولدار بيلىگىندەگى قاشقارعا بارىپ، سوندا قاشقار اكىمى بولدى. ويتكەنى وسىنداعى حانزادا ابد ال- ءلاتيفتىڭ ايەلى حانىم- پاديشاح تۇرسىن حاننىڭ اپكەسى ەدى. تۇرسىننىڭ كىشى ۇلى يمامقۇليعا قارسى سوعىستا ءولدى.

تۇرسىن حاننىڭ ايبيكە، قوڭىربيكە جانە نۇربيكە دەگەن قىزدارىن ولجالاعان ەسىم حان ولاردى ءوزىنىڭ باتىرلارىنا تاراتىپ بەردى. ەسىم حان تۇرسىن حاندى قولداعان ەكى باۋلى قاتاعان تايپاسىن جانە قاڭلىلاردىڭ ءبىر بولىگىن قاتال جازالادى. قاتاعاندار جاپپاي قىرعىنعا ۇشىرادى. ولاردىڭ نايزاعا وتىرعىزىلىپ جازالانعان ءبىر بولىگى كەيىننەن قاتاعان اتاۋىنان باس تارتىپ، شانىشقىلى اتالىپ كەتتى. ال بۇعان دەيىن تىعىز قونىستانىپ وتىرعان قاڭلىلار جازالاۋدان قاشىپ، جان- جاققا تاراپ كەتتى. وسىلايشا تۇرسىن حاننىڭ دورەكى قاتەلىگى مەن جىكشىلدىك ارەكەتى قازاققا قىمباتقا ءتۇستى.

تالاس وماربەكوۆ، ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ جانىنداعى ورتالىق ازياداعى ءداستۇرلى وركەنيەتتەردى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور ۇ ع ا قۇرمەتتى اكادەميگى